فصل اوّل در سرّ جملى و آداب اجماليّه آنها است‏

بدان كه سالك إلى اللَّه در اذان بايد قلب، كه سلطان قواى ملكوتيّه و ملكيّه است، و ديگر جنود منتشره در جهات متشتّته ملك و ملكوت را اعلان حضور در محضر دهد. و چون وقت حضور و ملاقات نزديك گرديده، آنها را مهيّا نمايد تا اگر از مشتاقان و عاشقان است به جلوه ناگهانى دامن از دست ندهد؛ و اگر از محجوبان است، بى‏تهيّه اسباب و آداب وارد محضر مقدس نگردد. پس، سرّ اجمالى اذان اعلان قواى ملكوتيّه و ملكيّه و جيوش الهيّه براى حضور است. و ادب اجمالى آن تنبّه به بزرگى مقام و خطر آن و عظمت محضر و حاضر؛ و تذلّل و فقر و فاقه و نقص و عجز ممكن از قيام به امر و قابليّت حضور در محضر است اگر لطف و رحمت حقّ حقّ جلّ و علا دستگيرى نكند و جبر نقص نفرمايد.

و اقامه بپاداشتن قواى ملكوتيّه و ملكيّه است در محضر، و حاضر نمودن آنها است در حضور. و ادب آن، خوف و خشيت و حيا و خجلت و رجاء واثق به رحمت غير متناهيه است. و سالك بايد در جميع فصول اذان و اقامه به قلبْ عظمت محضر و حضور و حاضر را بفهماند؛ و ذلّ و عجز و قصور خود را نصب العين قرار دهد تا خوف و خشيّت حاصل آيد؛ و از طرفى رحمت واسعه و الطاف كريمانه را به قلب وانمود كند تا رجاء و شوق حاصل آيد.

پس، قلوب عشقيّه شوق و جذبه بر آنها غالب آيد و با قدم حبّ و عشقْ قدم در محضر انس گذارند؛ و قلوب آنها بدان جذبه غيبيّه تا آخر نماز به عشق محضر و حاضر با ذكر و فكر حقّ معاشقه و معانقه كند.

و فى الحديث عن على بن ابى طالِبٍ عليه السلام، قال: افْضَلُ النّاس مَنْ عَشِقَ العِبادَةَ وَ عانَقَها وَ احَبَّها بِقَلْبِهِ وَ باشَرَها بِجَسَدِهِ وَ تَفَرَّغَ لَها؛ فَهُوَ لا يُبالى عَلى‏ ما اصْبَحَ مِنَ الدُّنْيا عَلى يُسْرٍ امْ عَلى‏ عُسْر(189).

و قلوب خوفيّه سلطان عظمت بر آنها تجلى كند و جذبه قهّاريّت بر آنها غلبه نمايد و آنها را از خود بيخود نمايد و خوف و خشيت قلوب آنها را ذوب نمايد، و قصور ذاتى خود و استشعار به ذلت و عجز خويش آنها را از هر چيز بازدارد.

و فى الحديث عن موسى بن جعفر عليهما السلام، قال: قالَ اميرُ المؤمنين عليه السلام: انَّ للَّه عِباداً كَسَرَتْ قُلوبَهُمْ خَشْيَتُهُ، فَاسْكَتَتْهُمْ عَنِ المَنْطِق ... الحديث‏(190) و براى اولياى كمّل حق تعالى گاه به تجلّى لطفى تجلّى فرمايد، و عشق و جذبه حبّيّه رهنمون آنها گردد؛ چنانچه در حديث است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلم انتظار وقت نماز را مى‏كشيدند و عشق و شوقشان اشتداد پيدا مى‏كرد و به بلال مؤذّن مى‏فرمودند: ارِحْنا يا بلال‏(191). و گاه به تجلّى عظمت و سلطنت تجلّى فرمايد، و خوف و خشيت در آنها حاصل آيد؛ چنانچه از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و از ائمه هدى عليهم السلام حالات خوفيّه منقول است. و گاه به تجلّى جمعى احدى تجلّى فرمايد به حسب طاقت قلوب و بزرگى وعاء آن. و ما محجوبان مشتغل به دنيا و محبوسان به سجن طبيعت و زنجيرهاى شهوات و آرزوها و محرومان از سعادات عقليّه الهيّه، كه سكر طبيعت ما را تا صبح ازل به خود نياورد و از خواب گران بر نينگيزاند، از حساب اين تقسيمات خارج و از نطاق اين بيان مستثنى هستيم. پس، براى ما آداب حضور طور ديگرى است و قيام به وظايف قلبيه به شكل ديگر. ولى مقدم بر همه چيز آن است كه يأس از روح اللَّه و قنوط از رحمت اللَّه را، كه از جنود بزرگ ابليس و از القائات شياطين انسى و جنّى است، از قلب بيرون كنيم؛ و گمان نكنيم كه اين مقاماتى است به قامت اشخاص خاصى بريده شده و دست آمال ما از آن كوتاه و پاى سير بشر از آن راجل است؛ پس يكسره دست از پا خطا نكنيم و با سردى و سستى مخلّد در ارض طبيعت بمانيم. نه، چنين نيست كه توهّم شده است. بلى، من نيز گويم كه مقام خاص كمّل اهل اللَّه براى احدى ميسور نيست؛ ولى از براى مقامات معنويّه و معارف الهيّه مدارجى بى‏پايان و مراتبى فراوان است كه بسيارى از آن مقامات و معارف و حالات و مدارج را براى نوع ميسّر است اگر سردى و سستى خود آنها بگذارد و عناد و تعصب اهل جهل و عناد دست از قلوب بندگان خدا بردارد و شيطان راه سلوك آنها نگردد.

پس، ادب حضور براى ما آن است كه در اول امر چون از مرتبه حسّ و ظاهر تجاوز ننموديم و جز عظمت و جلالت دنيايى چيزى در نظر نداريم و از عظمتهاى غيبيّه الهيّه بى‏خبر هستيم، محضر حق را بايد چون محضر سلطانى عظيم الشّأن كه قلبْ عظمت او را ادراك كرده بدانيم؛ و به قلب خود بفهمانيم كه همه عظمتها و جلال و كبرياها جلوه‏اى از عظمت عالم ملكوت است كه تنزّل كرده در اين عالم، و عالم ملكوت در جنب عوالم غيبيّه قدر محسوسى ندارد. پس به قلب بفهمانيم كه عالمْ محضر مقدّس حق است و حق تعالى حاضر در جميع امكنه و احياز است؛ و خصوصاً نماز كه اذن خاصّ حضور است و ميعاد مخصوص ملاقات و مراوده با حضرت احديّت است. پس، چون قلب را مستشعر به عظمت و حضور كرديم و لو اينكه در اول امر با تكلّف باشد، ولى كم كم قلب انس مى‏گيرد و اين مجاز حقيقت پيدا مى‏كند. پس، چون به آداب صوريّه معامله با مالك الملوك و سلطان السّلاطين قيام نموديم و ادبهاى حضور ظاهرى را به جا آورديم، در دل نيز تأثير حاصل شود و قلب استشعار عظمت نمايد و كم كم به نتايج مطلوبه انسان برسد. و همين طور راجع به اثاره حبّ و عشق كه آن نيز با تحصيل و رياضت حاصل شود.

پس، در اول امرْ رحمتهاى صوريّه و الطاف حسّيّه حق تعالى را به قلب وانمود بايد كرد و مقام رحمانيت و رحيميّت و منعميّت را به قلب رساند تا كم كم قلب انس گيرد و از ظاهر به باطن اثر حاصل آيد و مملكت باطن از آثار جمالْ نورانى گردد و نتايج مطلوبه حاصل شود. و انسان اگر قيام به امر كند و جهاد در راه خدا نمايد، حق تعالى از او دستگير فرمايد و او را از ظلمات عالم طبيعت به يد غيبى نجات دهد، و ارض مظلمه قلب او را به نور جمال خود روشن فرمايد و او را مبدل به سماوات روحيه فرمايد. و مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْناً انّ اللَّه غَفُورٌ شَكُور(192).

فصل دوم در بعضى از آداب و اسرار تكبيرات اذان و اقامه است‏

بدان كه چون اذان اعلام حضور قواى ظاهره و باطنه نفس است در محضر ربوبيّت براى ثناى ذات مقدّس به حسب جميع اسماء و صفات و شئون و آيات زيرا كه نماز، چنانچه اشاره به آن شد، ثناى جامع است و مورد اين ثناء ذات مقدس است به حسب جلوه به اسم اعظم كه مقام احديّت جمع اسماء است در حضرت واحديت، و مقام تجلّى به جمع و تفريق و ظهور و بطون است در حضرات اعيان و اسماء عينيّه، پس، سالك در اول امر متوجه به كبرياى ذات مقدس شود به حسب اين شأن جامع؛ پس، اعلان عظمت و كبرياى آن را كند اوّلًا به قواى ملكوتيّه و ملكيّه مملكت خود؛ و ثانياً به ملائكة اللَّه موكّله به ملكوت قواى منتشره در مملكت نفس؛ و ثالثاً به موجودات عوالم غيب و شهادت؛ و رابعاً به ملائكة اللَّه موكّله به ملكوت سموات و ارضين. پس، به حسب چهار تكبير، كبرياى اسم اعظم را به جميع سكنه عوالم غيب و شهادت مملكت داخلى و خارجى اعلان كند؛ و اين خود، اعلان عجز خود از قيام به ثناى ذات مقدس است و اعلام قصور خود از اقامه نماز است؛ و اين خود از امور شامله سلوك و آداب محيطه ثنا و عبادت است كه در تمام احوالِ نماز نصب العين سالك بايد باشد. و از اين جهت در اذان و اقامه مكرر ذكر شود و در نماز دائماً تكرار شود؛ در انتقال از هر حالى به حال ديگر اعاده آن شود كه در قلب سالك قصور ذاتىِ خود و عظمت و كبرياى ذات مقدس تمكين پيدا كند.

و از اين جا ادب آن نيز معلوم شود كه بايد سالك در هر تكبيرى قلب و قواى خود را متذكر كند به عجز خود و كبرياى حق. و به وجه ديگر ممكن است كه اين تكبيرات اوّليّه اذان هر يك اشاره به مقامى باشد: پس اول، اشاره باشد به تكبير از توصيف ذاتاً. و دوم، به تكبير از توصيف وصفاً. و سوم، به تكبير از توصيف اسماً. و چهارم، تكبير از توصيف فعلًا. پس گويى كه سالك گويد: اللَّه اكبر از توصيف ذات يا تجليّات ذاتيّه و از توصيف صفات و اسماء و افعال يا تجلّيات به حسب آنها.

و فى حديث طويلٍ عن امير المؤمنين عليه السلام انَّه قال: و الوَجْهُ الآخَرُ اللَّه اكبَرُ فيهِ نَفْىُ كَيْفِيَّتِهِ؛ كَانَّهُ يقولُ (اى المُؤَذّنُ): اللَّه اجلُّ مِنْ ان يُدْرِكَ الْواصِفُونَ قَدْرَ صِفَتِهَ الَّذى هُوَ مَوْصُوفٌ بِهِ؛ و انّما يَصِفُهُ الْواصِفوُنَ صِفَتَهُ عَلى قَدْرِهِمْ لا قَدْرِ عَظَمَتِهِ وَ جَلالِهِ. تَعالىَ اللَّه عَنْ ان يُدرِكَ الْواصِفوُنَ صِفَتَهُ عُلُوّاً كبيراً(193)..
الحديث و از آداب مهمّه تكبيرات آن است كه سالك مجاهده نمايد و با رياضات قلبيّه قلب را محلّ كبرياى حق جلّ جلاله قرار دهد؛ و كِبَر شأن و عظمت و سلطان و جلال را به ذات مقدّس حقّ جلّ و علا منحصر كند و سلب كبريا از ديگر موجودات نمايد؛ و اگر در دل از كبرياى احدى اثرى باشد كه آن را پرتو كبرياى حق نبيند و نداند، قلبش مريض و معلل است و مورد تصرف شيطان است؛ و چه بسا باشد كه تصرّفات شيطانيّه سبب شود كه غيرِ حق را در قلبْ سلطانِ كبريا از حق بيشتر شود و قلبْ او را اكبر از حق شناسد، و در اين صورت انسان در زمره منافقان محسوب گردد. و علامت اين مرض مهلك آن است كه انسان رضاى مخلوق را مقدم بر رضاى حق دارد و براى خوشنودى مخلوق خالق را به سخط آورد.

و فى الحديث، قال الصّادقُ عليه السلام: اذا كَبَّرْتَ، فَاسْتَصْغِرْ ما بَيْنَ السَّمَاوَاتِ الْعُلا وَ الثَّرى‏ دُونَ كِبْرِيائِهِ؛ فَانَّ اللَّه اذا اطَّلَعَ عَلى قَلْبِ الْعَبْدِ وَ هُوَ يُكَبِّرُ وَ فى قَلْبِهِ عارِضٌ عَنْ حَقيقةِ تَكْبيرِهِ، قالَ: يا كاذِبُ، ا تَخْدَعُنى؟ وَ عِزَّتى وَ جَلالى لَاحْرِمَنَّكَ حَلاوَةَ ذِكْرى وَ لَاحْجُبَنَّكَ عَنْ قُربى وَ الْمُسارَّةِ بِمُناجاتى‏(194).

مى‏فرمايد: چون تكبير گفتى، كوچك شمار در محضر كبرياى آن ذات مقدس از عرش تا فرش را؛ زيرا كه خداوند تبارك و تعالى اگر بنده‏اى را ببيند كه تكبير گويد ولى در قلبش علتى است از حقيقت تكبير، يعنى آنچه به زبان آورده قلب موافقت نكند، فرمايد: اى دروغگو، با من خدعه مى‏كنى؟ به عزت و جلالم قسم است كه از شيرينى ذكر خود تو را محروم مى‏كنم و از قرب خود تو را محجوب نمايم و از سرور به مناجات خويش تو را محتجب كنم.
اى عزيز، اين كه قلوب بيچاره ما از حلاوت ذكر حق تعالى محروم است و لذّت مناجات آن ذات مقدس در ذائقه روح ما وارد نشده و از وصول به قرب درگاه محتجب و از تجليات جمال و جلال محروميم، براى آن است كه قلوب ما معلّل و مريض است و توجّه به دنيا و اخلاد به ارض و احتجاب به حجب مظلمه طبيعت ما را از معرفت كبرياى حق و انوار جمال و جلال محجوب نموده. تا نظر ما به موجودات نظر ابليسى استقلالى است، از شراب وصل نخواهيم چشيد و به لذت مناجات نائل نخواهيم شد. تا در عالم وجودْ عزّت و كبريا و عظمت و جلال براى كسى مى‏بينيم و در حجاب بتهاى تعيّنات خلقيّه هستيم، سلطان كبرياى حقّ جلّ جلاله در قلب ما تجلّى نكند.
پس، از آداب تكبير آن است كه سالكْ واقف در صورت آن نشود و به لفظ تنها و لقلقه لسان اكتفا نكند؛ بلكه در اوّل امر، به قوّت برهان و نور علوم الهيّه قلب را از كبرياى حقّ و قصر عظمت و جلال به ذات مقدّس جلّت عظمته و به فقر و ذلّت و مسكنت كافّه سكنه امكانى و قاطبه موجودات جسمانى و روحانى با خبر كند؛ و پس از آن، به قوّت رياضت و كثرت مراودت و انس تامّ قلب را زنده به اين لطيفه الهيّه نمايد و سعادت و حيات عقلى روحانى بخشد. و چون فقر و ذلّت ممكن و عظمت و كبرياى حق جلّت قدرته نصب العين سالك شد و تفكّر و تذكّر به حدّ نصاب رسيد و قلب را انس و سكونت حاصل شد، در همه موجودات آثار كبريا و جلال حق را به عين بصيرت مشاهده كند و علل و امراض قلبيّه علاج شود؛ پس، لذت مناجات و حلاوت ذكر اللَّه را دريابد و قلب مقرّ سلطان كبرياى حق جلّ جلاله شود، و در ظاهر و باطن مملكت آثار كبريا ظاهر گردد و قلب و لسان و سرّ و علن با هم موافق شوند؛ پس، تمام قواى باطن و ظاهر و ملك و ملكوت تكبير گويند و يكى از حجب غليظه مرتفع شود، و يك مرحله به حقيقت نماز كه معراج قرب است نزديك شود.

و اشاره به بعض از آنچه ذكر شد نموده در حديثى كه از علل منقول است از حضرت صادق سلام اللَّه عليه در حديث طويلى كه در آن حديثْ وصف معراج را فرموده:

قال: انْزَلَ اللَّه الْعَزيزُ الْجَبّارُ عَلَيهِ مَحْمِلًا مِنْ نُورٍ، فيه ارْبَعُونَ نَوْعًا مِنْ انْواعِ النُّوِر كانَتْ مُحْدِقَةً حَوْلَ الْعَرْشِ؛ عَرْشُهُ تَبارَكَ وَ تَعالى‏ تَغْشى‏ ابْصارَ الّناظرين. امّا واحٌد مِنْها فَاصْفَرُ؛ فَمِنْ اجْلِ ذلِكَ اصْفَرَّتِ الصُّفْرَةُ. وَ واحِدٌ مِنْها احْمَرُ؛ فَمِنْ اجْل ذلِكَ احْمَرَّتِ الْحُمْرَةُ. الى‏ انْ قالَ: فَجَلَسَ فيهِ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ الَى السَّماءِ الدُّنْيا. فَنَفَرتِ الْمَلائِكَةُ الى اطراف السَّماءِ؛ الى انْ قالَ: فَجَلَسَ فيهِ ثُمَّ عَرَجَ بِهِ الىَ السَّماءِ؛ ثُمَّ خَرَّتْ سُجَّداً، فَقالْت: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنا وَ رَبُّ الْمَلائِكةِ وَ الرُّوحِ؛ ما اشْبَهَ هذَا النُّورُ بِنُورِ رَبِّنا فَقال جِبْرَئيلُ: اللَّه اكْبَرُ، اللَّه اكْبَرُ. فَسَكَتَ الْمَلائِكةُ، وَ فُتِحَتِ السَّماءُ، وَ اجْتَمَعَتِ الْمَلائِكةُ؛ ثُمَّ جاءَتْ وَ سَلَّمَتْ عَلَيْهِ صلَّى اللَّه عَليه و آله و آله افواجاً ... الحديث‏(195).

و در اين حديث شريف اسرارى بزرگ است كه دست آمال ما از آن كوتاه است. و آنچه ذكر كردنى است اكنون از مقصد ما خارج است، مثل سرّ تنزل محمل از نور، و سرّ كثرت انوار، و سرّ كثرت نوعيّه، و سرّ عدد اربعين، و سرّ تنزيل خدا آن را، و سرّ احاطه آنها حول عرش، و حقيقت عرش در اين مقام، و سرّ اصفرار صفره و احمرار حمره به واسطه آنها، و سرّ نفور فرشتگان، و سجده كردن آنها و تسبيح و تقديس آنها، و تشبيه كردن آنها آن را به نور پروردگار، الى غير ذلك كه بيان در اطراف هر يك طولانى است. و آنچه تناسب با اين مقام دارد و شهادت بر مطلب ما مى‏دهد، آن است كه ملائكة اللَّه به واسطه تكبير جبرئيل ساكت و مطمئن شدند، و اجتماع بر گرد شمع جمع ولىّ مطلق كردند؛ و به واسطه تكبير فتح آسمان اول گرديد و يكى از حجب، كه بين راه عروج الى اللَّه بود، خرق گرديد. و بايد دانست كه اين حجب كه در اذان خرق و رفع شود غير از حجبى است كه در تكبيرات افتتاحيه است؛ و شايد پس از اين اشاره به اين معنى بيايد ان شاء اللَّه.

و شايد اين كه در اقامه دو تكبير وارد است، براى آن است كه سالك قواى خود را در محضر اقامه نموده و از كثرت تا اندازه‏اى رو به وحدت رفته تكبير ذات و اسماء و يا اسماء و صفات كند؛ و شايد در تكبيرِ ذات و اسماء تكبيرِ صفات و افعال منطوى باشد.

فصل سوم در بعض آداب شهادت به الوهيت است و بيان ارتباط آن با اذان و نماز

بدان كه از براى الوهيّت مقاماتى است كه به حسب جمع به دو مقام تعبير شود: يكى، مقام الوهيّت ذاتيّه؛ و ديگر، مقام الوهيّت فعليّه است. و اگر مقصود از شهادت بر قصر الوهيّت در حقْ الوهيّت ذاتيّه باشد، حقيقت آن با تكبير قريب به هم مى‏شود اگر مشتق از الهَ فى الشَّى‏ءِ اى، تَحَيَّرَ فيه باشد، يا مشتق از لاهَ به معناى ارْتَفَعَ باشد، يا مشتق از لاهَ، يَلُوهُ به معناى  احْتَجَبَ باشد. و در اين صورت، ربط آن به اذان و صلاة معلوم شود پس از مراجعه به باب تكبير، و ادب آن نيز معلوم گردد. و اعاده آن گرچه خالى از بعض فوائد نيست ولى منافى با اختصار است. و اگر از الهَ به معنى  عَبَدَ باشد و مراد مألوه به معناى  معبود باشد، پس سالك بايد شهادت صورى به قصرِ معبوديّت را به حق تعالى جلّت عظمته منطبق كند به شهادت قلبى باطنى؛ و بداند كه اگر در قلبْ معبود ديگرى باشد، در اين شهادت منافق است.

پس، با هر رياضتى است شهادت به الوهيّت را به قلب برساند، و از كعبه دل بتهاى بزرگ و كوچك را كه به دست تصرّف شيطان و نفس امّاره تراشيده شده درهم شكند و فرو ريزد تا لايق حضور حضرت قدس گردد. و تا بتهاى حب دنيا و شئون دنيويّه در كعبه دل است، سالك را راه به مقصد نيست. پس، شهادت به الوهيت براى اعلان به قواى ملكيّه و ملكوتيّه است كه معبودهاى باطله و مقصودهاى معوجه را زير پا نهند تا بتوانند به معراج قرب عروج كنند.

و اگر مقصود از قصرِ الوهيّت الوهيّت فعليّه باشد، كه عبارت اخراى تصرّف و تدبير و تأثير است، پس چنين شود معنى شهادت كه شهادت مى‏دهم كه متصرّفى در دار تحقق و مؤثرى در غيب و شهادت نيست جز ذات مقدس حق جلّ و علا. و اگر در قلب سالك اعتماد به موجودى از موجودات و اطمينان به احدى از آحاد باشد، قلبش معلّل و شهادتش زور و مختلق است.

پس، سالك بايد حقيقت لا مؤثّرَ فى الوجود الّا اللَّه را اوّل با برهان حكمى مستحكم كند؛ و از معارف الهيّه، كه غايت بعثت انبياء است، فرار نكند، و از تذكّر حق و شئون ذاتيّه و صفاتيّه اعراض نكند كه سرچشمه تمام سعادتها تذكّر حق است: وَ مَنْ اعْرَضَ عَنْ ذِكْرى فَانَّ لَهُ مَعيْشَةً ضَنْكاً(196). و پس از آن كه به حقيقت اين لطيفه الهيّه كه سرچشمه معارف الهيّه و باب الابواب حقايق غيبيّه است با قدم تفكّر و برهان رسيد، به قدم تذكر و رياضتْ قلب را با آن مأنوس كند تا قلب ايمان آورد به آن. و اين اول مرتبه صدق مقاله او است؛ و علامت آن، انقطاع به حق و چشم طمع و اميد از جميع موجودات پوشيدن است؛ و نتيجه آن توحيد فعلى است كه از مقامات بزرگ اهل معرفت است. و چون سالك الى اللَّه قصر جميع تأثيرات را در حق كرد و چشم طمع را از جميع موجودات جز ذات مقدّسش بست، لايق محضر مقدّس شود، بلكه قلبش فطرتاً و ذاتاً متوجّه به آن محضر شود. و شايد تكرار شهادت براى تمكين باشد و مقصود از شهادت يكى از دو شهادت باشد. و شايد تكرار نباشد و يكى اشاره به الوهيّت ذاتيّه، و ديگر اشاره به الوهيّت فعليّه باشد؛ در اين صورت ممكن است اعاده آن در آخر براى تمكين باشد، و از اين جهت به لفظ شهادت آنجا ذكر نشده.

تنبيه عرفانى‏ 

بدان كه از براى شهادت مراتبى است كه ما به بعض مراتب آن اكتفا مى‏كنيم به حسب مناسبت اين اوراق.

اول، شهادت قوليّه است. و آن معلوم است. و اين شهادت قوليّه اگر مشفوع با شهادت قلبيه نشود، و لو به بعض مراتب نازله آن، شهادت نخواهد بود، بلكه خدعه و نفاق خواهد بود؛ چنانچه در باب تكبير از حضرت صادق حديث شد(197).

دوم، شهادت فعليّه است. و آن چنان است كه انسان به حسب عملهاى جوارحى شهادت دهد؛ مثلًا، در طرز اعمال و جريان افعال خود حقيقت لا مُؤَثِّرَ فى الوجودِ الَّا اللَّه را داخل كند؛ و چنانچه لازمه شهادت قوليّه‏اش آن است كه كسى را مؤثّر نداند، نقشه اعمالش نيز چنان باشد؛ پس، دست احتياج خود را جز در محضر مقدس حق جلّ و علا دراز نكند و چشم اميد خود را به موجودى از موجودات باز ننمايد، و پيش بندگان ضعيف اظهار غنا و استغنا كند و از ضعف و ذلت و عجز كناره گيرد. و اين مطلب در احاديث شريفه بسيار است؛ چنانچه در روايت كافى شريف است كه عزّ مؤمن استغناء اوست از مردم.(198) و اظهار نعمت و غنى‏ نمودن خود يكى از مستحبّات شرعيّه است و طلب حوائج از مردم از مكروهات است. بالجمله، انسان بايد لطيفه الهيّه لا مُؤثّرَ فى الْوجودِ الَّا اللَّه را در مملكت ظاهر خود اجرا كند.

سوم، شهادت قلبيّه است. و آن سرچشمه شهادات افعاليّه و اقواليّه است؛ و تا آن نباشد، اينها صورت نگيرد و حقيقت پيدا نكند. و آن، چنان است كه توحيد فعلى حق در قلب تجلّى كند و قلب به سرّ باطنى خود دريابد حقيقت اين لطيفه را و از ديگر موجودات منقطع و منفصل شود. و عمده اخبارى كه از اهل بيت عصمت راجع به ترك طمع از دست مردم و يأس از بندگان و ثقه و اعتماد به خداى تبارك و تعالى وارد شده، راجع به اين مقام است.

عن الكافي باسناده عن على بن الحسين عليهما السلام، قال: رَايْتُ الخَيْرَ كُلَّهُ قَدِ اجْتَمَعَ فى قَطْعِ الطَّمَعِ عَمّا فى أَيْدىِ النّاسِ؛ وَ مَن لَمْ يَرْجُ النّاسَ فى شَى‏ءٍ وَ رَدَّ امْرَهُ الى اللَّه تَعالى‏ فى جَميعِ امُورِهِ، استَجابَ اللَّه تَعالى لَهُ فى كُلِّ شَى‏ء(199). و از اين قبيل احاديث بسيار است.

چهارم، شهادت ذاتيه است؛ و مقصود شهادت وجوديّه است. و آن در كمّل اولياء تحقق يابد. و در نظر اولياء در جميع موجودات به يك معنى اين شهادت هست. و شايد آيه شريفه  شَهِدَ اللَّه انّهُ لا الهَ الّا هُوَ و الْمَلائِكةُ و اولوا الْعِلْم. اشاره به شهادت ذاتيّه باشد؛ زيرا كه حق تعالى در مقام احديّتِ جمع شهادت ذاتيّه به وحدانيّت خود دهد، زيرا كه صرفِ وجودْ احديّت ذاتيّه دارد و در طلوع يوم القيمة ظهور به وحدانيّت تامّه كند. و اين احديّتْ اول در مرآت جمع، و پس از آن در مرآت تفصيل ظهور كند؛ و لهذا فرموده: وَ المَلائِكَةُ و اولُوا الْعِلْم. و در اينجا مقاماتى از معارف است كه از عهده اين اوراق خارج است.

وصل: عن محمد بن مسعود العياشى فى تفسيره عن عبد الصمد بن بشير، قال: ذُكِرَ عند ابى عبد اللَّه بَدْءُ الْاذانِ الى‏ ان قال: انَّ رَسولَ اللَّه صلّى اللَّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ كانَ نائِماً فى ظِلِّ الْكَعْبَةِ؛ فاتَاهُ جَبْرَئيلُ، وَ مَعَهُ طاسٌ فيهِ ماءٌ مِنَ الْجَنَّةِ؛ فَايْقَظَهُ وَ امرَهُ انْ يَغْتَسِلَ بِهِ. ثُمَّ وُضِعَ فى مَحْمِل لَهُ الْفُ الْفِ لَوْنٍ مِنْ نورٍ؛ ثُمَّ صُعِدَ بِهِ حَتَّى انْتَهى‏ الى ابْوابِ السَّماءِ. فَلَمّا رَاتْهُ الْمَلائِكَةُ، نَفَرَتْ عَنْ ابْواب السَّماءِ وَ قالَتْ: الهَيْنِ: الهٌ فىِ الْارضِ وَ الهٌ فىِ السَّماءِ. فَامَرَ اللَّه جَبْرَئيلَ، فَقالَ: اللَّه اكْبَرُ، اللَّه اكْبَرُ. فَتَراجَعَتِ الْمَلائِكةُ نَحْوَ ابْوابِ السَّماءِ؛ فَفُتِحَتِ الْبابُ، فَدَخَلَ حَتَّى انْتَهَى الى السَّمَاءِ الثّانِيَةِ؛ فَنَفَرَتِ الْمَلائِكَةُ عَنْ ابْوابِ الَّسماءِ، فَقالَ: اشْهَدُ انْ لا الَه الَّا اللَّه، اشْهَدُ انْ لا الَه الَّا اللَّه فَتَراجَعَتِ الْمَلائِكة، وَ عَلِمَتِ انّهُ مَخْلوُقُ؛ ثُمَّ فُتِحَ الْبابُ، فَدَخَل ... الحديث‏(200)و در حديث علل نيز قريب به اين مضمون وارد است‏(201). و از اين حديثها معلوم شود كه شهادت به الوهيّت موجب فتح ابواب سماء و خرق حجاب است، و باعث اجتماع ملائكة اللَّه مى‏باشد. و اين حجاب كه به واسطه شهادت به الوهيّت و قصر آن در ذات مقدّس خرق مى‏شود، از حجب غليظه ظلمانيّه است كه تا سالك در آن حجاب است، راهى به حضور محضر ندارد؛ و تا فتح اين باب بر او نشده، طريقى بر سلوك نخواهد داشت. و آن، حجاب كثرت افعالى است، و وقوع در احتجابِ تكثيرى است كه نتيجه آن رؤيت فاعليّت و مؤثّريّت موجودات است، كه ثمره آن رؤيت استقلال آنها است‏فدر فاعليّت، و تفويض محال و شرك اعظم است؛ چنانچه نتيجه شهادت به الوهيّت و حصر آن در حق تعالى، توحيد افعالى و افناء كثرات در فعل حق و نفى تأثير و فاعليّت از غير و طرد استقلال از غير حق تعالى است؛ و از اين جهت ملكوتيّين از حجاب كثرت الهٌ فىِ السَّماءِ و الهٌ فىِ الْارْضِ بيرون آمدند به واسطه اين شهادت؛ و از نفور و تفرقه به انس و اجتماع برگشتند و فتح ابواب آسمان گرديد. پس، سالك نيز بايد با اين شهادت خرق حجاب ظلمانى خويش نمايد و ابواب آسمان را به روى خود مفتوح كند، و از حجاب بزرگ استقلال قدمى بردارد تا راه عروج به معراج قرب نزديك شود. و اين حقيقت با لقلقه لسان و ذكر قولى حاصل نشود؛ و از اين جهت، عبادات ما از حدّ صورت و دنيا تجاوز نكند و فتح باب و رفع حجاب به روى ما نكند.

فصل چهارم در بعض آداب شهادت به رسالت است و در آن اشاره به شهادت به ولايت است‏

بدان كه طى اين سفر روحانى و معراج ايمانى را با اين پاى شكسته و عنانِ گسسته و چشم كور و قلب بى‏نور نتوان نمود: وَ مَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّه لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور(202). پس، در سلوك اين طريق روحانى و عروج اين معراج عرفانى تمسّك به مقام روحانيت هاديان طرق معرفت و انوار راه هدايت، كه واصلان الى اللَّه و عاكفان على اللَّه‏اند، حتم و لازم است؛ و اگر كسى با قدم انانيّت خود بى‏تمسّك به ولايت آنان بخواهد اين راه را طى كند، سلوك او الى الشّيطان و الهاوية است. و به بيان علمى، چنانچه در ربط حادث به قديم و متغيّر به ثابت، محتاج به واسطه و رابطه‏اى است كه وجهه ثبات و تغيّر و قدم و حدوث داشته باشد كه اگر آن واسطه نباشد فيض قديمِ ثابت عبور به متغيرِ حادث در سنّت الهيّه نكند رابطه كونيّه وجوديّه حاصل نشود- و در رابط بين اين دو، انظارِ علمىِ ارباب علوم برهانى مختلف است، چنانچه ذوق عرفانى را اقتضاى ديگرى است كه تفصيل آن از عهده اين اوراق خارج است، و در ذوق عرفانى رابطْ فيض مقدّس و وجود منبسط است كه مقام برزخيّت كبرى و وسطيّت عظمى را دارد و آن بعينه مقام روحانيت و ولايت رسول ختمى كه متّحد با مقام ولايت مطلقه علويّه است مى‏باشد و تفصيل آن در رساله مصباح الهداية(203) نويسنده داده شده- همين طور، در رابطه روحانيّه عروجيّه، كه عكس رابطه كونيّه نزوليّه است و بعبارة اخرى قبض وجود و رجوع الى ما بدء است، محتاج به واسطه است كه بدون آن واسطه صورت نگيرد، و ارتباط قلوب ناقصه مقيده و ارواح نازله محدوده به تامّ فوق التّمام و مطلق من جميع الجهات بى‏واسطه‏هاى روحانى و رابطه‏هاى غيبى تحقق پيدا نكند.

و اگر كسى گمان كند كه حق تعالى با هر موجودى قيّوم و به هر يك از اكوان محيط است بى‏واسطه وسايط، چنانچه اشاره به آن شده در آيه شريفه ما مِنْ دابَّةٍ الّا هُوَ آخِذٌ بِناصِيتَها(204)، اختلاط بين مقامات و اشتباه بين اعتبارات نموده و مقام كثرتِ مراتبِ وجود را با فناى تعيّنات به هم خلط نموده. و اين بحث را بدين رساله چندان ارتباطى نيست و اين قدر نيز از طغيان قلم واقع شد.

بالجمله، تمسّك به اولياء نعم كه خودْ راه عروج به معارج را يافته و سير الى اللَّه را به اتمام رسانده‏اند از لوازم سير الى اللَّه است؛ چنانچه در احاديث شريفه به آن بسيار اشاره شده و در وسائل بابى منعقد فرموده در بطلان عبادت بدون ولايت ائمه و اعتقاد امامت آنان. و از كافى شريف حديث نموده به سند خود از محمد بن مسلم كه گفت: شنيدم حضرت باقر العلوم عليه السلام مى‏فرمود: بدان اى محمد، همانا امامان جور و اتباع آنها از دين خداوند معزولند و گمراهند و گمراه كنند؛ پس، اعمالى كه مى‏كنند مثل خاكسترى است كه در روز طوفانى باد سخت به او وزد و او را متفرق كند(205).

و در روايت ديگر است كه حضرت باقر عليه السلام فرمود: اگر كسى شبها را به عبادت قيام كند و روزها را روزه بگيرد و تمام مالش را تصدّق دهد و در تمام عمرْ حج به جا آورد و نشناسد ولايت ولىّ اللَّه را تا موالات او كند جميع اعمالش به دلالت او باشد، براى او پيش خداوند ثوابى نيست و نيست او از اهل ايمان‏(206).

و شيخ صدوق به سند خود از ابو حمزه ثمالى حديث كند كه گفت: حضرت على بن الحسين عليهما السلام به ما فرمود: كدام يك از بقعه‏ها افضل است؟ گفتيم: خداوند و رسول او و پسر رسول او بهتر مى‏دانند. فرمود: افضل بقعه‏ها براى ما، بين ركن و مقام است. اگر كسى عمر كند چندان كه نوح عمر كرد در قومش هزار سال، الّا پنجاه سال روزه بگيرد روز را و شبها به عبادت بايستد در آن مكان، پس از آن ملاقات كند خدا را بى‏ولايت ما، نفع نرساند او را چيزى از آن‏(207).
و اخبار در اين باب بيش از اين است كه در اين مختصر بگنجد.
و اما آداب شهادت به رسالت آن است كه شهادت به رسالت از حق را به قلب برساند و عظمت مقام رسالت؛ خصوصاً رسالت ختميّه را كه تمام دائره وجود از عوالم غيب و شهود تكويناً و تشريعاً وجوداً و هدايتاً ريزه‏خوار خوان نعمت آن سرور هستند؛ و آن بزرگوار واسطه فيض حق و رابطه بين حق و خلق است. و اگر مقام روحانيّت و ولايت مطلقه او نبود، احدى از موجودات لايق استفاده از مقام غيب احدى نبود و فيض حق عبور به موجودى از موجودات نمى‏كرد و نور هدايت در هيچ يك از عوالم ظاهر و باطن نمى‏تابيد. و آن سرور نورى است كه در آيه نور وارد است كه اللَّه نورُ السَّمواتِ وَ الارْض‏(208).

و چون عظمت مشرّع دين و رسول ربّ العالمين در قلب انسان وارد شد، اهمّيّت و عظمت احكام و سنن او در قلب وارد شود؛ و چون قلب عظمت آن را ادراك كرد، ساير قواى ملكيّه و ملكوتيه خاضع آن شود و شريعت مقدّسه در جميع مملكت انسانى نافذ گرد. و علامت صدق شهادت آن است كه در جميع قواى غيبيّه و ظاهره آثار آن ظاهر گردد و تخلف از آن نكنند؛ چنانچه اشاره به آن در سابق شده است.

و از آنچه تا كنون ذكر شد ارتباط شهادت به رسالت به اذان و اقامه و نماز معلوم گرديد؛ چه كه سالك در اين طريق روحانى محتاج به تمسّك به آن وجود مقدس است تا به وسيله مصاحبت و دستگيرى او اين عروج روحانى را بنمايد.

و وجه ديگر آنكه در اين شهادت اعلان به قواى ملكيّه و ملكوتيّه است كه نماز، كه حقيقت معراج مؤمنين و سرچشمه معارف اصحاب عرفان و ارباب ايقان است، نتيجه كشف تامّ محمّدى صلّى اللَّه عليه و آله است كه خود به سلوك روحانى و جذبات الهيّه و جذوات رحمانيّه به وصول به مقام قاب قوسين او أَدنى‏(209) كشف حقيقت آن را به تبع تجلّيات ذاتيّه و اسمائيّه و صفاتيّه و الهامات انسيّه در حضرت غيب احدى فرموده. و فى الحقيقة اين سوغات و ره‏آوردى است كه از اين سفر معنوى روحانى براى امّت خود، كه خير امم است، آورده و آنها را قرين منّت و مستغرق نعمت فرموده. و چون اين عقيدت در قلب مستقرّ شد و به تكرار متمكّن گرديد، البته سالك عظمت مقام و بزرگى محل را ادراك مى‏كند و با قدم خوف و رجاء طىّ اين مرحله را مى‏نمايد. و اميد است ان شاء اللَّه اگر به مقدار مقدور قيام به امر كند، آن سرور دستگيرى از او بنمايد و او را به مقام قرب احدى كه مقصد اصلى و مقصود فطرى است برساند. و در علوم الهيّه به ثبوت پيوسته كه معاد همه موجودات به توسّط انسان كامل تحقق پيدا كند: كَما بَدَاكُمْ تَعُودُون‏(210) بِكُمْ فَتَحَ اللَّه و بِكُمْ يَخْتِمُ وَ ايابُ الْخَلقِ الَيْكُم‏(211).

نكته عرفانية 

در حديث شريف علل، كه صلاة معراج را تفصيل مى‏دهد و توصيف مى‏كند، وارد است كه پس از آن كه رسول خدا با محمل نورى كه از جانب ربّ العزة نازل شده بود به مصاحبت جبرئيل عروج كردند و به آسمان سوم رسيدند، ملائكه فرار كردند و سجده نمودند و تسبيح گفتند و جبرئيل گفت: اشْهَدُ انّ محمّداً رَسُولُ اللَّه، اشهَدَ انّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّه. ملائكه مجتمع شدند و سلام بر رسول خدا كردند، و از حال حضرت امير المؤمنين سؤال كردند. و درهاى آسمان گشوده شد و حضرت عروج به آسمان چهارم فرمودند، و در آنجا ملائكة اللَّه چيزى نگفتند. پس، ابواب آسمان گشوده شد و ملائكه مجتمع شدند و جبرئيل بقيه اقامه را گفت ... الحديث‏(212).

و از تفسير عياشى نيز قريب به اين مضمون وارد شده. و از اين حديث معلوم شود كه ملائكه هيچ يك از آسمانها طاقت مشاهده جمال احمدى ندارند، و به رؤيت آن نور مقدّس به سجده بيفتند و متفرّق شوند و توهّم نور حق مطلق كنند؛ و با فصول اذان و اقامه به انس رجوع كنند، و ابواب سماوات مفتوح گردد و رفع حجب شود.

پس، سالك بايد به واسطه اين شهادات از احتجابات بيرون آيد، و در شهادت به رسالت از احتجاب تعيّن خلقى بكلى خارج شود؛ چه كه مقام رسالت را كه براى اشرف الخلقيه ثابت نمود، مقام فناى مطلق و لا استقلالى تامّ است؛ زيرا كه رسالت مطلقه ختميّه خلافت كبراى الهيّه برزخيه است؛ و اين خلافتْ خلافت در ظهور و تجلّى و تكوين و تشريع است؛ و خليفه را از خود به هيچ وجه استقلالى و تعيّنى نبايد باشد و الّا خلافت به اصالت برگردد، و اين براى احدى از موجودات امكان ندارد.
پس، سالك الى اللَّه بايد مقام خلافت كبراى احمديّه را به باطن قلب و روح برساند؛ و به واسطه آن، كشف حجاب و خرق ستور نمايد و از حجب تعيّن خلقى بكلّى خارج شود؛ پس، ابواب جميع سماوات براى او مفتوح شود و به مقصد خود به حجاب نائل گردد.

فَرْعٌ فِقْهىٌّ واصلٌ عِرْفانىٌّ

در بعض از روايات غير معتبره وارد شده است كه پس از شهادت به رسالت در اذان بگويند: اشْهَدُ انّ عَليّاً ولِىُّ اللَّه. مرَّتَيْنِ. و در بعضى از روايات است كه اشْهَدُ انَّ عَليّاً امير الْمؤمِنين حقّاً مرَّتَيْنِ. و در بعض ديگر است: مُحمَّدٌ و آلُ مُحمَّدٍ خَيْرُ اْلبَريّة. و شيخ صدوق رحمه اللَّه اين روايات را از موضوعات مفوضّه قرار دادند و تكذيب آنها را كردند(213). و مشهور بين علما رضوان اللَّه عليهم عدم اعتماد به اين روايات است. و بعضى از محدّثين آن را جزء مستحبّى قرار دادند به واسطه تسامح در ادلّه سنن. و اين قولْ بعيد از صواب نيست؛ گرچه به قصد قربت مطلقه گفتن اولى و احوط است، زيرا پس از شهادت به رسالت، مستحب است شهادت به ولايت و امارت مؤمنين. چنانچه در حديث  احتجاج وارد است كه قاسم بن معاويه گفت كه به حضرت صادق عرض كردم كه اهل سنت حديثى در معراج نقل كنند كه چون رسول خدا را به معراج بردند، ديد بر عرش  لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، ابو بكرُ الصديق. فرمود: سبحان اللَّه، تغيير دادند هر چيز را حتى اين را گفت: آرى. فرمود: خداى عزّ و جلّ چون خلق فرمود عرش را، نوشت بر او لا اله الّا اللَّه، محمّدٌ رسولُ اللَّه، عَلىٌّ اميرُ المؤمنين. پس ذكر فرمود كتابت اين كلمات را بر آب و كرسى و لوح و جبهه اسرافيل و دو جناح جبرائيل و اكتاف آسمانها و زمينها و سر كوهها و بر شمس و قمر. پس فرمود: وقتى يكى از شما گفت: لا اله الّا اللَّه، محّمدٌ رَسولُ اللَّه، بگويد: عَلِىٌّ اميرُ الْمُؤمنين‏(214).
بالجمله، اين ذكر شريف مطلقاً پس از شهادت به رسالت مستحب است؛ و در فصول اذان، بالخصوص، بعيد نيست كه مستحب باشد، گرچه به واسطه تكذيب علماء اعلام اين روايات را احتياط اقتضا كند كه به قصد قربت مطلقه گويند نه خصوصيّت در اذان.
و اما نكته عرفانيّه براى نوشتن اين كلمات بر جميع موجودات از عرش اعلا تا منتهاى ارضين آن است كه حقيقت خلافت و ولايتْ ظهور الوهيّت است؛ و آن اصل وجود و كمال آن است. و هر موجودى كه حظّى از وجود دارد، از حقيقت الوهيّت و ظهور آن كه حقيقت خلافت و ولايت است حظّى دارد؛ و لطيفه الهيّه در سرتاسر كائنات از عوالم غيب تا منتهاى عالم شهادت بر ناصيه همه ثبت است. و آن لطيفه الهيّه حقيقت  وجود منبسط و نفَس الرحمن و  حقّ مَخْلوقٌ بِه است كه بعينه باطن خلافت ختميّه و ولايت مطلقه علويّه است. و از اين جهت است كه شيخ عارف شاه‏آبادى دام ظلّه مى‏فرمود كه شهادت به ولايت در شهادت به رسالت منطوى است، زيرا كه ولايت باطن رسالت است. و نويسنده گويد كه در شهادت به الوهيّتْ شهادتين منطوى است جمعاً، و در شهادت به رسالتْ آن دو شهادت نيز منطوى است؛ چنانچه در شهادت به ولايتْ آن دو شهادت ديگر منطوى است. و الحمد للَّه اوّلًا و آخراً. 

فصل پنجم در بعضى از آداب حيعلات است‏

و چون سالك الى اللَّه با تكبيرات اعلان عظمت حق تعالى را از توصيف نمود و با شهادت به الوهيت قصر توصيف و تحميد بلكه هر تأثير را در حق نمود و خود را از لياقت قيام به امر انداخت و با شهادت به رسالت و ولايت اختيار رفيق و مصاحب كرد و تمسّك به مقام قدس خلافت و ولايت پيدا نمود- كما قيل: الرّفيقُ ثُمَّ الطَّريق‏(215) - پس از آن، بايد به صراحت لهجه قواى ملكيّه و ملكوتيّه را مهيّا نمايد براى نماز و اعلان حضور را به آنها بدهد بقوله: حَىَّ عَلى الصَّلاة. و تكرار آن براى تنبيه كامل و ايقاظ تام است؛ يا يكى به قواى مملكت داخل است، و ديگر به قواى مملكت خارج است؛ چه كه آنها نيز در اين سفر با انسان سالكند، چنانچه اشاره به آن گرديد و بيايد.
و در اين مقام ادب سالك آن است كه قلب و قواى خود را تفهيم كند و به باطن قلب بفهماند قرب حضور را تا خود را مهيا كند براى آن، و آداب صوريّه و معنويّه را كاملًا مراقبت نمايد. پس از آن، سرّ صلاة و نتيجه آن را اجمالًا اعلان كند بقوله: حَىَّ عَلى الفَلاح و حَىَّ عَلى خَيْرِ العَمَل تا فطرت را بيدار نمايد؛ زيرا كه فلاح و رستگارى سعادت مطلقه است، و فطرت همه بشر عاشق سعادت مطلقه است، زيرا كه فطرتْ كمال طلب و راحت طلب است و حقيقتِ سعادتْ كمال مطلق و راحت مطلق است. و آن در نماز كه خير الاعمال است قلباً و قالباً و ظهوراً و بطوناً حاصل آيد، زيرا كه صلاة به حسب صورت و ظاهر، ذكر كبير و جامع است و ثناى به اسم اعظم است كه مستجمع جميعِ شئون الهيّه است، و از اين جهت اذان و اقامه مفتتح است به  اللَّه و مختتم است به آن؛ و اللَّه اكبر در جميع حالات و انتقالات نماز تكرار شود و توحيدات ثلاثه، كه قرة العين اولياء است، در نماز حاصل شود؛ و صورت فناء مطلق و رجوع تام در آن آميخته است. و به حسب باطن و حقيقت، معراج قرب حق است و حقيقت وصول به جمال جميل مطلق است و فناى در آن ذات مقدس است، كه فطرت بر آن عاشق است؛ و طمأنينه تامّه و راحت مطلقه و سعادت عقليّه تامّه به آن حاصل آيد- الا بِذِكْرِ اللَّه تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب‏(216).
پس، كمال مطلق، كه وصول بفناء اللَّه و اتصال به بحر غير متناهى وجوبى است و شهود جمال ازل و استغراق در درياى نور مطلق است، در نماز حاصل شود؛ و راحتى مطلق و استراحت تامّ و طمأنينه كامله نيز در آن پيدا شود؛ و دو ركن سعادت حاصل آيد. پس، نماز فلاح مطلق است، و آن خير الاعمال است. و سالك بايد اين لطيفه الهيّه را با تكرار و تذكّر تامّ به قلب بفهماند و فطرت را بيدار كند؛ و پس از ورود به قلب، فطرت از جهت كمال و سعادت‏طلبى به آن اهميت دهد و از آن محافظت و مراقبت نمايد. و در تكرار آنها نيز همان نكته است كه گفته شد.
و چون سالك بدين مقام رسيد، اعلان حضور دهد فقَدْ قامَتِ الصَّلوة. پس، بايد خود را در حضور مالك الملوك عوالم وجود و سلطان السّلاطين و عظيم مطلق ببيند؛ و به قلب خود خطرهاى حضور را كه همه‏اش به قصور و تقصير امكانى رجوع كند، بفهماند، و با كمال شرمندگى و خجلت از عدم قيام به امر و قدم خوف و رجا وارد شود؛ و وفود به كريم كند و خود را داراى زاد و راحله نبيند و قلب خود را از سلامت تهى بيند و عمل خويش را از حسنات نداند و به پشيزى نشمرد. و اگر اين حال در قلبش مستحكم شد، اميد است كه مورد عنايت گردد: امَّنْ يُجيبُ الْمُضْطَرَّ اذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوء. وَصْلٌ و تَتْميمٌ‏(217)
محمد بن يعقوب، باسناده عن ابى عبد اللَّه عليه السلام، قال: اذا اذَّنْتَ و اقَمْتَ، صَلّى‏ خَلْفَكَ صَفّانِ مِنَ الْمَلائِكةِ؛ و اذا اقَمْتَ، صَلّى‏ خَلْفَكَ صَفُّ مِنَ الْمَلائِكةِ(218). و احاديث به اين مضمون زياد است. و در بعض اخبار است كه حد صفْ بين مشرق و مغرب است‏(219).
و در ثواب الاعمال است كه حضرت صادق فرمود: كسى كه نماز كند با اذان و اقامه، دو صف از ملائكه پشت سرش نماز كند؛ و كسى كه نماز كند با اقامه بدون اذان، پشت سرش يك صف از ملائكه نماز كند. راوى سؤال مى‏كند كه مقدار هر صفى چقدر است. فرمود: اقلش ما بين مشرق و مغرب است، و اكثرش ما بين آسمان و زمين است. و در بعضى روايات است كه اگر اقامه به غير اذان گفت، از طرف راست او يك ملك و از طرف چپش يك ملك بايستد(220) - الى غير ذلك من الاخبار. و اختلاف اخبار شايد به واسطه اختلاق معارف و خلوص نمازگزاران باشد؛ چنانچه از بعضى روايات باب استفاده شود؛ مثل روايتى كه وارد شده راجع به نماز با اذان و اقامه در بيابان يا ارض قفراء(221).
بالجمله، چون سالك خود را پيشواى ملائكة اللَّه ديد و قلب خود را پيشواى قواى ملكيّه و ملكوتيّه ديد و به اذان و اقامه مجتمع كرد قواى ملكيّه و ملكوتيّه خود را و بر او اجتماع نمودند ملائكة اللَّه، قلب را كه افضل قواى ظاهر و باطن است و شفيع قواى ديگر است امام بايد قرار دهد. و چون قلب ضامن قرائت مأمومين است و وزر ديگران به عهده او است، بايد محافظه تامّه و مراقبه جميله از آن كند كه حفظ حضرت و حضور نمايد و به ادب مقام مقدّس قيام كند، و اين اجتماع مقدس را غنيمت شمارد، و توجه ملائكة اللَّه و تأييد آنها را بزرگ داند و از نعم ولى نعمت حقيقى شناسد و عجز و قصور خود را از شكر اين نعم بزرگ تقديم مقام مقدس نمايد. انّهُ وَلِىُّ النِّعَم. 

-------------------------------------------------

189 - برترين مردم كسى است كه به عبادت خدا عشق خدا بورزد و براى آن آغوش باز كند و از جان آن را دوست بدارد و با بدن بپردازد و به چيز ديگر اشتغال نيايد. چنين كسى را انديشه آن نخواهد بود كه دنيايش با آسايش و راحتى بگذرد يا با سختى و مشقت. وسائل الشيعه، ج 1، ص 61، كتاب الطهاره، ابواب مقدمه العبادات، باب 19، حديث 2. از رسول اكرم صلى الله عليه و آله.
190 - خدا را بندگانى است كه خوف دلهايشان را شكسته و از گفتار بازشان داشته. بحار الانوار، ج 75، ص 309، كتاب الروضه، باب 25، حديث 1. از تحف العقول.
191 - المحجه البيضاء فى تهذيب الاحياء، ج 1، ص 377. و مولوى در مثنوى گويد:

جان كمال است و نداى او      كمال مصطفى گويان ارحنا يا بلال

.
192 - هر كس كار نيكى انجام دهد ما به نيكى كار او مى‏افزاييم، همانا خدا بسيار آمرزنده و شكر گزارنده است (شورى / 23).
193 - وجه ديگر الله اكبر اين است كه كيفيت و چگونگى را از بقى مى‏كند؛ گويى اذان گوينده مى‏گويد: خدا والاتر از آن است كه وصف كنندگان صفت او را (آنچنانكه هست) ادارك كنند. وصف كنندگان به قدر ادراك خود او را وصف مى‏كنند نه به قدر عظمت و جلال او. خدا بسيار برتر از آن است كه وصف گويان صفت او را دريابند... . بحارالانوار، ج 81، ص 131، كتاب الصلوه، باب الاذان و الاقامه، حديث 24.
194 - مصباح الشريعه، الباب الثالث عشر، فى اختتام الصلوه. المحجه البيضاء، چاپ البضاء، چاپ مكتبه صدوق ج 1، ص 385. مستدرك الواسائل، كتاب الصلوه، ابواب افعال الصلوه باب 2، حديث 9.
195 - خداوند عزيز جبار بر پيامبر محملى از نور فرستاد كه چهل نوع از انواع در آن بود كه برطراف عرش خداوند تبارك و تعالى حقله زده بودند چنانكه چشم هر بينده را خيره مى‏ساخت. يكى از آنها نور زرد بود، پس به اين جهت زردى ررد شد. و يكى از آنها سرخ بوده، براى آن سرخى سرخ شد. - تا اينكه فرمود: پس پيامبر در آن نشست، سپس به آسمان دنيا عروج كرد؛ پس ملائكه به اطراف آسمان گريختند و سپس به سجده افتاده و گفتند: منزه و مقدس است پروردگار ما و پرودگار ملائكه و روح، اين نور چقدر شبيه به نور پروردگار ماست پس جبرئيل گفت: الله اكبر، الله اكبر پس ملائكه ساكت شدند و آسمان باز شد و ملائكه مجتمع گشته و سپس آمدند و گروه گروه بر پيامبر صلى الله عليه و آله سلام كردند.... علل الشرائع، ج 2، ص 312، باب علل الوضوء و الاذان و الصواه، حديث 1.
196 - هر كس از ياد من روى گردان شود، زندگانى سخنى خواهد داشت. (طه / 124).
197 - مصباح الشريعه، الباب الثالث عشر، فى اختتام الصلوه. المحجه البيضاء، چاپ مكتبه صدوق، ج 1، ص 385. مستدرك الوسائل، كتاب الصلوه، ابواب افعال الصلوه باب 2، حديث 9.
198 - اصول كافى، ج 3، ص 218، كتاب الايمان و الكفر، باب الاستغناء عن الناس، حديث 1.
199 - ديدم هر چه نيكى است جمع آمده در بريدن طمع از آنچه در دست مردم است. و كسى كه در هيچ چيز اميد به مردم نبندد و همه امور خود را به خداوند تعالى واگذارد، خداى تعالى در همه چيز حاجت او را برآورد. مبنع پيشين، حديث 3.
200 - در محضر امام صادق (عليه السلام) از آغاز اذان سخن مى‏راندند، تا اينكه آن حضرت عليه السلام فرمود: رسول الله صلى الله عليه و آله در سايه كعبه خوابيده بود، جبرئيل با طاسى محتوى آبى از بهشت نزد او آمد؛ بيدارش كرد و دستورش داد با آب غسل كند. آن گاه رسول الله در محملى كه هزار هزار رنگ از نور داشت قرار گرفت، سپس به آسمان برده شد تا به ابواب آسمان رسيد. چون ملائكه او را ديدند، از اطراف بابهاى آسمان گريختند و گفتند: دو خداى هست، يكى در زمين و يكى در آسمان. آن گاه در آسمان باز شد و رسول الله داخل گشت تا اينكه به آسمان دوم رسيد. پس ملائكه از اطراف درهاى آن گريختند. پس جبرئيل گفت: اشهد ان لا اله الا الله. پس ملائكه بازگشتند و دانستند كه رسول الله مخلوق است. پس در باز شد و پيامبر داخل گشت... تفسير عياشى، ج 1، ص 157. تفسير سوره بقره، روايت 530.
201 - علل الشرائع، ج 2، ص 312.
202 - كسى كه خدا براى او نورى قرار ندهد وى را نورى نخواهد بود (نور / 40).
203 - مصباح الهدايه كتابى است به زبان عربى از حضرت امام خمينى، قدس سره الشريف، در بيان حقايق و معارفى راجع به خلاف و ولايت. در مقدمه اين كتاب شريف چنين مرقوم فرموده‏اند: انى احببت ان اكشف لك فى هذه الرساله، بعون الله ولى الهدايه فى البدايه؛ و كيفيه سريانهما فى عوالم الغيب و الشهاده... و بالحرى ان تسميها مصباح الهدايه الى الخلاقه و الويالايه و ارجوا الله التوفيق فانه خير معين و رفيق و استمدمن اوليائه الطاهره فى الدنيا و الاخره... نوشتن اين كتاب در شوال 1349 هجرى قمرى به انجام رسيده است.
204 - هيچ جنبده‏اى نيست جز آنكه ناصيه‏اش (زمام اختيارش) به دست خداست. (هود / 56).
205 - وسائل الشيعه، ج 1، ص 90، ابواب مقدمه العبادات باب 29، حديث 1. اصول كافى، ج 1، ص 259، كتاب الحجه، باب الامام و الرداليه، حديث 8.
206 - اصول كافى، ج 3، ص 30، كتاب الايمان و الكفر، باب دعائم الاسلام، حديث 5.
207 - عقاب الاعمال، باب من جهل حق اهل البيت عليهم السلام، حديث 2. وسائل، ج 1، ص 93، ابواب مقدمه العبادات، باب 29، حديث 12.
208 - (نور / 35).
209 - (نجم / 9).
210 - به همان گونه كه در آغاز آفريدتان باز گرديد. (اعراف / 29).
211 - خدا با شما آغاز كرد و با شما پايان مى‏بخشد، و بازگشت آفريدگان به سوى شماست. عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 272، زيارت جامعه كبيره.
212 - خداوند عزيز جبار بر پيامبر محملى از نور فرستاد كه چهل نوع از انواع در آن بود كه برطراف عرش خداوند تبارك و تعالى حقله زده بودند چنانكه چشم هر بينده را خيره مى‏ساخت. يكى از آنها نور زرد بود، پس به اين جهت زردى ررد شد. و يكى از آنها سرخ بوده، براى آن سرخى سرخ شد. - تا اينكه فرمود: پس پيامبر در آن نشست، سپس به آسمان دنيا عروج كرد؛ پس ملائكه به اطراف آسمان گريختند و سپس به سجده افتاده و گفتند: منزه و مقدس است پروردگار ما و پرودگار ملائكه و روح، اين نور چقدر شبيه به نور پروردگار ماست پس جبرئيل گفت: الله اكبر، الله اكبر پس ملائكه ساكت شدند و آسمان باز شد و ملائكه مجتمع گشته و سپس آمدند و گروه گروه بر پيامبر صلى الله عليه و آله سلام كردند.... علل الشرائع، ج 2، ص 312، باب علل الوضوء و الاذان و الصواه، حديث 1.
213 - من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 188، كتاب الصلوه، باب الاذان و الاقامه و ثواب الموذنين ذيل روايت 35.
214 - الاحتجاج، ج 1، ص 230.
215 - وسائل الشيعه، ج 8، ص 299، كتاب الحج، ابواب آداب السفر، باب 30، حديث 11. به نقل از محاسن برقى، ص 357. در بعضى روايات ديگر نيز اين مضومن وارد شده است، مانند: سل عن الرفيق قبل الطريق. نهج‏البلاغه، فيض الاسلام، ص 936، و الرفيق ثم السفر. الاشيعثيات، ص 164. باب سوء الجوار.
216 - هان كه با ياد خدا دلها آرام گيرد. (رعد / 28).
217 - اصول كافى، ج 3، ص 30، كتاب الايمان و الكفر، باب دعائم الاسلام، حديث 5.
218 - هر گاه اذان و اقامه گفتى، دو صف از ملائكه پشت سرت نماز مى‏گزراد؛ و چون (فقط) اقامه بگويى، يك صف از ملائكه پشت سرت نماز مى‏گزارند. فروع كافى، ج 3، ص 303، كتاب الصلوه، باب بدء الاذان و الاقامه، حديث 8.
219 - ثواب الاعمال، ص 54، ثواب من صلى باذان و اقامه، حديث 2.
220 - وسائل الشيعه، ج 4، ص 620، كتاب الصلوه، ابواب الاذان و اقامه باب 4، حديث 4.
221 - منبع پيشين، حديث 9. يا اباذر، ان ربك ليباهى ملائكه بتلائه نفر رجل فى ارض فقراء...