خلاصه پرسش :
آیا اسلام فرزندخواندگی را نمی‌پذیرد؟!

پاسخ اجمالی :
از رسم هایی که در جاهلیت؛ در بین مردم شیوع داشت، سنت فرزند خواندگی بود. بر طبق این سنت؛ برخی از خانواده  ها پسرانی را به فرزندخواندگی انتخاب کرده و سرپرستی آنان را به عهده می گرفتند. این پسران در همین خانواده  ها بزرگ شده و ازدواج می کردند. بر اساس رسم جاهلی، با این پسران مانند فرزندان واقعی برخورد می شد؛ مثلاً پدر خانواده نمی توانست با همسر این پسر - بعد از وفاتش و یا بعد از طلاق - ازدواج کند، درست مانند همسر پسر حقیقی شخص، که پدر شوهر در هیچ حالت نمی تواند با او ازدواج کند.

همچنین در بین امت‏ هاى مترقى آن روز؛ مانند روم و فارس که وقتى کودکى را پسر خود می خواندند، احکام فرزند صلبى را در حق او اجرا می کردند؛ یعنى اگر دختر بود ازدواج با او را حرام می دانستند، و هنگامی که پدر خوانده از دنیا می رفت، به او نیز مانند سایر فرزندان ارث می دادند، و سایر احکام پدر و فرزندى را در باره او اجرا می کردند.[1]

اسلام، این مقررات غیر منطقى و خرافى را به شدت نفى کرده و آن را لغو نموده است. به گونه  ای که پیامبر اسلام(ص) براى از بین بردن این فرهنگ غلط، زینب همسر پسر خوانده  ‏اش(زید بن حارثه) را بعد از آن که از «زید» طلاق گرفت، به ازدواج خود در آورد تا روشن شود که رابطه پدرى و فرزندى یک رابطه طبیعى است و با الفاظ و قراردادها و شعارها هرگز حاصل نمی شود. و این نفی فرزندخواندگی به معنای جلوگیری از سرپرستی یک فرزند نیست. آنچه در دین اسلام نهی شده، این است که فرزندخوانده را در تمام جهات؛ مانند فرزند واقعی تصور کرد. قرآن کریم در این باره می فرماید:

«وَ ما جَعَلَ أَزْواجَکُمُ اللاَّئی‏ تُظاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهاتِکُمْ وَ ما جَعَلَ أَدْعِیاءَکُمْ أَبْناءَکُمْ ذلِکُمْ قَوْلُکُمْ بِأَفْواهِکُمْ وَ اللَّهُ یَقُولُ الْحَقَّ»؛[2] و هرگز همسرانتان را که مورد «ظهار» قرار می دهید، مادران شما قرار نداده و (نیز) فرزندخوانده  ‏هاى شما را فرزند حقیقى شما قرار نداده است. این سخن شما است که به دهان خود می گویید (سخنى باطل و بی پایه) امّا خداوند حقّ را می گوید.

سخن حق به سخنى گفته می شود که با واقعیت عینى تطبیق کند، یا اگر یک موضوع قراردادى است هماهنگ با مصالح همه جانبه باشد. روشن است که مسئله «ظهار» در عصر جاهلیت، و یا «پسرخواندگى» که حقوق فرزندان دیگر را تا حد زیادى پایمال می کرد، نه واقعیت عینى داشت و نه قرارداد حافظ مصلحت عموم بود.[3] به بیان دیگر، معناى حق بودن سخن خدا این است که او از چیزى خبر می دهد که واقع و حقیقت، مطابق آن است، و اگر حکم و فرمانى دهد، آثارش بر آن مترتب می شود، و مصلحت واقعى مطابق آن است.[4]

بنابر این مفاد آیه این است که خداى تعالى آن کسانى را که شما آنها را فرزند خود خوانده‏ اید، فرزندان شما قرار نداده تا احکام فرزندان صلبى در حق آنان نیز جارى باشد.[5]

فراتر از این، قرآن کریم می فرماید؛ حتی هنگام صدا زدن یا معرفی کردن، آنان را فرزند خود صدا نزنید، بلکه آنها را به نام پدرانشان معرفی کنید و اگر پدران واقعی شان را نمی شناسید، برادران دینی بخوانید: «ادْعُوهُمْ لِآبائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ مَوالیکُمْ»؛[6] آنها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه ‏تر است و اگر پدرانشان را نمی شناسید، آنها برادران دینى و یاران شما هستند.

یعنی وقتى می خواهید پسرخوانده خود را معرفى و یا صدا کنید، به پدرشان نسبت دهید و بگویید اى پسر فلانى؛ براى این که نسبت دادن به پدران شان، در پیشگاه خداوند عادلانه  ‏تر است.

«فَإِنْ لَمْ تَعْلَمُوا آباءَهُمْ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ وَ مَوالِیکُمْ». منظور این بخش از آیه این است که اگر پدران شان را با اسم و رسم و خصوصیات نمی شناسید، هنگام صدا زدن به غیر پدران شان نسبت ندهید، بلکه آنان را برادر خطاب کنید، و یا به اعتبار ولایت دینى، ولى خود بخوانید.[7]

%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%

پی نوشتـــــــــــــهـــــــــــــا :

[1]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏16، ص 275، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق.

[2]. احزاب، 4.

[3]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏17، ص 196- 197، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.

[4]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏16، ص 275.

[5]. همان.

[6] احزاب، 5.

[7]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏16، ص 275.