گاهی بیدار شدن و خواندن نماز شب برای برخی سخت می شود. می گوید: می خواهم سحر بیدار شوم؛ اما نمی توانم؟! در حالی که «نمی توانم» معنا ندارد. یک پله به شب ها و روزهایت برگرد و ببین داری چگونه می گذرانی؟! خیلی از اعمال و برنامه ها، توفیق نماز شب را از بین می برد. گاهی یک معصیت، توفیق سحر را از انسان می گیرد. یک سم اگر وارد بدن شود، بخشی از بدن را مختل می کند؛ در مسائل روحی هم همین طور است. در روایت دارد که راوی، محضر حضرت امیر) ع( عرض کرد: «من از نماز شب محروم هستم». حضرت فرمودند: «تو را گناهانت در بند کشیده و محروم کرده است».(۱)
چه چیز سحرخیزی را احیا می کند؟ یک توبه، یک انفاق، یک استغفار، یک بازگشت، یک نگرانی برای دوری از این توفیق ها، همه این ها توفیق بیداری شب را به انسان می دهد.
خیلی از اوقات اینجور نیست که فقط ساعت را کوک کنید و بعد از آن، بخواهید با صدای ساعت راحت بیدار شوید. گاهی لازم است از قبل، مقدمات یک توفیق را فراهم کرد. ساختار یک زندگی سالم و برنامه ریزی برای بهره وری بهتر در کارهای ما به هم خورده است. علل و عوامل متعددی باعث شده که توفیقات ما از دستمان برود که اصلاح آن، مدیریت و برنامه ریزی می خواهد. کمی درنگ کنیم و برای این قضیه یک برنامه ریزی داشته باشیم و بعد منتظر برکاتش باشیم. انسان وقتی می تواند از سحر بهره ببرد که از سر شب، برنامه ریزی کند. گاهی طول شبانه روز برای ایجاد این ارتباط تهیأ می خواهد. در ادامه، اموری که زمینۀ توفیق سحرخیزی را فراهم می کند، مختصرا تذکر داده می شود:
۱. مراقبه و خویشتن داری
وجود و قلب انسان، شبیه به ظرفی است که دائم در آن چیزهایی می ریزد. برداشت هایی که انسان در اجتماع می کند و چیزهایی که با چشمش می بیند (خوب یا بد) وارداتی هستند که به ظرف وجودی و قلب انسان وارد می شوند؛  ما با هر قدمی که در اجتماع بر می داریم و با هر حرکتی که می کنیم، یک واردات به قلب داریم که در آن ذخیره می شود. از طرفی، برنامه ها و اعمالی که احیاناً انسان می خواهد تصمیم بگیرد و انجام دهد- مانند نماز شب- آن ها خروجی های نفس ما می باشند. نکته اساسی و مهم این است که خروجی های نفس، متناسب با ورودی های نفس است. نمی شود با ورودی خراب و فاسد، انتظار خروجی های خوب و زیبا داشت. حتماً باید به موجودی آن ظرف توجه کرد. آنجا، سرمایه جمع می شود. گاهی یک نفر می خواهد نماز شب بخواند، می بیند که حال ندارد، دائماً با خودش کلنجار می رود؛ اما می بیند حال ندارد. می گوید: «عجب! بی خود نیست بعضی ها می گویند که در عالم، جبر است؛ واقعاً من می خواهم نماز شب بخوانم نمی توانم!» نه خیر؛ جبر نیست. نماز شب، یعنی هزینه کردن و خرج کردن از داشته های قلب و نفس. آن متاع و کسبی که شما در دلتان جمع کرده بودید، متاع نماز شبی نیست؛ لذا نمی شود. اگر خواستی نماز شب را بخوانی، باید مدت ها روی آن کار کنی و پرهیزها و مراقبه های لازم را بکنی. بعد از مدت ها ببینی می شود. شما از دلتان در حال خرج کردن هستید. انسان، دائم با دل خودش در حال داد و ستد است؛ منتها بعضی  نفوس، کوچک و کم صبر است؛ لذا کاری را که الان تصمیم گرفته، می خواهد همین حالا هم انجام بدهد؛ آن هم نماز شب که یکی از بزرگ ترین کارهای خیر است؛ در حالی که این امور، حساب و کتاب دارد و متناسب با داشته های افراد است. این طور نیست که انسان هر وقت تصمیم گرفت، هر کاری را بتواند بکند. هر کاری بستگی دارد به ذخیره ای که برای این کار اندوخته ای. اگر ذخیره ای مناسب اندوخته باشی و آرام آرام، سرمایه ای جمع کرده باشی، هنگام سحر، صدایت می زنند و موفق هم می شوی؛ اما اگر ذخیره ای در شهوات اندوخته باشی – مثل تصاویر و فضاهای شهوت آلود- این ها در نفس انسان ذخیره می شود، و این ذخیره ها، ذهن و خیالات را به طرف دیگر می برد. این بی توفیقی ها به سبب اندوخته هاست. بی دلیل هم این صحنه ها به ذهن نمی آید.
بعضی وقت ها حتی کار مورد نظر را هم انجام داده؛ ولی ارزش و کیفیت لازم را ندارد. حتی ارزش و کیفیت اعمال هم به موجودی و ورودی های نفس بستگی دارد؛ به همین دلیل باید برای موفق شدن به نماز شب و سحرخیزی، مراقبت و پرهیز لازم را انجام داد، تا سحر خیزی با کیفیت مطلوب برای انسان حاصل شود.
۲. اشتغالات عبادی قبل از خواب
قبل از خواب، اشتغال داشتن به عمل عبادی خاص، بسیار مؤثر است. وقتی انسان با وضو و با حال عبادت و توجه، به خواب برود، خیلی راحت تر به سحرخیزی و نماز شب موفق خواهد شد. مرحوم قاضی و بزرگان دیگر به خواندن سور مسبحّات(۲) قبل از خواب سفارش کرده‏اند. این مسبحات هم خیلی سرّ عجیبی دارد. گویی در روایت دارد که هر کس این سور را بخواند، نمی میرد تا اینکه حضرت بقیه الله ع را درک کند.(۳) علی ایّ حال برکاتش زیاد است.
کلاً ذکر تسبیح و سور مسبحّات برای طهارت اولیه، بسیار مؤثر است و زود انسان را پاک می‏کند و طهارت می‏آورد. درست است که شما در ذکر تسبیح، می‏گویید: «سبحان اللّه»‏؛ و خدا را منزه می دانی ولی غالب اذکار، سبکش این است که شما خودت را با این کار پاک می‏کنی ، خودت طاهر می‏شوی و منجر به طهارت خود انسان می‏شود.
قبل از خواب، اگر انسان اشتغال عبادی داشته باشد و با توجه بخوابد، خیلی موثر است. گاهی شخص قبل از خواب، به گوشه ای می‏رود چند سوره قرآن می‏خواند یا یک ذکری، دعای توسلی یا مثلاً نماز امام زمان)ع( را می خواند، بعد دوباره پیش بچه‏ها می آید و تلویزیون تماشا می کند و بعد آرام آرام، تلویزیون را خاموش می‏کند و می‏خوابد. این قسمتی که برمی‏گردد، خیلی زود آثار معنوی اعمال عبادی که انجام داده را از بین می‏برد؛ به خلاف اینکه انسان یک عبادتی را که مخصوصاً شب انجام می‏دهد، همان موقع استراحت کند و به خواب برود. آن حالت معنوی که برای او در آن عمل عبادی حاصل می‏شود، وقتی به عالم خواب سرایت کرد، کانّه تا صبح برکاتش هست و خیلی زودتر به نتیجه می‏رسد.
اگر ما اهل مراقبه باشیم، از آن طرف، کمک ها و تأییداتی هست. ملائکه‏ای هم حتی برای بیدار کردن مؤمنان می‏آیند. مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی; در یکی از کتاب هایشان می نویسند: برخی – که شاید، منظورشان، خودشان باشد – همین که تصمیم می‏گیرند سحر بیدار شوند، صدایی را می‏شنوند که با لفظ «آقا» برای تهجد صدایشان می زنند.
مدتی زمان می‏برد تا یک نفر اهل نماز شب بشود و این سکه به نام یک نفر بخورد و اهل نماز شب شود. اگر این تاج را سر کسی گذاشتند و به او دادند، بالاخره صدایش هم می‏زنند. یکی از علما می فرمود: گاهی شب ها با صدای زنگ خانه از خواب بیدار می شوم، اما می بینم کسی پشت در نیست و متوجه می شوم وقت تهجد است. حالا این صدا از کجا می‏آید؟ این ها الطاف خدا است که از درون دل مؤمن می‏جوشد و صدا را هم می‏شنود؛ حال چه صدای در خانه، چه صدای «آقا»، چه صدای زنگ، هر چه که باشد، می‏شنود و بلند می‏شود. کس دیگری اگر بود، نمی‏شنید؛ ولی این شخص شنیده و بلند شده است؛ چون دلش می‏خواسته بیدار شود. ما هم دلمان می‏خواهد بیدار شویم؛ ولی برای این کار، سرمایه‏گذاری های لازم را  نمی کنیم.
۳. دعا و استمداد
قرآن کریم می فرماید:

  وَ ما تَوْفیقی‏ إِلاَّ بِاللهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیبُ؛(۴)
و توفیق من، جز به [عنایت] خدا نیست. تنها بر او توکّل کردم و تنها به سوى او باز مى‏گردم.

 خود همین بیداری هم توفیقی از ناحیه حق تعالی است؛ یعنی هم زمان، مؤمن باید برای احیای این زاویه، ارتباط با حق تعالی داشته باشد و درخواستش را از خدای متعال بکند، تا خدای متعال توفیق بیداری شب، سحر و صلاه اللیل را به او عنایت کند.  نماز شب، تاج نورانی اهل ایمان است که باعث آسان شدن حساب در قیامت و همراهی با صدیقین خواهد شد.
۴. قضای نماز شب
شبی بر ما نگذرد که سحرمان از بین رفته باشد. از بزرگان زیاد می شنیدم که اگر این توفیق از دست انسان رفت، فردا عذاب می بیند. حتی چیزی که از حضرت صادق۷ از آن به عنوان یکی از اسرار آل محمد: تعبیر شده است، قضا کردن نماز شب در طول روز است.(۵) با این کار، عجیب شیطان درد می کشد و اذیت می شود؛ اینکه اگر یک امر مستحبی از دست عبدی رفت و موفق به تهجد نشد، اما بعد از نماز صبح، نماز شبش را قضا کرد، این کار، عجیب توفیق آور است. همین کار، توفیق بیداری شب را زیاد می کند. اگر مدتی خواندن قضای نماز شب ادامه پیدا کند، گاهی آثار خوبی می گذارد و برکاتی به همراه دارد و شیطان دست برمی دارد. طبق روایتی، همین که قصد تو این باشد که نماز شب را در روز قضا کنی، برای سحر از خواب بیدار خواهی شد.(۶)
اگر نماز شب ترک شد، قضای آن ترک نشود که بسیار پر برکت است؛ یعنی با قضای نماز شب هم آثار تسهیل در امور زندگی – ظاهراً و باطناً – محسوس خواهد بود. فقط چند هفته انسان ادامه دهد، بعد خودش به نتیجه می رسد که این، از برکات همان قضای نماز شب است. آن وقت برکات بعدی هم در پی آن خواهد آمد.
راهکارهای مادی
تا اینجا به برخی راهکارهای معنوی و اخلاقی برای رسیدن به نماز شب پرداختیم. در ادامه برخی راهکارهای مادی و ظاهری مؤثر در توفیق نماز شب را ذکر می کنیم:
۱. استراحت کافی
سحری می تواند مفید باشد که خستگی شب در آن نباشد. وقتی انسان، در ساعات پایانی شب بخوابد، طبیعتاً موقع سحر، آن نشاط را ندارد. گاهی شخص می گوید: چرا من سحر برمی خیزم؛ ولی فایده ندارد؟! فایده ندارد، چون باید از قبل مقدماتش را فراهم کرد. برای نشاط سحر، مهم است که انسان به مقدار کافی  استراحت کرده باشد.
۲. مدیریت تغذیه شب
بخشی از نشاط سحر، مربوط به استراحت است و بخشی از آن، مربوط به نحوه تغذیه است. استفاده از غذاهای سنگین، بعد از مغرب خطاست؛ زیرا معده را سنگین می کند و از نظر طبی، درگیری میان قوا ایجاد می شود. هنگام سحر، تازه غذا بخشی از هضم را طی کرده و وقت استراحت قوا و نفس است. آن وقت می بینید که چشم هایش یاری نمی کند. هوش و حواسش یاری نمی کند، میل و رغبتش به عبادت یاری نمی کند. باید از ابتدای شب برای سحر آماده بود و برنامه ریزی کرد. اگر کسی روز را صائم بوده و روز را سبک گذرانده، جای یک وعده غذا را دارد و مانعی نیست؛ ولی اگر کسی روز را روزه نبوده، بعد از مغرب نباید تغذیه تام و تمام و سنگین مصرف کند که این باعث سنگینی می شود. همه این موارد، مدیریت و سامان  دهی لازم دارد.
۳. مدیریت زمان
ما باید خودمان را مدیریت کنیم و در ابعاد مختلف، خودمان را برای یک سحر آماده کنیم. این کار، نیاز به برنامه ریزی دارد. باید به خانه نظم داد، تا فضا برای بهره وری بیشتر تغییر یابد.
کسی که می‏خواهد سحر بیدار شود، طبیعی است که باید از اول شب مواظب باشد. بخش خوراک یک مسأله است، شب نشینی‏های بی‏ حاصل – که خیلی به آن مبتلا هستیم – یک مسأله است، تماشای غیرضروری تلویزیون هم برای ما و فرزندانمان که به آن مبتلا هستیم، یک مسأله است. شب نشینی های طولانی و بی حاصل، خروار خروار توفیق را می‏خورد و  اصلاح آن، نیازمند یک تصمیم جدی است. باید برای بیدار شدن سحر اهتمام داشت. این کار، در ابتدا یک خرده سختی و  صدمه دارد؛ ولی بعد، راحت تر می شود. فردی که سحر بلند شد، طبیعتاً چشم هایش می سوزد و خوابش می گیرد. خواب در این موقع خیلی لذت بخش است؛ ولی اگر انسان کمی اراده به خرج بدهد و قدم اول را رد کند، بعد هرچه پیش می رود، سبک تر می شود.
۴. خوابیدن با طهارت ظاهری
آنچه روایات بر آن تأکید دارد و مورد سفارش بزرگان هم بوده، خوابیدن با طهارت از حدث اصغر و اکبر است. مخصوصاً – البته معذرت می‏خواهم- سبک خوابیدن در امور شهوی هم مهم است. بزرگان مقید بوده اند که با حال جنابت نخوابند. این هم خیلی مؤثر است. خوابیدن با حال جنابت، توفیقات را می‏گیرد. بعضی‏ها آن زمان که حمام نبوده، کلید را از صاحب حمام می‏گرفتند و بلافاصله بعد از جنابت به حمام می رفتند و با حال جنابت نمی‏خوابیدند. می‏گفتند: «این، روح را تاریک و خسته می‏کند و در نتیجه توفیق سحرخیزی را می گیرد». خوابیدن در حال جنابت، در مجموع، برکات را می‏برد.
در پایان عرض کنم که سحر خیزی و نماز شب، تاج افتخاری است که خداوند به سر هر کسی نمی گذارد. اگر انسان، سالیانی تلاش کند تا به سحرخیزی برسد، بسیار بجا است. ان شاء الله به عنایت حضرت صاحب آن دوستانی که این تاج و توفیق را ندارند، به ایشان عنایت شود و آن ها که توفیق سحرخیزی دارند، کیفیت بهتر، یعنی خضوع و خشوع بیشتر به ایشان عطا شود که چه زیبا فرمود مرحوم آیت الله قاضی به علامه طباطبایی; که: «دنیا می خواهی، نماز شب؛ آخرت هم می خواهی، نماز شب» و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.

--------------------------------------------------

پی نوشت ها
۱ . کافی، شیخ کلینى، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق، ج‏۳، ص۴۵۰.
۲ . منظور از سور مسبحات، سوره های حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی می باشد.
۳ . کافی، ج‏۲، ص ۶۲۰.
۴ . سوره هود: ۸۸.
۵ . من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۴۹۷.
۶ . تهذیب، شیخ طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۳۳۵.