توحيد، در عوالم و ساحات هستي عبارت است از:

الف: «توحيد عالَم ماده» كه حکايت از جنبه ي وحداني عالم ماده در داشتن ذاتي متحوّل دارد و بحث «حركت جوهري» از آن جنبه ي توحيدي خبر مي دهد و لذا همه ي کثرت ها به آن جنبه ي وحداني يعني عين حرکت، رجوع دارد و اين کثرت ها صورت هاي مختلف جوهر عالم ماده هستند که عين حرکت است.

ب: «توحيد انسان» كه روشن مي كند همه ي قوا و حركات انسان ريشه در نفس جامع و مجرد او دارد و بحث معرفت نفس حكايت گر آن است.[1]

ج: «توحيد عالم هستي» كه روشن مي كند وجود و تدبير عالَم و آدم، در گرو ذات واحد اَحدي يعني حضرت «الله» است.

تا انسان معني توحيد حضوري و وجودي را با نظر به نفسِ مجرد خود نشناسد، نمي تواند بفهمد چگونه بايد به دنبال توحيد عالم هستي بگردد؟ و نمي تواند حضور يگانه ي خداوند را در عالم بيابد، حتي معني ديدن خدا را هم نمي فهمد تا در «عالَم كبير» به تماشاي حضرت حق بنشيند و خود را نيز در اين عالم در آغوش خدا بيابد. انسان با دانايي به خدايِ مفهومي، نمي تواند از کثرات بي پايان عالَم ماده عبور کند و به خداشناسي واقعي که منجر به اُنس با حضرت حق مي شود برسد. در حالي که اگر از طريق معرفت نفس متوجه نحوه ي وجود و حضور مجردات در عالم گردد معني حضور خداوند و توحيدِ حضرت حق در عالم را درک مي کند و مي فهمد چگونه بايد بنگرد تا بيابد.

وقتي انسان نتوانست خود را بشناسد و نحوه ي حضور خود در عالم را درک کند از انحرافاتي که در درون او ايجاد مي شود و او را از اُنس با حقايقِ معنوي محروم مي کند بي خبر خواهد بود و گرفتار فهمِ ناقصي از حقيقت مي شود. از اين جهت است که بعضي از روايات مربوط به معرفت نفس، نظر به شناخت عيوب نفس دارد و در آن ها تأکيد مي شود خود را بشناسيد تا در دفع رذائل و جذب فضائل به مجاهده برخيزيد. در همين راستا حضرت علي(علیه السلام) مي فرمايند: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ جَاهَدَه» و « مَنْ جَهِلَ نَفْسَهُ أَهْمَلَهَا»[2] هرکس خود را بشناسد در مسير تعالي خود تلاش مي کند و هرکس نسبت به خود و استعدادهاي روحاني خود جاهل باشد، خود را رها مي کند و در جهت تعالي خود تلاش نمي کند. البته نظر به نفس ناطقه از اين منظر مربوط به علم اخلاق و عرفان عملي است، در اين مباحث سعي ما شناخت نفس است از جهت وجودي و رواياتي متکفل اين بحث است که مي فرمايند: هرکس خود را نشناخت به هر چيزي جاهل است.

خداوند إن شاءالله به ما توفيق دهد معرفت نفسي را دنبال کنيم كه مقدمه ي بسياري از معارف الهي خواهد بود. جهت توجه به گستردگي موضوع معرفت نفس خلاصه اي از نظر علامه طباطبايي«رحمة الله عليه» را خدمت عزيزان عرضه مي داريم تا چنانچه لازم ديدند به آن رجوع فرمايند.

---------------------------------------
[1] - اگرچه از جهتي يک جنبه ي توحيدي در هر انساني به نام نفس ناطقه هست، از جهتي ديگر يک عين الانسان يا انسان کامل هست که جنبه ي توحيدي همه ي انسان ها است.
[2] - تصنيف غرر الحكم و درر الكلم، ص 233.