خدای متعال به حضرت مسیح موعظه فرمود که: اى عیسى! مرا بخوان مانند انسان محزون در حال غرق شدن که هیچ دادرسى برایش نیست. اى عیسى! از من بخواه و از غیر من نخواه تا از تو دعاى نیک بر آید و از من اجابت، دعا مکن مگر با حالت تضرع و تمام همتت را صرف این امر بنما که هر گاه این گونه مرا خواندى تو را اجابت خواهم نمود

شرایط استجابت دعا

از آنچه که گذشت دانسته شد که سنّت الهی بر آن تعلّق گرفته که برخی از امور را از طریق دعا و درخواست به انسان عنایت کند و این مسیری است که پیمودن آن بر تمامی انسان ها واجب گردیده است و از طرفی طبق آیات قرآن و روایات ائمّه اطهار علیهم السّلام که برخی از آنان ذکر شد خدای تعالی اجابت دعای بندگان را ضمانت کرده و ایشان را به این امر مهم تشویق و ترغیب نموده است. اما این بدان معنا نیست که هر بنده ای، هر چیزی را به هر شکلی و تحت هر شرایطی که بخواهد و دعا کند، خدای متعال خواسته او را اجابت نماید، بلکه پروردگار مهربان که اصل دعا را فرض و واجب کرده، خود نیز برای انجام آن شرایطی مقرّر فرموده که تا آن ها حاصل نشود هیچ گاه دعا به هدف اجابت نائل نخواهد شد.
قَالَ الصَّادِقُ علیه السّلام: «احْفَظْ آدَابَ  الدُّعَاء... فَإِنْ لَمْ تَأْتِ بِشَرْطِ الدُّعَاءِ فَلَا تَنْتَظِرِ الْإِجَابَة... وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَوْ لَمْ یَکُنِ اللَّهُ أَمَرَنَا بِالدُّعَاءِ لَکُنَّا إِذاً أَخْلَصْنَا الدُّعَاءَ تَفَضَّلْ عَلَیْنَا بِالْإِجَابَةِ فَکَیْفَ وَ قَدْ ضَمِنَ ذَلِکَ لِمَنْ أَتَى بِشَرَائِطِ الدُّعَاء» امام صادق علیه السّلام فرمودند: آداب دعا را رعایت کن...اگر شرایط دعا را به جا نیاوردی منتظر اجابت مباش...و بدان که اگر خدا ما را به دعا کردن فرمان نداده بود ولی ما خالصانه او را می خواندیم، باز از روی فضل و کرم اجابت می کرد، چه رسد به این که خودش اجابت دعای کسی را که شرایط آن را به جا آورَد ضمانت کرده است.[1]
در این قسمت برآنیم تا در حد وسع، شرایط استجابت دعا را به طور خلاصه بیان نمائیم تا با عمل به آن - إن شاء الله تعالی- مقدمات اجابت دعا بیش از پیش فراهم شود.
 ١- شناخت خدا
١- قال موسی بن جعفر علیهما السّلام:
«قال قومٌ للصّادق علیه السّلام: نَدعُو فَلا یُستَجابُ لَنا، قال: «لِأنَّکُم تَدعُونَ مَن لا تَعرِفُونَهُ» حضرت کاظم علیه السّلام فرمودند: عده ای از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: چرا ما دعا می کنیم ولی مستجاب نمی شود حضرت فرمودند: چون شما کسی را که نمی شناسید می خوانید.[2]
٢- خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:
وَإِذَا سَمِعُواْ مَا أُنزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَرَی أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُواْ مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ. ... فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ ذَلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ (مائده/ ٨٣و ٨٥) و هنگامی که آنچه را به رسول نازل می شود می شنوند، می بینی که چشمانشان از اشک پر می شود از آنچه از حق می شناسند می گویند پروردگارا ما ایمان آوردیم پس ما را در زمره شاهدان محسوب فرما ... پس خداوند به پاداش آنچه گفتند بهشت هایی که از زیر آن نهرهایی جاری است، نصیبشان ساخت، در آن جاودانه اند و این است پاداش نیکوکاران.
٣- قال الصادق علیه السّلام:
«إحفِظ آدابَ الدّعا و أُنظُر مَن تَدعُو، وَ کَیفَ تَدعُو، وَ لِماذا تَدعُو؟» آداب دعا را حفظ کن و نگاه کن (دقت کن) چه کسی را می خوانی و چگونه می خوانی؟ و برای چه می خوانی؟[3]
٤- قال رجلٌ للصّادقِ علیه السّلام:
إنا ندعُو الله فلا یستجیبُ لَنا، قال: إنّکم تدعونَ مَن لاتهابُونَه و تعصونَهُ و کیفَ یستجیبُ لکُم» مردی به امام صادق علیه السّلام عرض کرد: ما خدا را می خوانیم پس چرا مستجاب نمی شود حضرت فرمود: چون شما کسی را می خوانید که از او پروا ندارید و از فرمانش سرپیچی می کنید! با این اوصاف چگونه دعایتان را اجابت کند؟[4]
٥- قال رسولُ الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قال اللَّهُ عَزَّ وَ جَل:
«مَنْ سَأَلَنِی وَ هُوَ یَعْلَمُ أَنِّی أَضُرُّ وَ أَنْفَعُ إسْتَجبتُ لَهُ» هرکس مرا بخواند در حالتی که می داند من ضرر می رسانم و من نفع می دهم، دعایش را مستجاب می گردانم.[5]
با دقت در آیات و روایات ملاحظه می گردد که هر قدر شناخت نیایشگر از توحید و قدرت لایزال الهی بر تقدیرات هستی بیشتر و درجات معرفت او نسبت به رحمت و لطف بیکران خداوند بالاتر باشد، دعای او مؤثّرتر خواهد بود.
 ٢- ایمان و عمل صالح
شرط دیگر استجابت دعا ایمان است، برای تحقق ایمان، اعتقاد صحیح در نبوت و امامت لازم است، یعنی انسان بدون راهنمایی از جانب خدای متعال، هرگز مسیر ایمان را پیدا نخواهد کرد، حال اگر راهنما دارد اما راهنمای او معیّن از جانب خدای متعال نباشد، بالعکس او را به ورطه گمراهی و هلاکت خواهد کشاند، در زیارت جامعه کبیره خطاب به ائمه اطهار علیهم السّلام می گوئیم: «مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِکُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْکُمْ » هر کس اراده معرفة الله و تقرب ألی الله دارد باید از شما اهل بیت آغاز کند و هر آن کس که خواهان توحید حقیقی است، باید مسیر توحید و یکتاپرستی را از شما اخذ نماید» . پس استجابت دعا منوط به ایمان و ایمان متّکی بر هدایت انبیاء و امامان حق (مؤیَّد مِن عندالله) می باشد. نتیجه این بحث این است که دعای بزرگی چون عاقبت بخیری و یا اهل بهشت بودن و فرار از جهنم بدون سرسپردگی به اولیاء الله و امامان حق محال است که به هدف اجابت برسد، چون رکن ایمان، ولایت امامان حقّ است. امام هادی علیه السّلام در روایتی می فرماید: «... إذا أخلَصتَ فی طاعَةِ الله، وَاعتَرَفتَ بِرَسُولِ الله وَبِحَقِّنا أهلِ البیتِ وسَأَلتَ الله تَبَارَکَ وَتَعالى شیئًا لَم یحرِمکَ ...» اگر در بندگی خدا اخلاص داشته باشی و به پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و حقّی که خدا برای ما اهل بیت قرار داده اعتراف نمایی، سپس از خدا چیزی درخواست کنی، محروم نخواهی شد.[6]
همچنین با توجّه به آیات و روایات، معلوم می شود که ایمان به تنهائی و جدای از عمل، برای استجابت دعا کافی نیست، در قرآن کریم هر کجا سخن از ایمان به میان آمده، در کنار آن عمل صالح نیز مطرح شده است، یعنی این دو، دو بالند برای پریدن در آسمان رضای خداوند متعال، همان گونه که با یک بال، پرنده قادر بر پرواز نیست، انسان نیز برای تقربّ إلی الله و استجابت دعای خود به هر دو عنصر نیازمند است. خدای عزّوجلّ در قرآن کریم می فرماید: وَیَسْتَجِیبُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَیَزِیدُهُم مِّن فَضْلِهِ (شوری/٢٦) و درخواست کسانی را که ایمان آوردند و عمل شایسته انجام دادند، اجابت می کند و از فضل خویش بر آنان می افزاید ...
١-قالَ رسولُ الله صلّی الله علیه و آله: «یَا أَبَا ذَرٍّ، یَکْفِی  مِنَ  الدُّعَاءِ مَعَ  الْبِرِّ مَا یَکْفِی الطَّعام مِنَ الْمِلْحِ.» رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ای اباذر آن اندازه که نمک برای غذا کافی است، همراه با کار خیر دعا کردن کافی است.
«یَا أَبَا ذَرٍّ، مَثَلُ الَّذِی یَدْعُو بِغَیْرِ عَمَلٍ، کَمَثَلِ الَّذِی یَرْمِی بِغَیْرِ وَتَرٍ.» ای اباذر، کسی که دعا می کند ولی عمل نمی کند مانند کسی است که با کمان بی زه تیر اندازد.[7]
٢-قالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام (لَمّا سُئِلَ) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى  ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ،  فَمَا بَالُنَا نَدْعُو فَلَا یُجَابُ قَالَ: «إِنَّ قُلُوبَکُمْ  خَانَتْ  بِثَمَانِ  خِصَالٍ  أَوَّلُهَا أَنَّکُمْ عَرَفْتُمُ اللَّهَ فَلَمْ تُؤَدُّوا حَقَّهُ کَمَا أَوْجَبَ عَلَیْکُمْ فَمَا أَغْنَتْ عَنْکُمْ مَعْرِفَتُکُمْ شَیْئاً وَ الثَّانِیَةُ أَنَّکُمْ آمَنْتُمْ بِرَسُولِهِ ثُمَّ خَالَفْتُمْ سُنَّتَهُ وَ أَمَتُّمْ شَرِیعَتَهُ فَأَیْنَ ثَمَرَةُ إِیمَانِکُمْ وَ الثَّالِثَةُ أَنَّکُمْ قَرَأْتُمْ کِتَابَهُ الْمُنْزَلَ عَلَیْکُمْ فَلَمْ تَعْمَلُوا بِهِ وَ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا ثُمَّ خَالَفْتُمْ وَ الرَّابِعَةُ [أَنَّکُمْ ] قُلْتُمْ إِنَّکُمْ تَخَافُونَ مِنَ النَّارِ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ وَقْتٍ تَقْدَمُونَ إِلَیْهَا بِمَعَاصِیکُمْ فَأَیْنَ خَوْفُکُمْ وَ الْخَامِسَةُ أَنَّکُمْ قُلْتُمْ إِنَّکُمْ تَرْغَبُونَ فِی الْجَنَّةِ وَ أَنْتُمْ فِی کُلِّ وَقْتٍ تَفْعَلُونَ مَا یُبَاعِدُکُمْ مِنْهَا فَأَیْنَ رَغْبَتُکُمْ فِیهَا وَ السَّادِسَةُ أَنَّکُمْ أَکَلْتُمْ نِعْمَةَ الْمَوْلَى وَ لَمْ تَشْکُرُوا عَلَیْهَا وَ السَّابِعَةُ أَنَّ اللَّهَ أَمَرَکُمْ بِعَدَاوَةِ الشَّیْطَانِ وَ قَالَ  إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا فَعَادَیْتُمُوهُ بِلَا قَوْلٍ وَ وَالَیْتُمُوهُ بِلَا مُخَالَفَةٍ وَ الثَّامِنَةُ أَنَّکُمْ جَعَلْتُمْ عُیُوبَ النَّاسِ نُصْبَ عُیُونِکُمْ وَ عُیُوبَکُمْ وَرَاءَ ظُهُورِکُمْ تَلُومُونَ مَنْ أَنْتُمْ أَحَقُّ باللَّوْمِ مِنْهُ فَأَیُّ دُعَاءٍ یُسْتَجَابُ لَکُمْ مَعَ هَذَا وَ قَدْ سَدَدْتُمْ أَبْوَابَهُ وَ طُرُقَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا أَعْمَالَکُمْ وَ أَخْلِصُوا سَرَائِرَکُمْ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ فَیَسْتَجِیبَ اللَّهُ لَکُمْ دُعَاءَکُم.» حضرت امیر المومنین علیه السّلام در پاسخ به این سوال که خداوند فرموده است ـ مرا بخوانید اجابتتان می کنم ـ  پس چرا دعا می کنیم ولی دعایمان اجابت نمی شود؟ فرمودند: زیرا دل های شما هشت خیانت کرده است، اوّل آن ها اینکه شما خدا را شناختید امّا حقّ او را چنان که بر شما واجب کرده است ادا نکردید، بنابراین شناخت شما به کارتان نیامد و دوّم، شما به رسول خدا صلّی الله علیه و آله ایمان آوردید سپس با سنّت او مخالفت کردید و شریعتش را نابود کردید، پس ثمره ایمانتان کجاست؟ وسوّم، شما کتابش(قرآن) را که بر شما نازل شده قرائت کردید امّا به آن عمل نکردید و گفتید شنیدیم و اطاعت کردیم ولی بعد با آن مخالفت کردید و چهارم، گفتید از آتش جهنّم می ترسید وحال آن که در هر زمان به واسطه گناهانتان به سمت آن قدم برداشتید، پس کجاست ترس شما؟ وپنجم، گفتید که مشتاق بهشت هستید وحال آن که در هر زمان اعمالی انجام دادید که شما را از آن دور می کرد، پس کجاست رغبت و اشتیاقتان به بهشت؟ و ششم، نعمت مولا را خوردید و شکر نعمت به جای نیاوردید و هفتم، خداوند شما را به دشمنی شیطان امر کرد و فرمودـ همانا شیطان دشمن شماست پس او را دشمن بداریدـ پس با او دشمنی کردید بدون هیچ کلامی و با او دوستی نمودید بدون هیچ مخالفتی وهشتم، شما عیوب مردم را مقابل چشمانتان وعیوب خویش را پشت سرتان قرار دادید، ملامت کردید کسی را که خود سزاوارتر به ملامت بودید نسبت به او، پس با این وضعیّت کدام دعایتان مستجاب شود در حالی که درها و راه های دعا را بسته اید؟ پس تقوای الهی پیشه کنید و اعمالتان را اصلاح نمائید و باطن خویش را خالص نموده و امر به معروف و نهی از منکر نمائید تا خداوند دعایتان را اجابت نماید.[8]
٣-عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السّلام قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَوْحَى إِلَى دَاوُدَ (ع) أَنْ أَبْلِغْ قَوْمَکَ أَنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مِنْهُمْ آمُرُهُ بِطَاعَتِی فَیُطِیعُنِی إِلَّا کَانَ حَقّاً عَلَیَّ أَنْ أُطِیعَهُ وَ أُعِینَهُ عَلَى طَاعَتِی وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَ إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنِ اعْتَصَمَ بِی عَصَمْتُهُ وَ إِنِ اسْتَکْفَانِی کَفَیْتُهُ وَ إِنْ تَوَکَّلَ عَلَیَّ حَفِظْتُهُ مِنْ وَرَاءِ عَوْرَتِهِ وَ إِنْ کَادَهُ جَمِیعُ خَلْقِی کُنْتُ دُونَهُ.» امام باقر علیه السّلام می فرمایند: خدا به حضرت داود(علیه السلام) وحی کرد: به قوم خویش پیغام مرا برسان که هر کس فرمان مرا اطاعت کند، سزاوار است که من هم به سخن او گوش دهم و او را بر فرمان برداری خویش یاری نمایم، اگر از من درخواستی نماید به او عطا کنم، اگر دعا کند او را اجابت نمایم، اگر به من پناه آورد او را از وقوع در گناه نگه دارم، اگر بخواهد او را کفایت نمایم، اگر بر من توکّل کند او را از وقوع در مهالک حفظ کنم و اگر همه خلق با او مکر و نیرنگ کنند با من طرف هستند.[9]
 ٣- حسن ظنّ به خدای متعال (خوش گمان بودن)
هنگام دعا کرن و طلب حاجت از خداوند مهربان، بنده باید نسبت به اجابت دعای خود خوش گمان باشد. از آن جائی که خدای تعالی، منشأ تمام خیرات است و منزّه از هرگونه نقص و عیب می باشد، در صورت وجود شرائط استجابت و فقدان موانع آن، دلیلی برای عدم استجابت دعا نخواهد بود، مگر اینکه بنده نعوذ بالله به ساحت مقدّس خداوند سوء ظنّ داشته باشد.
١- حضرت صادق علیه السّلام می فرمایند: «إذا دَعَوتَ فَظُنَّ أنَّ حاجَتَکَ بِالبابِ» ترجمه: «هرگاه دعا کردی گمان کن که حاجتت بر درخانه است.» [10]
٢- فی الحدیث القدسیّ:
«أَنَا عِنْدَ ظَنِّ عَبْدِی بِی فَلَا یَظُنَّ بِی إِلَّا خَیْراً» خدای متعال می فرماید: من نزد گمان بنده خود هستم(نسبت به خودم) ، پس نباید بنده من جز خیر و خوبی به من گمان داشته باشد.[11]
٣- قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اُدْعُوا اللَّهَ وَأَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالإِجَابَةِ» خدا را بخوانید در حالی که شما یقین به اجابت دارید.[12]
٤- ...أنّ رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم قال و هو علی منبرِه:
«والذی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ مَا أُعْطِیَ مُؤْمِنٌ قَطُّ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ إِلَّا بِحُسْنِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ رَجَائِهِ لَهُ وَ حُسْنِ خُلُقِهِ وَ الْکَفِّ عَنِ اغْتِیَابِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَا یُعَذِّبُ اللَّهُ مُؤْمِناً بَعْدَ التَّوْبَةِ وَ الِاسْتِغْفَارِ إِلَّا بِسُوءِ ظَنِّهِ بِاللَّهِ وَ تَقْصِیرِهِ مِنْ رَجَائِهِ وَ سُوءِ خُلُقِهِ وَ اغْتِیَابِهِ لِلْمُؤْمِنِینَ ...» رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در حالی که بر منبر بودند، فرمودند: قسم به کسی که هیچ پروردگاری جز او نیست، خیر دنیا و آخرت به هیچ مومنی داده نشد مگر به خاطر حسن ظنّش به خدای متعال و امید به او و خُلق نیکو و خودداری کردنش از غیبت کردن مومنین و قسم به کسی که هیچ پروردگاری جز او نیست، خدای متعال عذاب نمی کند مومنی را بعد از اینکه توبه نموده و استغفار کرده است مگر به واسطه سوء ظنّی که به خدا دارد و امیدواری کم او نسبت به خداوند و بداخلاقی و غیبت کردنش از مومنین ...[13]
٥- عن سفیانَ بنِ عُیَینَة قال: سمعتُ ابا عبدالله علیه السّلام یقولُ: «حُسن الظنَّ بِاللّه أَنْ لا تَرْجُوَ اِلا اللّهَ وَ لا تَخاف اِلاّ ذَنْبَکَ» ترجمه: حسن ظنّ به خدا این است که فقط به خدا امیدوار باشی و تنها از گناهت بترسی» [14]
 ٤-مأیوس شدن از دیگران(اخلاص در دعا)
شرط چهارم در واقع اشاره مستقیم به توحید افعالیِ باری تعالی دارد، یعنی بنده هنگام مناجات و دعا به درگاه خدای متعال، باید متوجّه باشد که تنها خدای متعال، منشأ خیرات است، ...ولله خَزائِنُ السَّمواتِ وَ الاَرضِ...(منافقون/٧) خزائن آسمان ها و زمین از آن خداست.پس اگر کسی حاجتی دارد، فقط باید به درگاه پروردگار امیدوار باشد، به این حالت اخلاص در دعا نیز گفته می شود[البته دعا کردن برای رضای خداوند و به جهت نزدیکی به حضرت حق نیز، از مقوله اخلاص در دعا محسوب می شود، در مقابل انجام دعا به هدف خودنمائی، که اصطلاحاً ریا نامیده شده و یکی از گناهان کبیره می باشد] خدا در قرآن کریم می فرماید: وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ ءٍ قَدْراً(طلاق/٣) و هر کس بر خدا توکّل کند، کفایت امرش را مى کند خداوند فرمان خود را به انجام مى رساند و خدا براى هر چیزى اندازه اى قرار داده است. غیر ذات باری تعالی، تمامی مخلوقات تنها ابزار و وسائطی هستند که سنّت خدا بر آن است تا فیض خود را از طریق آن ها به مخلوقاتش برساند.
١-قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ لَا یَسْأَلَ رَبَّهُ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ فَلْیَیْأَسْ  مِنَ  النَّاسِ  کُلِّهِمْ  وَ لَا یَکُونُ لَهُ رَجَاءٌ إِلَّا عِنْدَ اللَّهِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِکَ مِنْ قَلْبِهِ لَمْ یَسْأَلِ اللَّهَ شَیْئاً إِلَّا أَعْطَاهُ.» امام صادق علیه السّلام فرمودند: کسی که بخواهد هر از خدا درخواست می کند به او عطا گردد باید از همه مردم مأیوس شود و امیدی به غیر خدا نداشته باشد، هنگامی که خدا چنین حالتی را در قلب او ملاحظه فرماید، هرچه بنده از خدا بخواهد به او می دهد.[15]
٢-عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیه السّلام قَالَ: «رَأَیتُ الْخَیْرَ کُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فِی قَطْعِ الطَّمَعِ عَمَّا فِی أَیْدِی النَّاسِ وَ مَنْ لَمْ یَرْجُ النَّاسَ فِی شَیْ ءٍ وَ رَدَّ أَمْرَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ اسْتَجَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِی کُلِّ شَیْ ءٍ.» از امام زین العابدین علیه السّلام نقل شده که ایشان فرمودند: تمام خیر را در قطع طمع و انتظار، از آن چه در دستان مردم است، دیدم و هر کس که در هیچ چیزی به مردم امید نداشته باشد و در تمام امور امر خود را به خدای متعال بازگرداند(فقط به خدا امیدوار باشد) ، خداوند در هر چیز خواسته اش را اجابت خواهد کرد.[16]
٣-فِیمَا وَعَظَ اللَّهُ تَعَالَى بِهِ عِیسَى : «یَا عِیسَى ادْعُنِی دُعَاءَ الْحَزِینِ الْغَرِیقِ- الَّذِی لَیْسَ لَهُ مُغِیثٌ یَا عِیسَى سَلْنِی وَ لَا تَسْأَلْ غَیْرِی فَیَحْسُنَ مِنْکَ الدُّعَاءُ وَ مِنِّی الْإِجَابَةُ وَ لَا تَدْعُنِی إِلَّا مُتَضَرِّعاً إِلَیَّ وَ هَمُّکَ هَمّاً وَاحِداً فَإِنَّکَ مَتَى تَدْعُنِی کَذَلِکَ أُجِبْکَ.» خدای متعال به حضرت مسیح موعظه فرمود که: اى عیسى! مرا بخوان مانند انسان محزون در حال غرق شدن که هیچ دادرسى برایش نیست. اى عیسى! از من بخواه و از غیر من نخواه تا از تو دعاى نیک بر آید و از من اجابت، دعا مکن مگر با حالت تضرع و تمام همتت را صرف این امر بنما که هر گاه این گونه مرا خواندى تو را اجابت خواهم نمود.[17]
٤-فی الحدیث القدسی : «یَا مُوسَى سَلْنِی کُلَّمَا تَحْتَاجُ إِلَیْهِ حَتَّى عَلَفَ شَاتِکَ وَ مِلْحَ عَجِینِکَ.» در حدیث قدسی آمده است که خدای متعال خطاب به حضرت موسی فرمود:  اى موسى! هر چه بدان نیاز دارى از من بخواه، حتى علف گوسفند و نمک غذایت را.[18]
٥-عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السّلام فِی وَصِیَّتِهِ لِمُحَمَّدِ بْنِ الْحَنَفِیَّةِ قَالَ: «وَ أَخْلِصِ الْمَسْأَلَةَ لِرَبِّکَ فَإِنَّ بِیَدِهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ وَ الْإِعْطَاءَ وَ الْمَنْعَ وَ الصِّلَةَ وَ الْحِرْمَانَ.» از امیر المومنین علیه السّلام نقل شده که در وصیّتشان به محمد بن حنفیّه فرمودند: درخواست خود به درگاه خدا را خالص نما، زیرا خیر و شرّ و عطا و منع و رسیدن و محروم شدن، به دست خداست.[19]
٦-عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ: قُلْتُ لِلصَّادِقِ علیه السّلام: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا بَالُ الْمُؤْمِنِ إِذَا دَعَا رُبَّمَا اسْتُجِیبَ لَهُ وَ رُبَّمَا لَمْ یُسْتَجَبْ لَهُ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَ  وَ قالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ  فَقَالَ علیه السّلام إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا دَعَا اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى بِنِیَّةٍ صَادِقَةٍ وَ قَلْبٍ مُخْلِصٍ اسْتُجِیبَ لَهُ بَعْدَ وَفَائِهِ بِعَهْدِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ إِذَا دَعَا اللَّهَ بِغَیْرِ نِیَّةٍ وَ إِخْلَاصٍ لَمْ یُسْتَجَبْ لَه...» هشام بن سالم از امام صادق علیه السّلام پرسید: با این که خدا فرموده: مرا بخوانید تا شما را اجابت نمایم، چرا گاهی دعای مومن مستجاب می شود و گاهی نمی شود؟ حضرت فرمودند: اگر بنده با نیّتی صادقانه و قلبی مخلص خدا را بخواند، و به عهد و پیمانی که با خدا دارد وفا کرده باشد، دعایش مستجاب می شود، ولی اگر نیّت و اخلاص نداشته باشد حاجتش را نمی گیرد...[20]
٥-حضور قلب
فردی که مشغول دعا به درگاه خدای متعال است، باید تمام توجه خود را به سمت معبود متمرکز کند و به هنگام دعا التفات خود را از هرآنچه غیر خداست باز دارد.یکی از علائم بی ادبی فرد، آن است که هنگام سخن گفتن با دیگری، نسبت به مخاطب خود بی توجّه باشد.هر قدر جایگاه و شخصیت مخاطب بالاتر و مهم تر باشد، به همان نسبت این بی ادبی عظیم تر خواهد بود.حال اگر به آن چه گفته شد، نیاز متکلّم به مخاطب را اضافه کنیم، عمق این سوء ادب دیگر قابل وصف نخواهد بود.در مقام دعا، متکلّم و داعی، انسان است که وجود او را سراسر نیاز و احتیاجات در بر گرفته است و در طرف دیگر، مخاطب خدای غنیّ بالذّات است که خالق و روزی دهنده به کلّ موجودات گیتی می باشد.پس بی توجّهی نسبت به حضرت حق در هنگام نیایش، نهایت بی ادبی به آستان قدس ربوبی خواهد بود.بدیهی است، کسی که کیفیّت دعای او نوعی هتک حرمت به ساحت مقدّس خدای متعال است، نباید انتظار اجابت دعایش را داشته باشد.
١-قَالَ  رسول الله صلّی الله علیه و آله: «ادْعُوا اللهَ وَ أَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالْإِجَابَةِ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ لَا یَقْبَلُ دُعَاءً مِنْ  قَلْبٍ  غَافِل » رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: خدا را بخوانید در حالی که یقین به اجابت دعا دارید و بدانید که خداوند از دل غافل، دعایی را نمی پذیرد.[21]
٢-سُئِلَ رَسُولُ اللهِ صلّی الله علیه و آله عَنِ اسْمِ اللَّهِ الْأَعْظَمِ قَالَ: «کُلُّ اسْمٍ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ أَعْظَمُ فَفَرِّغْ  قَلْبَکَ  مِنْ  کُلِ  مَا سِوَاهُ وَ ادْعُهُ بِأَیِّ اسْمٍ شِئْت ...» از رسول خدا صلّی الله علیه وآله در باره اسم اعظم خدا سوال شد، حضرت فرمودند: همه اسم های خدا اعظم هستند، پس دل خود را از هرچه جز اوست خالی گردان و آن گاه او را به هر اسمی که خواستی بخوان.[22]
٣-قال الصّادق علیه السّلام: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یَسْتَجِیبُ دُعَاءً بِظَهْرِ قَلْبٍ سَاهٍ  فَإِذَا دَعَوْتَ فَأَقْبِلْ بِقَلْبِکَ ثُمَّ اسْتَیْقِنْ بِالْإِجَابَةِ.» امام صادق علیه السّلام فرمودند: همانا خدای عزّ و جلّ دعایی را که از دلی غافل و بی توجّه سر زند اجابت نمی کند، پس هر گاه دعا کردی با دلت(به خدا) روی آر و یقین بدان که در این صورت دعایت مستجاب می شود.[23]
 ٦-وفای به عهد الهی
خدای متعال با بندگان خود عهد بسته است که در صورت دعا کردن ایشان، دعایشان رامستجاب کند-ادعونی استجب لکم-ولی در جای دیگر از قرآن کریم می فرماید: أَوْفُوا بِعَهْدِی  أُوفِ  بِعَهْدِکُم  (بقره/٤٠) به عهد من وفا کنید، (که اگر چنین کنید) به عهد شما وفا خواهم کرد.در نتیجه یکی از شروط اجابت دعا، وفا نمودن بنده به عهد و قرارهایی است که با خدای خود بسته است، و در صورت بی توجّهی به آن ها از اجابت دعا محروم خواهد شد.وفای به عهد الهی در قرآن از اهمیّت ویژه برخوردار است.خداوند در قرآن کریم می فرماید:  بَلى  مَنْ أَوْفى  بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى  فَإِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا أُولئِکَ لا خَلاقَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ وَ لا یُکَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَ لا یَنْظُرُ إِلَیْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لا یُزَکِّیهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌ . (آل عمران/٧٦و٧٧)  آرى، کسى که به پیمان خود وفا کند و پرهیزگارى پیشه نماید، (خدا او را دوست مى دارد زیرا) خداوند پرهیزگاران را دوست دارد. کسانى که پیمان الهى و سوگندهاى خود (به نام مقدس او) را به بهاى ناچیزى مى فروشند، آنها بهره اى در آخرت نخواهند داشت و خداوند با آنها سخن نمى گوید و به آنان در قیامت نمى نگرد و آنها را (از گناه) پاک نمى سازد و عذاب دردناکى براى آنهاست. در جای دیگر از مصحف شریف می فرماید:  الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُون (بقره/٢٧)  فاسقان کسانى هستند که پیمان خدا را، پس از محکم ساختن آن، میشکنند و پیوندهایى را که خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روى زمین فساد میکنند، اینها زیانکارانند. در این رابطه به حدیثی از حضرت صادق علیه السّلام توجّه فرمایید:  عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السّلام: «قَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ [ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ ] وَ إِنَّا نَدْعُو فَلَا یُسْتَجَابُ لَنَا، قَالَ لِأَنَّکُمْ لَا تَفُونَ اللَّهَ بِعَهْدِهِ وَ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ [أَوْفُوا بِعَهْدِی  أُوفِ  بِعَهْدِکُمْ ] وَ اللَّهِ لَوْ وَفَیْتُمْ لِلَّهِ لَوَفَى اللَّهُ لَکُم » از حضرت صادق علیه السّلام روایت شده است: مردی به ایشان عرض کرد: فدایت شوم، خدا می فرماید: مرا بخوانید شما را اجابت می کنم، و ما او را خواندیم ولی(دعای) ما مستجاب نشد!حضرت فرمودند: چون شما به عهد خدا وفا نکردید.خداوند می فرماید: به عهد من وفا کنید، به عهدتان وفا می کنم، به خدا قسم اگر به عهد خدا وفا می کردید، هر آینه خدا هم به عهد خود برایتان وفا می کرد.[24]
 ٧-درآمد و لقمه حلال
در تأثیر منفی لقمه حرام بر زندگی، جای هیچ گونه تردید نیست.لقمه حرام به حدّی شیطان را بر انسان مسلّط می سازد که اگر ولی خدا هم با او سخن گفته و راهنمائیش نماید، پاسخی جز تمسخر و دشمنی به خیرخواهی او نخواهد داد.در واقعه کربلا و حوادث روز عاشورا، لشگر یزیدیان(علیهم لعنة الله) در مقابل خیر خواهی های امام حسین علیه السّلام، گفتند: تو را با لب تشنه خواهیم کشت!حضرت سیّدالشّهدا علیه السّلام علّت قساوت قلب ایشان را اینگونه بیان فرمودند:  «و أحاطُوا بِالحسینِ مِن  کُلِّ جانبٍ حَتّى جَعَلُوهُ فی مثلِ الحلقةِ فَخَرَجَ علیه السّلامُ حَتّى أَتَى النّاسَ فَاستَنصَتَهُم فَأَبَوا أَن یَنصِتُوا حَتّى قالَ لَهُم وَیْلَکُمْ مَا عَلَیْکُمْ أَنْ تُنْصِتُوا إِلَیَّ فَتَسْمَعُوا قَوْلِی وَ إِنَّمَا أَدْعُوکُمْ إِلَى سَبِیلِ الرَّشَادِ فَمَنْ أَطَاعَنِی کَانَ مِنَ الْمُرْشَدِینَ وَ مَنْ عَصَانِی کَانَ مِنَ الْمُهْلَکِینَ وَ کُلُّکُمْ عَاصٍ لِأَمْرِی غَیْرُ مُسْتَمِعٍ قَوْلِی فَقَدْ مُلِئَتْ  بُطُونُکُمْ  مِنَ الْحَرَام » لشگر عمر سعد از هر طرف امام حسین علیه السّلام را احاطه کردند تا جائی که ایشان را در حلقه محاصره قرار دادند ...حضرت از ایشان خواستند تا سکوت کنند ولی آن ها سکوت نکردند، تا اینکه امام علیه السّلام فرمودند: وای بر شما!چه مانعتان می شود از اینکه سکوت کنید تا کلام مرا بشنوید، من تنها شما را به راه رشد و هدایت دعوت می کنم.هر کس از من اطاعت کند از هدایت شدگان خواهد بود و هرکه از من نافرمانی کند هلاک خواهد شد، و همه شما امر مرا نافرمانی می کنید، به کلامم گوش فرا نمی دهید، پس قطعاً شکم های شما از حرام پر شده است.[25]
یکی از آثار سوء کسب حرام، عدم استجابت دعاست.روایات زیادی بر این مطلب دلالت دارد که من باب نمونه به برخی از آن ها اشاره می شود:
١-رُوِیَ  «أَنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِیَّ صلّی الله علیه وآله فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ ادْعُ اللَّهَ أَنْ یَسْتَجِیبَ دُعَائِی فَقَالَ صلّی الله علیه و آله إِنْ أَرَدْتَ ذَلِکَ فَأَطِبْ  کَسْبَک » مردی خدمت نبیّ اکرم صلّی الله علیه و آله رسید، پس عرض کرد: ای رسول خدا از خدا بخواهید ات دعایم را مستجاب کند، پس رسول اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: اگر می خواهی دعایت مستجاب شود، درآمد و کسبت را پاک کن.[26]
٢-رُوِیَ  «أَنَّ مُوسَى علیه السّلام رَأَى رَجُلًا یَتَضَرَّعُ تَضَرُّعاً عَظِیماً وَ یَدْعُو رَافِعاً یَدَیْهِ وَ [یَبْتَهِلُ ] فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى مُوسَى علیه السّلام لَوْ فَعَلَ کَذَا وَ کَذَا لَمَا أَسْتَجِیبُ دُعَاءَهُ لِأَنَّ فِی بَطْنِهِ حَرَاماً وَ عَلَى ظَهْرِهِ حَرَاماً وَ فِی بَیْتِهِ حَرَاما» روایت شده است که موسی علیه السّلام مردی را دید که به شدّت زاری می کند و در حالی که دو دستش را بالا برده است دعا و زاری می کند.پس خداوند به موسی علیه السّلام وحی نمود: اگر او چنین و چنان هم می کرد، دعایش مستجاب نمی شد، زیرا در شکمش و بر پشتش و در خانه اش حرام جای دارد.[27]
٣-قَالَ رسول الله صلّی الله علیه و آله: «إِنَّ أَحَدَکُمْ لَیَرْفَعُ یَدَیْهِ إِلَى السَّمَاءِ فَیَقُولُ یَا رَبِّ یَا رَبِّ وَ مَطْعَمُهُ  حَرَامٌ  وَ مَلْبَسُهُ حَرَامٌ فَأَیُّ دُعَاءٍ یُسْتَجَابُ لِهَذَا وَ أَیُّ عَمَلٍ یُقْبَلُ مِنْهُ وَ هُوَ یُنْفِقُ مِنْ غَیْرِ حِلٍّ إِنْ حَجَّ حَجَّ حَرَاماً وَ إِنْ تَصَدَّقَ تَصَدَّقَ بِحَرَامٍ وَ إِنْ تَزَوَّجَ تَزَوَّجَ بِحَرَامٍ وَ إِنْ صَامَ أَفْطَرَ عَلَى حَرَامٍ فَیَا وَیْحَهُ مَا عَلِمَ أَنَّ اللَّهَ طَیِّبٌ لَا یَقْبَلُ إِلَّا الطَّیِّبَ وَ قَدْ قَالَ فِی کِتَابِهِ  إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِین » رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: همانا یکی از شما دو دستش را به سمت آسمان بلند می کند و می گوید: ای پروردگارم! ای پروردگارم! در حالی که لقمه و لباسش حرام است، پس کدامین دعای این شخص مستجاب می شود و کدام عملش(به درگاه خدا) پذیرفته می گردد در حالی که از غیر حلال انفاق می کند.اگر حج به جا آورد، حجّ حرام است، اگر صدقه دهد از حرام می دهد و اگر ازدواج کند به وسیله مال حرام ازدواج می کند و اگر روزه بگیرد با مال حرام افطار می کند، پس وای بر او! نمی داند که خداوند پاک است، جز پاک را قبول نمی کند و به تحقیق که او در کتابش (قرآن) فرموده است: فقط خداوند از متّقین قبول می کند.[28]
٤- قَالَ رسول الله صلّی الله علیه وآله:  «أَطِبِ  کَسْبَکَ  تُسْتَجَبْ دَعْوَتُکَ فَإِنَّ الرَّجُلَ یَرْفَعُ اللُّقْمَةَ إِلَى فِیهِ فَمَا تُسْتَجَابُ لَهُ دَعْوَةٌ أَرْبَعِینَ  یَوْما» رسول خدا صلّی الله علیه وآله فرمودند: درآمدت را پاک کن تا دعایت مستجاب شود، پس همانا انسان لقمه(حرام) را به دهان خود می برد و(در نتیجه) تا چهل روز دعایش مستجاب نمی شود.[29]
٥-فی الحدیث القدسیّ : «منک الدُّعاءُ وَ مِنّی الإِجابَةَ، فَلا تُحجَبُ عَنِّی إلّا دَعوَةُ آکِلِ  الحَرامِ .»  در حدیث قدسى آمده: خداوند فرموده: اى بنده ام، از تو دعا کردن و از من اجابت نمودن است. پس هیچ گاه براى دعا از من خجالت مکش مگر موقعى که غذاى حرام خورده باشى.[30]
٦-عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیه السّلام قَالَ: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ  أَنْ  یُسْتَجَابَ  لَهُ فَلْیُطَیِّبْ کَسْبَهُ وَ لْیَخْرُجْ مِنْ مَظَالِمِ النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا یُرْفَعُ إِلَیْهِ دُعَاءُ عَبْدٍ وَ فِی بَطْنِهِ حَرَامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ.» از امام صادق علیه السّلام روایت شده که فرمودند: هر یک از شما که می خواهد دعایش مستجاب شود، پس باید درآمد خود را پاک کند و از مظالم مردم(حقّ النّاس) خارج شود، و بدرستی که نزد خداوند، دعای هیچ بنده ای که مال حرامی در شکمش یا مظلمه کسی به گردنش باشد، بالا نمی رود.[31]