سیدمحمدبن محمدصادق صدر،(۱۳۲۲-۱۳۷۷ش) از مراجع تقلید شیعه ساکن عراق در قرن چهاردهم شمسی و از مبارزان با -حکومت صدام.
صدر از روحانیان فعال در فعالیت های سیاسی-اجتماعی عراق بود؛ او بارها از سوی حکومت بعث عراق زندانی شد. برپایی نمازجمعه، تشکیل دادگاه اسلامی، احیاء مراسم عزاداری و راه اندازی پیاده روی به سوی کربلا در نیمه شعبان از فعالیت های اجتماعی- سیاسی او به شمار می رفت.
او نزد امام خمینی و سید محمدباقر صدر شاگردی کرد و در اندیشه تشکیل حکومت اسلامی در عراق بود. از وی آثاری بر جای مانده است که بیشتر در موضوع فقه و اصول است.مَوسوعَةُ الامام المهدی، منة المنان، ماوراء الفقه و فقه الاخلاق از آثار مشهور اوست.

 خاندان صدر

سید محمد صدر، از خاندان صدر است که نسبشان به سید صدرالدین محمد و از طریق وی به امام موسی کاظم(علیه السلام) می رسد. از افراد برجستهٔ این خاندن می توان به سید صدرالدین صدر،امام موسی صدر، سید محمدباقر صدر و عبدالحسین شرف الدین عاملی اشاره کرد.
سید محمد صادق صدر، پدر سید محمد، از روحانیان بود. جد مادری او نیز شیخ محمدرضا آل یاسین بود. سید محمدباقر صدر پسرعموی او بود.
سید محمد صدر با دختر عمویش ازدواج کرد که ثمرهٔ آن، دو دختر و چهار پسر بود. همه پسران او روحانی بوده و سه تن از پسرانش داماد سید محمد باقر صدر بوده اند. مصطفی و مؤمل، دو تن از پسرانش، در سال ۱۳۷۷ش همراه با پدرشان شهید شدند. مقتدی صدر، رهبرجیش المهدی در عراق و مرتضی دو پسر دیگر وی هستند.[1]

تولد و وفات

سید محمد صدر در ۱۷ ربیع الاول ۱۳۶۲ قمری (۳ فروردین ۱۳۲۲ش) به دنیا آمد. نقل شده است که مادرش باردار نمی شد، نذر کرد که اگر دارای پسری شود او را محمد بنامد.[2]
سید محمد صدر در شامگاه روز جمعه سوم ذی القعده ۱۴۱۹ق (برابر با ۳۰ بهمن ۱۳۷۷ش) به همراه دو تن از فرزندانش، ترور و شهید شد.[3]
تشابه اسمی ایشان (محمد) با پدرش (محمدصادق) باعث شده است که گاهی از ایشان به عنوان محمد صادق صدر نام برده شود.[4]

تحصیلات

محمد صدر، تحصیلات را نزد پدربزرگش، شیخ محمد رضا آل یاسین و نیز پدرش آغاز کرد. در ۱۱ سالگی لباس روحانیت به تن کرد. دروس ابتدایی را نزد پدر و سپس سید طالب رفاعی و شیخ حسن طرد عاملی فرا گرفت و بقیه مقدمات را نزد سید محمدتقی حکیم و شیخمحمدتقی ایروانی آموزش دید.[5]
در ۱۴ سالگی وارد دانشکده فقه شد و علاوه بر علوم اسلامی، زبان انگلیسی، جامعه شناسی، روان شناسی و تاریخ را نیز فرا گرفت. در سال ۱۳۷۹ ق. شروع به فراگیری کلیات فقه کرد، فلسفه را نزد شیخ محمدرضا مظفر، اصول و فقه مقارن را نزد سید محمدتقی حکیم و فقه را نزد شیخ محمدتقی ایروانی فرا گرفت. سید محمد صدر در این دوره همچنین از شیخ مهدی مظفر در کلیات فقه، سید عبدالوهاب کربلائی در زمینه زبان انگلیسی، دکتر حاتم کعبی در علم نفس و دکتر فاضل حسین در تاریخ بهره برد. وی در ۱۹۹ سالگی از دانشکده فقه فارغ التحصیل شد.[6]
دروس عالی فقه و اصول را از اساتید حوزه علمیه نجف مانند سید محمدباقر صدر و شیخ صدرا بادکوبه ای آموخت. مقطع خارج را نزد آیت الله خویی، امام خمینی، سید محمدباقر صدر و سید محسن حکیم فرا گرفت.[7]  او درس های اساتید را باا قلم خود تقریر می کرد.[8]

اجازه روایت و اجتهاد

برخی از عالمانی که به سید صدر اجازه روایت دادند عبارتند از:

آقا بزرگ طهرانی
سید محمدصادق صدر، پدرش
شیخ مرتضی آل یاسین، دایی اش
آیت الله سید آقا حسین خادم الشریعه، پسر عمویش
سید عبدالرزاق مقرم
آیت الله سید حسین خراسانی
آیت الله سید عبدالاعلی سبزواری
دکتر حسین علی محفوظ
در ۳۴ سالگی در ۱۳۲۹ خورشیدی (۱۳۶۹ قمری) از سید محمد باقر صدر اجازه اجتهاد دریافت کرد.[9]

فعالیت های اجتماعی- سیاسی

سیدمحمد صدر در دوره مرجعیت خود، فعالیت های سیاسی اجتماعی زیر را در عراق انجام داد:
برپایی نمازجمعه؛ او شبکه ای از ائمه جمعه را منصوب کرد.[10]
عزاداری امام حسین و دیگر امامان شیعه را پس از آنکه مدت ها از سوی حکومت بعث صدامی ممنوع بود، اقامه و خود در سال روز شهادت امیرالمؤمنین(ع) در منبر مسجد کوفه قصیده خوانی کرد.
راه اندازی پیاده روی از نقاط مختلف عراق به سوی کربلا در نیمه شعبان.[11]
تشکیل دادگاه اسلامی و پیگیری برای حکومت اسلامی؛ او در برابر دادگاه دولتی، دادگاه اسلامی ایجاد کرد و به جای قانون مصوب دولت بر پایه شرع حکم می کرد.
چاپ و نشر مجله الهدی در موضوعات سیاسی، اجتماعی و حوزوی.

روابط با حکومت بعثی

صدر چندین بار از سوی حکومت بعث عراق دستگیر و زندانی شد که نخستین بار در سال ۱۳۵۱ش بود. او در سال ۱۳۵۳ش برای دومین بار به همراه ۱۵۰ تن از شاگردان سید محمدباقر صدر و اعضای حزب الدعوة الاسلامیه زندانی شد. در سال ۱۳۷۰ش و پس از انتفاضه شعبانیه نیز به دلیل فعالیت های فرهنگی و سخنرانی هایش بر ضد حکومت بعث همراه با ۱۰۶ تن دیگر دستگیر و زندانی شد.[12] اما پس از حوادث سال ۱۹۹۱م، حکومت بعث عراق، او را به عنوان مرجع رسمی شیعیان عراق معرفی کرد و اداره حوزهٔ علمیهٔ نجف را به او واگذار نمود. پذیرش مرجعیت توسط وی، موجی از اعتراض ها را در پی داشت و حتی برخی او را به وابستگی با حکومت عراق متهم کردند. عده ای دیگر حرکت او را تبدیل حرکت مسلحانۀ انتفاضه به حرکت اصلاح طلبانه در عراق تعبیر می کنند که به تشویق سید محمد حسین فضل الله انجام شد و نظام صدام نیز از آن استقبال کرد.[13]
از نیمه دوم سال ۱۳۷۷ شمسی رفتار آیت الله صدر تغییر کرد و وی به شیوه انتقادی از حکومت بعث روی آورد. انتقادات تندی در خطبه های نماز جمعه از حکومت بعثی داشت. در هفته های آخر نماز جمعه، کفن پوش حضور پیدا می کرد، از دعا برای صدام در نماز جمعه خودداری می نمود و تلاش در احیای برخی از مراسم شیعه در نیمه شعبان داشت.[14]

اندیشه ها

هدف او پیگیری حرکتی بود که توسط سید محمدباقر صدر به منظور تشکیل حکومت اسلامی آغاز شده بود. او اعتقاد داشت «اسلام همه را به تأسیس حکومت اسلامی در همه جوامع مسلمان دستور می دهد.»
علی رغم اینکه حکومت عراق دعا برای سلامتی صدام در قنوت نماز جمعه را الزامی دانسته بود، محمد صدر برای سلامتی صدام دعا نکرد و فتوا داد«دعا برای هیچ بشری غیر از معصوم در نماز جایز نیست».[15]

آثار

بیشتر تألیفات و تقریرات صدر در موضوع فقه و اصول است. رویکرد او به فقه رویکردی ترکیبی است. از یک سو فقه او سنّتی است و از سوی دیگر به نیازهای انسان معاصر نیز توجه کرده است. صدر آثاری در فقه استدلالی و کتاب هایی در فقه فتوایی دارد و بر برخی کتب فقهی پیش از خود تعلیقه هایی نوشته است.

مجموعه آثار سیدمحمد صدر

آثار صدر یا تقریر درس های اساتید او در علم فقه و اصول است و یا تقریر شاگردان او از درس هایش و یا تألیفات به قلم او و یا تنظیم و تدوین درس های او که توسط محققین «مؤسسه المنتظر لاحیاء آثار آل الصدر» در قم است. آثار او عبارتند از:
مَوسوعَةُ الامام المهدی؛ مجموعه ای چهار جلدی در موضوع مهدویت است.[16]
منة المنان؛ یک دوره تفسیر ۵ جلدی از جزء سی قرآن کریم است که از سوره ناس آغاز شده است. این تفسیر درس های صدر در روزهای پنج شنبه و جمعه و سایر ایام تعطیل بوده است. به گفته نویسنده این تفسیر برای اهل فکر و فرهنگ، دانشگاهیان و آشنایان به علوم حوزوی نوشته شده است.[17]
ماوراء الفقه؛ صدر در این مجموعه آن چه که فقیه در امور ماوراءالفقه به آن نیاز دارد، در پانزده جلد فراهم آورده است.[18]
فقه الاخلاق؛ صدر با تألیف این کتاب به پیوند فقه و اخلاق پرداخته است. او در این کتاب دو جلدی نشان داده که زندگی بر اساس شریعت جدای از اخلاق نیست و بر مسلمان لازم است که باید و نباید  اخلاقی را هم رعایت کند.

1. نظرات اسلامیه فی إعلان حقوق الانسان
2. فلسفه الحج و مصالحه فی الاسلام
3. أشّعه فی عقاید الاسلام
4. القانون الاسلامی وجوده، صعوباته، منهجه
5. فقه الفضاء؛ متضمن احکام نوپیدای مربوط به فضاء
6. فقه الموضوعات الحدیثه؛ رساله ای در مسائل نوپیدا
7. منهج الصالحین در پنج جلد
8. مجموعه أشعار الحیاة
9. اللمعه فی حکم صلاه الجمعه؛ تقریر درس استادش سید اسماعیل صدر
10. کتاب البیع؛ تقریر درس های امام خمینی در نجف.
11. دو دوره تقریر درس های اصول محمدباقر صدر
12. یک دوره تقریر درس اصول آیت الله خوئی.
13. کتاب الطهاره، تقریر درس فقه سید محمدباقر صدر.
14. مبحث ولایة الفقیه
15. الکلمة التامة فی الولایة العامة[19]

اضواء علی ثورة الحسین(ع)؛ صدر در این کتاب به خطبا، واعظان و مداحان دربارۀ نقل و تحلیل وقایع عاشورا توصیه هایی کرده است. این کتاب با نام پرتوهایی بر انقلاب حسین(ع) به فارسی ترجمه شده است.

نسخه دیجیتال آثار

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، مجموعه آثار سید محمد صدر را در نرم افزار «مجموعه تراث آیت الله العظمی السید الشهید محمد الصدر» به سفارش مؤسسه المنتظر لاحیاء تراث آل الصدر گردآورده است. این نرم افزار حاوی متن کامل ۶۲ عنوان در ۹۸ جلد از آثار سید محمد صدر، به زبان عربی و فارسی و انگلیسی در موضوع: تفسیر و علوم قرآن، اخلاق، عقاید، مهدویت، سیره و تاریخ، احکام شرعی، اصول فقه، فقه، حقوق، خانواده، شعر و فیزیک است. در این نرم افزار امکان دسترسی به صوت دروس و سخنرانی های صدر نیز امکان پذیر است.[20]

ویژگی های اخلاقی

سید محمد صدر، هرگز اجازه نمی داد کسی دستش را ببوسد و یا موقع ورود به احترامش صلوات بفرستد. در خصوص ویژگی های عرفانی-اخلاقی او، توجه وی به تهذیب نفس و سیر و سلوک معنوی و تقید وی به نماز شب بیان شده است.[21]

منابع:
عبدالرزاق، صلاح، الشهید الصدر الثانی مرجع امه، مرکز الهدی للدراسات الحوزویه، نجف، ۲۰۰۸م.
سجادی، سید امیر، جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم، ماهنامه زمانه، شماره ۹۵، دی ۱۳۸۹ش.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، مجموعه آثار آیت الله العظمی شهید صدر عرضه شد، کد خبر ۱۲۶۶۳، انتشار ۱۷ مرداد ۱۳۹۴ش، تاریخ دسترسی، ۲ آبان ۱۳۹۵ش.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، شهید سید محمد صدر و موسوعة الامام المهدی، موعود، شماره، ۱۵، مرداد و شهریور ، ۱۳۷۸ش، تاریخ انتشار،۵ مهر ۱۳۸۶، دسترسی ۲ آبان ۱۳۹۵.
صدر(مصاحبه)، آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه علمیه نجف، پژوهش و حوزه، شماره۱۶، زمستان ۱۳۸۲ش.
دشتی، مهدی، نظری و نقدی بر موسوعة الامام المهدی، کتاب ماه دین، شماره ۸۳-۸۴، ۱۳۸۳ش.

پی نوشت:
[1] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۳.
[2] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۹۸.
[3] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۹۸.
[4] سجادی، جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم، ص۶۲.
[5] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۲.
[6] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۳.
[7] دشتی، نظری و نقدی بر موسوعة الامام المهدی، ص۳۵.
[8] صدر، آیت الله سید محمد صدر و اداره حوزه علمیه نجف، ص۱۲۰.
[9] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۳.
[10] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۰۱.
[11] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۰۲.
[12] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۳۰.
[13] سجادی، جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم، ص۶۲.
[14] سجادی، جریان صدر دوم «التیار الصدری» مرجع عرب؛ مرجع عجم، ص۶۲.
[15] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۰۴.
[16] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۵.
[17] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۳-۱۴.
[18] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۶.
[19] عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ص۱۴-۱۷.
[20] تراث آیت الله العظمی السید الشهید محمد الصدر قدس سره.
[21] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، شهید سید محمد صدر و موسوعة الامام المهدی، موعود، شماره، ۱۵، مرداد و شهریور ، ۱۳۷۸ش، تاریخ انتشار،۵ مهر ۱۳۸۶، دسترسی ۲ آبان ۱۳۹۵.