معنای صراط مستقیم
صراط همان راه است، و کلمه مستقیم پسوندش است، اضافه است، در این آیه مستقیم به معنای معتدل است و  به معنای راست نیست، شما اگر به قاموس اللغه مراجعه بکنید در ماده قَوَمَ آن­جا نوشته إستَقامَ یَستَقیمُ یعنی إعتَدَلَ یَعتدِلُ [10]. این راه مستقیم و این صراط معتدل است، افراط و تفریط در آن نیست، همان گونه که در تورات و انجیل هست، آن دو را استثنا می­ کند چون مستقیم نیستند، یکی تورات است که فقط مسائل مادی دارد آن هم به مقدار کم و اصلاً مسائل معنوی ندارد، از این جهت ناقص است. خدای متعال برای جبران این نقیصه حضرت عیسی مسیح علیه السلام را تربیت کرد و انجیل را به او داد، آن هم فقط مسائل معنوی دارد و درباره مادیات چیزی ندارد، پس الآن هم آن ناقص است و هم این، نقصان این ها هم منشأش خدا نیست، چون قوم یهود به هیچ صراطی مستقیم نبودند، همانی هم که خدا فرستاده بود با این­که کم بود عمل نمی ­کردند، لذا خدای متعال اضافه نکرد.
 اما این صراطی که اسلام آورده مستقیم و معتدل است، همه نیازهای مادی و معنوی انسان را دارد، مانند نیازهای بدنی؛ مثلاً فرد ازدواج می ­خواهد، کار و کاسبی می ­خواهد، خواب می خواهد، جنگ دارد، صلح دارد و غیره، همه این ها در این راه مستقیم اسلام آمده است، مسائل معنوی و روحی هم کاملاً آمده است، لذا این معتدل و آن دو ناقصند، نقصانش هم به گردن خود یهودی ها است، چون زیر بار دستورات نمی ­رفتند و معاند بودند، خدا هم بیشتر نفرستاد، لذا در سوره حمد آن دو را استثنا کرد، فرمود: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ  »، ما را به صراط مستقیم راهنمایی فرما، این صراط مستقیم غیر آن دو تا صراط تورات و انجیل است آن ها مستقیم نیستند، معتدل نیستند، نقصان و افراط و تفریط در آن دو است، اما این راه اسلام است که سالم است، پس این راه در سوره حمد مطرح است با این دو وصف که در آن افراط و تفریط نیست، هرچه لازم است در این راه هست، مسائل مادی، مسائل مالی و مسائل معنوی، اما دین یهود و مسیح که در زمان اسلام در مدینه طیبه بودند هیچ کدام صراطشان معتدل نبود، به درد آن زمان به بعد نمی­ خورد، لذا نسخ شد. قرآن کریم که آن راه را مطرح می کند بر آن­ ها حاکم شد و باید این ادامه داشته باشد. بنابراین این­جا هم صراط مستقیم را مطرح کرد، همان راهی است که آن­جا گفت: «هُدًى لِلنَّاسِ ».
ما به دنبال پیدا کردن آن صراط مستقیمی هستیم که خدا برای انسان مشخص کرده است، آن را می­ خواهیم که خود خدا تفسیر بکند، چون اگر خدا به مردم واگذار می­ کرد اختلاف ایجاد می­ شد و نتیجه اختلاف این بود که عده زیادی گمراه می ­شدند، و این یکی از آن کارهایی است که خود خدا صریحاً باید روشنش کند، لذا ما به دنبال همان می­ گردیم، اگر بخواهیم راه کوتاه باشد فوراً دنبال دو آیه می ­رویم، یکی از آن دو آیه این است: «إِنَّ اللَّهَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ  »[11]، یعنی خدا" ربّ من و ربّ شما است، در برابر فرمان او بندگی کنید و او را اطاعت کنید، این صراط مستقیم است، هذا اسم اشاره نزدیک خیلی واضح است، که اگر پرسیدند صراط مستقیم چیست؟ می­گوییم «فَاعْبُدُوهُ » ، عبادت در برابر فرمان خداست، خدا فرمان داده این را انجام بده پس انجام بدهیم، آن را انجام نده انجام ندهیم، این صراط مستقیم می ­شود، کلید ورود به صراط مستقیم در زندگی که از اول سنّ بلوغ تا آخر عمر می باشد اطاعت فرمان خداست، این مطلب از این آیه فهمیده می ­شود.
آیه دوم را هم به عنوان کمک این آیه بیاوریم که هر دو مضمونشان مثل هم است: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لاَ تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ »[12]، آیا ما توسط انبیاعلیهم السلام و کتاب­ِ انبیا به شما نگفتم گوش به وساوس شیاطین ندهید؟ «إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ »[13]، او دشمن آشکار شما است، او شما را به طرف شقاوت و بدبختی می­ کشد، پس چه کار کنیم؟ خداوند می فرماید: «وَ أَنِ اعْبُدُونِی»[14]، مرا عبادت کنید، گوش به حرف من خدا بدهید، نه شیطان، «هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ » ، وقتی گفت : «وَ أَنِ اعْبُدُونِی» سپس گفت: « هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ  » ، این گوش دادن به فرمان من خدا صراط مستقیم است، اگر گوش به حرف بدهی و اطاعت کنی در خط معتدل افتاده ­ای، همه نیازهایت تأمین می ­شود نیازهای مادی یا معنوی.  قدم اول در صراط مستقیم فراگرفتن فرامین الهی و عمل به آن
بنابراین خدا به وضوح، تفسیر واضح و غیرمبهم را به ما فرموده است؛ منظور از صراط مستقیم این است که گوش به حرف خدا بدهید. و خداوند می­ فرماید: من دو حرف دارم یکی انجام واجبات دوم ترک محرمات، اول یاد بگیرید سپس واجبات را انجام بدهید و محرمات را ترک کنید، آن وقت در صراط مستقیم می ­باشید، اول سوره یس یادتان نرود، که آن­جا چیست؟ «یس،  وَ الْقُرْآنِ الْحَکِیمِ،  إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ،   عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ » [15]، یس پیغمبر ما بر صراط مستقیم است، یعنی مطیع فرمان خدا و معصوم است، ما را هم به همین اطاعتِ فرمان دعوت می­ کند، پس بنابراین راهی که ما از اول سنّ بلوغ تا آخر عمر باید تمام کارهایمان در آن راه اتفاق بیفتد اسمش صراط مستقیم است، تفسیرش هم طبق تفسیر خدای متعال اطاعت فرمان خدا و رسول خدا و جانشینان رسول خداست، این سه فرمان طبق قرآن اطاعتشان واجب است، ما این سه فرمان را امروز در رسائل عملیه داریم، آن کسی که مجتهد نیست اگر به رساله مجتهد عمل کند در خط مستقیم است، و اگر عمل نکند بیرون خط است و بیرون خط هم گمراهی است، همه بدی ­ها آن­جا هست، آدمکشی، ظلم، ستم همه این­ ها آن­جا است، اما در خط مستقیم، انبیا علیهم السلام هستند که معصوم از گناهند، این­جا هیچ مشکلی نیست، ما هم مأموریم وارد این راه بشویم تا مثل انبیاعلیهم السلام عمل کنیم، این ها الگوی ما هستند، واجبات را عمل می­ کردند و محرمات را ترک می­ کردند، حتی یک گناه هم مرتکب نمی شدند، ما هم باید این جور تربیت بشویم، اگر این کار را کردیم انشاء الله زمین بهشت می شود، دیگر هیچ مشکلی در آن نیست، اما اگر گوش نکردیم، هر کسی خواست به دنبال علاقه خودش حرکت کند، آن وقت راه های زیادی پیش می­ آید که همه آن راه ها، با سعادت و سلامت روحی انسان دشمن خواهند بود.
 پس نتیجه این شد ما روزی ده بار حداقل، آن هایی که نماز غیر واجب هم می­ خوانند بیست بار، سی بار باید بگویند «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ  »[16]، و این را باید واقعاً بخواهیم. اما مردم نمی­ خواهند بفهمند، این که من می­گویم« اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ»چه می­ خواهم، عده­ ای فقط می­ گویند و می­ روند، ولی در راه هم وارد نمی­ شوند، علت بدبختی انسان امروزی و دیروزی و فردایی همین است، فقط می ­گوید: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ» نمی فهمند صراط مستقیم چیست، چون نمی ­فهمد عمل هم نمی ­کند، حالا فهمیدیم طبق تفسیر خود خدا در قرآن، صراط مستقیم یعنی فقط خدا حق دارد فرمان بدهد و شما به عنوان مخلوق و بنده باید گوش به فرمان او بدهی، این را صراط می ­گویند، خدا فرمانش را قبل از این­که ما به دنیا بیاییم حاضر کرده است، واجبات و محرمات را گفته است، باید یاد بگیریم و عمل کنیم، آن وقت همه مشکلات حل می­ شود، درون و بیرون انسان اصلاح خواهد شد، و الا هر راهی شما بروید کار خراب تر می ­شود.
بهترین راه؛ عمل کردن به فرمان خدا
 خدا بهترین و آخرین راه را ارائه کرده است، شما نمی فهمید چه کار باید بکنید ولی خدا می داند، گوش به حرف بدهید کافی است، فقط یک هنر پیدا کنید، گوش به حرف بدهید، نمی خواهد استادی کنید، شاگرد خوب باشید، اما ما می­ گوییم نه، ما استادی بلدیم شمای خدا هم شاگردی کن، ما گوش به حرف نمی ­دهیم این گونه می ­شود، هر کاری کنیم درست نمی­ شود تا برنگردیم سر حرف خدا و بگوییم شما بلدی، شما بگو، ما به حرف شما گوش می­ دهیم. اگر دیر این را بگوییم ضررهای جبران ناپذیر متوجه خودمان کرده­ ایم، هر چه زودتر بهتر است، فرمان خدا حاضر است، فقط عمل کردن ما مانده است، اگر تصمیم بگیریم گوش به فرمان بدهیم همه کارها درست می­ شود انشاء الله.
صراط انبیا علیهم السلام صراط خداست
بنابراین یک راه بیشتر در زندگی انسان وجود ندارد و آن اطاعت فرمان خداست، و فرمان آن هایی که خود خدا در قرآن گفته است: «أَطِیعُوا الرَّسُولَ   وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ »[17]، اطاعت این سه نوع فرمان بر ما واجب است، همه حرف ها را خدا" به این سه تا داده است، قرآن نمی ­توانست همه حرف ها را در یک کتاب بزند، اوضاع مساعد نبود، ظرف زمان و مکان کمک نمی­ کرد، یک مقداری از فرمان ها را شد بگوید، سپس دومی آمد یک مقدار دیگر را گفت، و بعد همه این ها جمع شدند همه حرف ها را زدند، امروز در اختیار ما است، اطاعت این فرمان ها ورود در صراط مستقیم است، این صراط صراط انبیاعلیهم السلام است، هیچ بدی در آن نیست، چون همه محرمات از این­جا بیرون رفتند، در حاشیه ­اند، این­جا انبیاعلیهم السلام هستند و در اطاعت فرمان خدا هیچ مشکلی نیست، بیرون از این­جا گمراهی است، افراد گمراه زندگی می کنند و همدیگر را پاره می ­کنند و می­ خورند و این شده زندگی آن ها.
بنابراین راه تهذیب و تزکیه هم همین صراط مستقیم­ است، اگر ما وارد صراط مستقیم شدیم وارد خط تهذیب و تزکیه شده­ ایم، اما اگر از این راه محروم شدیم نه تهذیب و نه تزکیه هست، هیچ خبری نیست، راه ظلم و ستم و خون ریزی است. از اول سن بلوغ تا آخر عمر ما مأموریم وارد صراط مستقیم بشویم، یعنی گوش به حرف خدا و پیغمبر و جانشینانش بدهیم، این هم ما را وارد صراط مستقیم می­ کند، و هم مسأله تهذیب و تزکیه پیاده می ­شود، در این راه یک دایره کشیده ­اند به نام دایره محرمات، همه محرمات در صراط مستقیم نیست، بیرون از این راه انداخته­ اند، این­جا اگر کسی اطاعت کند و گناه نکند مهذّب و مزکّی خواهد شد، هم در بعد عقائد هم در بعد احکام و هم در بعد رفتار و اخلاقیات، در هر سه مهذّب خواهد شد، اگر کسی می­ خواهد مهذّب و مزکّی بشود چه کار باید بکند؟ باید وارد صراط مستقیم بشود، کلید ورود چیست؟ اطاعت فرمان خدا، رسول و جانشینان رسول، این سه فرمان را اگر اطاعت کردیم هم آمادگی ورود به صراط مستقیم را پیدا کرده­ ایم و هم اثر این ورود تهذیب و تزکیه است، تهذیب و تزکیه با حرف و شعار تنها درست نمی ­شود، فقط یک راه بیشتر ندارد: با اطاعت فرمان خدا، رسول و امام فراهم می ­شود، یک آدمی که گوش به حرف خدا می ­دهد دزدی نمی­ کند، دروغ نمی­ گوید، ظلم نمی ­کند، حق­کشی نمی­ کند، مال مردم را نمی خورد، همه بدی ها از او برکنار است، مزکّی و مهذّب می ­شود.
 امیدواریم پروردگار متعال به همه­ ما توفیق مرحمت کند حال که خدای متعال این نعمت را به ما مرحمت فرمود که از قول خود خدای متعال در قرآن کریم فهمیدیم صراط مستقیم راه انسان ها است و چپ و راست راه گمراهان است، صراط مستقیم مسیر زندگی انسان است، ما باید با اطاعت فرمان خدا و رسول و امام وارد این راه بشویم، وقتی وارد این راه شدیم یعنی گوش به حرف خدا و پیغمبر و امام دادیم اثرش تهذیب و تزکیه نفس می­ شود. همه کمالات در دنیا حاصل می­شود انشاء الله، امیدواریم خدای متعال به همه­ ما توفیق عنایت کند حال که فهمیدیم خود خدا صراط مستقیم را این جوری تفسیر کرده است و سبب و وسیله منحصر به فرد تهذیب و تزکیه را معرفی کرده است، توفیق عمل هم مرحمت کند که با ترک گناه و انجام واجبات وارد صراط مستقیم بشویم و در ادامه هم خودمان را تهذیب و تزکیه کنیم انشاء الله، و این نعمت عظیم را پروردگار متعال در وهله اول به حوزه ­های علمیه مقدسه بدهد انشاء الله، چون این ها می­ خواهند الگوی سایر انسان ها بشوند، اگر بلد نباشند و در خودشان متجلّی نشود نمی­ توانند خدمت کنند، این ها اول باید بفهمند صراط مستقیم چیست بعد واردش بشوند، بعد از آثارش که تهذیب و تزکیه است استفاده کنند و بروند با مردم مطرح کنند، آن وقت، هم حرف منطقی است و مردم گوش می­ دهند هم خودشان به تهذیب کمک می کنند همه چیز درست می ­شود انشاء الله.
 نثار ارواح طیبه همه انبیای عظامعلیهم السلام که منادیان صراط مستقیم و منادیان تهذیب و تزکیه بودند و خاصه خاتم انبیا صلی الله علیه و آله که برنامه تهذیب و تزکیه ­شان از همه اکمل و اتم و اجمع بود و شهدای این خط و امام شهدا سه صلوات ختم کنید.

مطالب تکمیلی:
تهذیب در قرآن /بخش اول
**************************************************
منبع:برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خوشوقت(ره)
**************************************************
پی نوشت ها:
[10] -قاموس اللغه فیروز آبادی ص1062
[11] -سوره مبارکه آل ‏عمران‏ آیه51
[12] -سوره مبارکه یس‏ آیه 60
[13] -سوره مبارکه یس‏ آیه 60
[14] -سوره مبارکه یس آیه 61‏
[15] -سوره مبارکه  یس آیات 1 تا4
[16] -سوره مبارکه فاتحه آیه 6
[17] -یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ    (سوره مبارکه نساءآیه