مطابق آیات و روایات، فرزندان و والدین چه حقوقی نسبت به هم دارند؟
اسلام از نظر حقوقى حساب ویژه‏اى براى پدر و مادر بازكرده همان گونه كه در جنبه‏هاى عاطفى نیز حساب جداگانه‏اى براى آنها در نظر گرفته است
لذا در روایات آمده كه اگر پدر و مادرى از فرزندانشان راضى باشند موجب خیر و بركت و سعادت فرزند مى‏شود اگر در حق فرزندان خود دعا كنند خداوند به این دعا توجه خاصى مى‏نماید و اگر والدین از فرزندان ناراضى باشند و خداى ناكرده به آنها نفرین كنند ممكن است، خداوند بر چنین فرزندانى كه موجب ناراحتى والدین می شوند قهر و غضب نماید حتى از نظر حقوقى در بخش قصاص و دیات آمده كه اگر پدرى خداى ناكرده فرزند خود را به قتل برساند قصاص نمى‏شود مگر در یك شرایط استثنایى با تشخیص حاكم شرع، همچنین از نظر شرعى پدر و مادر مى‏توانند به اندازه نیازشان از اموال فرزند خود بردارند و مسائلى از این قبیل در فقه اسلامى زیاد وجود دارد یا در روایات آمده «نیكى كردن به والدین بزرگترین فریضه است» و یا اینكه مى‏ فرماید «بهشت زیر پاى مادران است» این همه آیه و روایت كه در این زمینه وارد شده حاكى از اهمیتى است كه خداوند براى والدین قائل شده است و اینها بدون حكمت نیست چه اینكه اینها در مقابل زحماتى كه والدین براى فرزندان متحمل مى‏شوند ناچیز است آنها از لحظه انعقاد نطفه تا هنگام تولد و همچنین بعد از تولد دوران شیرخوارگى و بعد كودكى مشكلاتى بسیار زیادى را متحمل شده‏اند بنابراین خداوند نیز در مقابل زحمات آنها حقوق ویژه‏ای را براى آنها قائل شده است. از این رو باید در هر شرایطى احترام آنها را نگه داشت هر چند در بعضى اوقات دربرخورد با فرزندان خود دچار اشتباه شوند.
بنابراین در همه حال ما وظیفه داریم به والدین خود احترام بگذاریم حتى اگر آنها به ما بى احترامى كنند فقط اگر آنها بخواهند ما را به كار حرامى وادار كنند یا از انجام تكلیف واجبى باز بدارند، اطاعت از آنها جایز نیست چه اینكه اطاعت خداوند بر هر كس دیگر حتى والدین نیز مقدم است.
در زیر به بعضی از آداب و وظایف اعضای خانواده اشاره می شود:
وظایف و مسؤولیت های پدر و مادر:
1. رسیدگی به فرزندان , والدین باید نسبت به فرزندان خود توجه كامل داشته باشند و تلاش بسیار درباره ی آنان بنمایند.
2. برابری بین فرزندان , سزاوار است كه والدین همه ی فرزندان خود را در دامان محبت خویش بپرورانند و بین آنها از نظر محبت و عطوفت و رعایت حالاتشان تساوی برقرار كنند از پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله وسلم ) روایت شده كه فرمودند: «اعدلوا بین اولادكم فی السر...» در پنهانی میان فرزندان خود برابری را رعایت كنید.
3. گسترش دوستی , والدین باید محیط خانه را از دوستی و محبت آكنده كنند و بین افراد خانواده مهرورزی را گسترش دهند.
4. پرهیز از سخن زشت و ناروا, والدین در قبال تربیت اخلاقی و دینی و تربیتی فرزندان مسئول هستند به همین خاطر, باید از گفتار ناپسند, سخن زشت و دشنام و هر آنچه كه با عفت و پاكدامنی و حیا, مغایرت دارد پرهیز نمایند.
5. مراقبت از رفتار فرزندان و نیز مراقبت از رفت و آمد آنها, چرا كه اغلب جرمهای اخلاقی كه از فرزندان سر می زند، از عدم مراقبت والدین می باشد.
6. تأدیب فرزندان، بر والدین واجب است كه اگر فرزندشان كار نادرستی انجام داد، او را ادب كنند تا روح سركشی و شرارت از وجود او ریشه كن شود.
7. دور كردن كودك از مسائل جنسی , اسلام به شدت توصیه نموده كه مرد با همسر خود در برابر دیدگاه فرزندانش خلوت نكند, زیرا این عمل موجب بیدار شدن حس شهوت و غریزه ی جنسی فرزندان شده و آنان را به سوی فسق و فجور می كشاند.
8. مراقبت بر تغذیه فرزندان , هم از نظر حلال و حرام بودن و هم از سالم و كامل بودن .
9. انتخاب نام مناسب برای فرزندان .
10. آشنا ساختن فرزندان با آموزه های دینی و روشهای صحیح اخلاقی .
اما وظایف و مسؤولیت های فرزندان (برگرفته از سوره ی اسراء آیه 23 و 24):
1. اطاعت و فرمانبرداری از پدر و مادر.
2. نیكی و احسان و خدمت به پدر و مادر.
3. اف و سخن رنجش آور به پدر و مادر نگفتن .
4. بر سر والدین داد و فریاد نكردن (بلكه با آنها با سخن نیكو صحبت نماید).
5. بال تواضع و فروتنی را برای والدین , فرود آوردن .
6. حتی المقدور نیازهای والدین را برآوردن .
7. احترام والدین را نگه داشتن كه در زیر به مواردی از آن اشاره می شود:
الف) جلو والدین , پاهایش را دراز نكند.
ب ) در مناسبت های مختلف مثل روز مادر یا روز پدر, هدیه به آنها بدهد. ج . از شوخی های نابجا و زدن حرف های زشت پیش آنها پرهیز و اجتناب كند. د. در حق آنها و برای سلامتی آنها دعا كند.
ه ) در كارهای خانه به آنها كمك كند. امید است با عمل كردن به این وظایف و دستورات كه برگرفته از كلام خداوند است احترام متقابلی بین اعضای خانواده برقرار شود.
آنچه در این زمینه اصل است، احسان به پدر و مادر و دورى از اذیت و آزار به آنان است. البته این به معناى تسلیم شدن در برابر سلیقه‏هاى آنان نیست؛ ولى بایستى با تیزهوشى و درایت، شخصیت و مقام آنها را حفظ نمود واحترامشان را نگه‏داشت؛ ولى در عین حال باید به گونه‏اى رفتار كرد كه آنان استقلال شما را به رسمیت بشناسند و درصدد تحمیل سلیقه‏هاى خود بر شما نباشند.
بنابراین و با توجه به این مقدمه چنین نتیجه گیری می شود که:
1- والدین و فرزندان دارای حقوقی متقابل می باشند که بخشی از آن در بیان مبارک امام علی(علیه السلام)آمده است: «ان للولد علی الوالد حقا و ان للوالد علی الولد حقا فحق الوالد علی الولد ان یطیعه فی کل شیء الا فی معصیه الله سبحانه و حق الولد علی الوالد ان یحسن اسمه، و یحسن ادبه و یعلمه القرآن؛ همانا فرزند را بر پدر و پدر را بر فرزند حقی است؛ پس حق پدر بر فرزند آن است که او رادر هر کاری جز معصیت خدا اطاعت کند و اما حق فرزند بر پدر سه چیز است: 1- برای او نام نیک انتخاب کند. 2- خوب تربیتش کند. 3- و قرآن تعلیم دهد» (نهج البلاغه، حکمت 399).
در روایت دیگری آمده است که رسول خدا در پاسخ به پرسشی درباره احترام به پدر و مادر سه بار با تأکید فرمود: «مادر، مادر، مادر، پدر، پدر، پدر» (اصول کافی، ج 2، ص 13، ح 17).
و نیز در سخن دیگری رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) درباره حق پدر بر فرزند فرمود: 1- پدر را با اسم صدا نزند. 2- پیش رویش راه نرود. 3- قبل از او ننشیند. 4- به پدر ناسزا نگوید. (همان، ص 127، ح 5).
2- اهمیت احترام به پدر و مادر و نیکی کردن به آنها در سطحی است که قرآن کریم در 9 مورد از آن سخن آورده است. در سه جا، احسان به پدر و مادر را در کنار توحید و یکتاپرستی ذکر می کند: «و اعبدوا الله ولاتشرکوا به شیئا و بالوالدین احسانا؛ و خدا را بپرستید، و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کنید» (نساء، آیه 36 - بقره، آیه 83 - انعام، آیه 151).
و نیز در سه جای دیگر، احسان به پدر و مادر را به عنوان وصیت الهی مطرح می کند: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا؛ ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند» (عنکبوت، آیه 8 - لقمان، آیه 14 - احقاف، آیه 115).
همچنین در سه مورد تکریم و نیکی به پدر و مادر را از زبان پیامبران الهی (علیه السلام) نقل می کند: «ربنا اغفرلی و لوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب؛ پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مؤمنین را در آن روزی که حساب برپا می شود بیامرز» (ابراهیم، آیه 41 - مریم، آیه 32 - نوح، آیه 28).
3- اگر پدر و مادر در حق فرزند کوتاهی کنند و چه بسا ظلمی انجام دهند، این سبب نمی شود که فرزند هم درباره آنان به وظیفه اش عمل نکند. از این رو امام باقر(علیه السلام) فرمود: «خداوند در چند چیز رخصت و ترک را روا ندانسته است از جمله: نیکی به پدر و مادر چه خوب باشند آن دو و چه بد» (اصول کافی، ج 2، ص 129، ح 15).
به هر حال، نیکی و احسان به پدر و مادر و خشنودی آنان را فراهم کردن حتی اگر کافر باشند لازم است و سعادت دنیا و آخرت را به همراه می آورد چنان که امام صادق(علیه السلام)به جوان نومسلمان، در حق مادر مسیحی اش توصیه فرمود (همان، ص 128، ح 11).
نیکی و احسان به آنان و مادر، پس از مرگشان؛ نیز راه گشای سعادت فرزند می گردد: رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود: «آقای خوبان در روز قیامت، کسی است که به پدر و مادرش پس از مرگشان نیکی کند» (بحار، ج 71، ص 84، ح 94، تحف العقول، ص 46).
خلاصه کلام آن که دلیل این همه احترام و نیکی در حق پدر و مادر در یک چیز است و آن بزرگترین نعمت خداوند یعنی حق حیات است که اگر پدر و مادر نبودند؛ فرزندانی هم به وجود نمی آمدند از این رو هر چه درباره پدر و مادر احترام و احسان شود به جا خواهد بود.
مطلب دیگری كه باید مورد توجه قرار گیرد ، این است كه در بیشتر جوامع بین جوانان و بزرگسالان مخصوصا والدین اختلاف به وجود می آید و این اختلاف ها ناشی از چند امر است :
1. گاهی اوقات اختلاف بین آنها ناشی از سلایق آنهاست . طبیعی است روحیه جوان اقتضاآتی دارد و روحیه والدین كه حداقل یك نسل با آنها فاصله دارد اقتضائات دیگری و این امری طبیعی است و باید هم والدین و هم جوانان مراعات همدیگر را بكنند و این اختلاف سلیقه ها را به همه امور زندگی تعمیم ندهند.
2. گاهی اختلافات ناشی از عدم درك متقابل یكدیگر است یعنی نه والدین جوانان را درك می كنند و نه جوانان شرایط پدر و مادر را درك می كنند در اینجا نباید یك طرف مثلا جوانان فقط والدین را متهم كنند به این اینكه آنها قدیمی هستند و ما جوانان را درك نمی كنند بلكه خود جوانان نیز همین مشكل را دارند.
3. گاهی اوقات اختلاف میان جوانان با والدینشان جنبه روان شناختی دارد به این معنا كه والدین به دلیل عدم آگاهی از روانشناختی جوان و عدم شناخت این حقیقت كه جوانان دارای یك اخلاق خود پیرو هستند و از دوران اخلاق دیگر پیرو خارج شده اند در اینجا والدین توقع دارند كه جوانان تابع محض آنها باشند و در مقابل حرف والدین هیچگونه اظهار نظری نكنند و مقلد محض باشد و حتی گاهی اوقات والدین با تعصب و سختگیری می خواهند به جوان بگویند تو نمی فهمی و باید تابع بزرگسالان باشی . اینجاست كه درگیری بین جوانان و بزرگسالان آغاز می شود و مشكلات و مخاطرات جدی نیز به دنبال دارد.
وظیفه جوانان در مقابل والدین اینست كه احترام آنها را حفظ كنند و در مواردی كه اختلاف سلیقه یا اختلاف در سطح دانش و فهم وجود دارد تا آنجایی كه امكان دارد با آنها هماهنگ باشند و هر كجا اشتباه آنها كاملا آشكار و روشن است با حفظ حرمت آنها ما كار خودمان را بر اساس فهم خودمان انجام دهیم.
---------------------------------------
منبع: پرسمان دانشجویی اخلاق وعرفان