علم ارثی در برابر علم درسی قرار دارد. این نوع از علم که گاه به آن علم الوراثه در برابر علم الدراسه گفته می شود، از اقسام علم شهودی و حضوری است. نویسنده براساس آموزه های قرآنی به چیستی علم الوراثه و علم الدراسه پرداخته و به برخی ویژگی های علم ارثی و راه کسب آن اشاره کرده است.

***

چیستی علم
علم که در زبان فارسی دانش گفته می شود، نوعی از شناخت و آگاهی است که دارای ویژگی هایی چون قطع و یقین و فاقد شک و ظن است. البته اصطلاح کنونی علم در جوامع به ساختاری از آگاهی و شناخت از طریق آموختن عقلی و تجربی گفته می شود. از این رو علم را نتیجه و برایند فرآیندی دانسته اند که انسان از طرق گوناگون چون برهان عقلی یا استقراء حسی تام و ناقص نزدیک به قطع آن را به دست می آورد و در قالب یک قانون سامان می دهد.
پس علم، نقیض جهل (ترتیب العین، ج 2، ص 1274، «علم») و نادانی، به معنای دانش و آگاهی است(لغت نامه، ج 10، ص 14159، «علم») از نظر برخی ها، حقیقت علم، کشف امر خارج از ذهن به واسطه صورت ذهنی است (المیزان، ج1، ص 50؛ ج 8، ص 53) که از راه حس، عقل و تجربه، حاصل می شود (همان، ج 8، ص 47-50) و در برابر آن علوم اعتباری است که مابه ازای خارجی ندارند، مانند اعتبار ریاست برای فردی. (همان، ص 53)
از تقسیمات علم، تقسیم آن به نظری و عملی است؛ علم نظری، دانشی است که به دنبال آن کمالی حاصل شود، مانند علم به موجودات. علم عملی، دانشی است که با عمل کردن بر طبق آن، کمال، حاصل می شود، مانند علم به عبادات (مفردات، ص 580، «علم»)
علاوه بر علومی که اکتسابی است، برخی علوم از راه مکاشفه و بدون واسطه و با اشراق الهی برای برخی نفوس حاصل می شود که از آن به «علم لدنی» تعبیر شده است (التفسیر الکبیر، ج2، ص 187-191).
مراد از علم در این مطلب، همان کلی شناخت و آگاهی قطعی و یقین نوعی نه شخصی است که شیوه و روش کسب آن اهمیت چندانی ندارد؛ در حالی که در علوم تجربی و فلسفی و مانند آنها، شیوه و روش، نقش و اهمیت اساسی در تحقق مفهوم این علوم مضاف دارد.
همچنین تأکید بر عنصر قطع و یقین نوعی، از آن روست تا قطع و یقین شخصی موهوم و خیالی از دایره علم بیرون رود؛ بنابراین، مراد از علم همان قطع و یقینی است که البته ممکن است تنها در یک شخص تحقق یابد، ولی قابلیت آن را دارد که دیگران نیز به چنین علمی دست یابند. پس ذات علم، ابایی ندارد که در اشخاص متعدد و متنوع تحقق یابد، ولی اشخاص و افراد ممکن است چنین قابلیتی را نداشته باشند. لذا باید گفت در این موارد مشکل از قابل است نه فاعل.

چیستی علم ارثی
علم ارثی، ترکیبی از دو واژه «علم و ارث» است. مراد از ارث، دارایی است که از کسی به دیگری پس از مرگ منتقل می شود. پس مراد از علم ارثی، دانشی است که از میتی به زنده ای به ارث می رسد بدون آنکه وارث تلاشی در راستای کسب آن داشته باشد.
علم ارثی در برابر علم درسی قرار دارد. علم درسی به علمی گفته می شود که از راه درس و مطالعه و تحصیل و خواندن کسب می شود. درس در لغت به معنای کهنه کردن و پاره کردن است. لباس مندرس به معنای لباس کهنه است. اما به هر کهنه ای درس گفته نمی شود، بلکه به کهنه ای گفته می شود که با تکرار و استفاده زیاد به کهنگی رسیده باشد. درس را از این رو درس گفته اند که شخص یک چیز را با تکرار آن یاد می گیرد و در حقیقت آن مطلب را با تکرار زیاد، گویی کهنه کرد. و شخص این گونه بر آن مطلب مسلط می شود. از این رو، گفته می شود: الدرس حرف و التکرار الف؛ درس یک حرف است ولی تکرار آن هزار بار. این گونه است که یک مطلب مندرس شده و با تکرار، کهنگی می یابد و جزوی از ذات شخص می شود.
به هر حال، واژه درس به طور مجازی به معنای خواندن به کار رفته است؛ زیرا شخصی که درس می خواند مطلبی را با تکرار کهنه می کند و آن را در خود تحقق می بخشد.پس مراد از علم الوارثه، علم جنین شناسی و دانش وراثت نیست، بلکه با توجه به آنکه آن را در برابر علم الدراسه به کار می برند، شیوه تحقق این دانش در انسان است. به این معنا که در علم الدراسه و علم درسی، شیوه کسب علم، درس و کهنه کردن آن با تکرار و خواندن و تجربه کردن است؛ در حالی که در علم ارثی و علم الوراثه، این علم به شخص به ارث می رسد، بی آنکه درسی بخواند.
بنابراین باید گفت: علم ارثی و علم الوارثه، علم غیردرسی و غیرتحصیلی است و انسان برای این علم، تحصیل نمی کند، بلکه این علم از دیگری به ارث می رسد و در واقع علم، حاصل می شود، نه تحصیل.

علم ارثی و درسی در قرآن
در قرآن به صراحت از علم درسی یا علم الدراسه سخن به میان آمده است. خداوند می فرماید: و کذلک نصرف الایات و لیقولوا درست و لنبینه لقوم یعلمون؛ و این گونه آیات ]خود[ را گوناگون بیان می کنیم، تا مبادا بگویند تو درس خوانده ای و تا اینکه آن را برای گروهی که می دانند روشن سازیم. (انعام، آیه 105)
علامه طباطبایی می نویسد: کلمه «درست»، به صیغه «دارست» که مذکر مخاطب است و صیغه «درست» که مؤنث غایب است نیز قرائت شده است. بعضی درباره «نصرف» گفته اند: «تصریف» به معنای بیان یک معنا است در صورت های گوناگون تا فایده اش جامع تر شود و کلمه «درست» از ماده «درس» به معنای تعلیم و تعلم از راه خواندن است، قرائت «دارست» نیز مبنی بر این معنا است، جز اینکه زیادتی معنی را افاده می کند. اما بنا بر قرائت «درست» به صیغه مؤنث غایب، از ماده «دروس» و به معنای از بین رفتن اثر است و بنابر این قرائت، معنای آیه چنین می شود که: تا بگویند این حرفها همان حرفهای کهنه و از بین رفته است که دیگر امروز به هیچ دردی نمی خورد. همچنانکه در آیات دیگری این معنا را از قول کفار نقل کرده که گفتند: این همان اساطیر اولین است. و بنابر قرائت اول معنایش این است که: ما آیات را به عبارات گوناگون و بیانات مختلفی گوشزد می کنیم برای هدف هایی که در نظر داریم و از آن جمله یکی این است که این بدبخت ها بدبختی خود را تکمیل نموده تو را به این معنا متهم کنند که تو این معارف و این آیات را نزد بعضی از اهل کتاب خوانده و از او یاد گرفته ای. (المیزان، ذیل آیه 105 سوره انعام)
در این آیه با نفی علم درسی و علم الدراسه از پیامبر(صلی الله علیه وآله)، به طور ضمنی به علم الوراثه و علم ارثی اشاره شده است. اما آیه ای که به صراحت بر علم ارثی دلالت دارد، آیه 16 سوره نمل است که خداوند می فرماید: وورث سلیمان داوود و قال یا ایها الناس علمنا منطق الطیر و اوتینا من کل شیء ان هذا لهو الفضل المبین؛ و سلیمان از داوود میراث یافت و گفت: «ای مردم، ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است.» (نمل، آیه 16)علامه طباطبایی می نویسد: اینکه مراد از این ارث، ارث بردن نبوت و علم است، صحیح نیست، برای اینکه نبوت ارثی نیست، چون قابل انتقال نیست و اما علم، هر چند با نوعی عنایت و مجاز می توان گفت که قابل انتقال است- نه حقیقتاً- برای اینکه استاد، علم را از خود به شاگرد انتقال نمی دهد، و گرنه باید دیگر خودش علم نداشته باشد، لیکن این انتقال مجازی هم، در علم فکری است که با درس خواندن به دست می آید و علمی که انبیاء اختصاص به آن داده شده اند، از مقوله درس خواندن نیست، بلکه کرامتی است از خدا به ایشان، که دست فکر و ممارست بدان نمی رسد، ممکن است با همان عنایت و مجازگویی بگوئیم فلان شخص عادی، علم را از پیغمبری ارث برده، یعنی آن پیغمبر وی را تعلیم داده، ولی نمی شود گفت: فلان پیغمبر علم خود را از پیغمبر دیگر یا از غیر پیغمبر ارث برده است (المیزان، ذیل آیه 16 سوره نمل)پس به نظر علامه طباطبایی، علم قابل ارث بردن است، ولی این علم قابل ارث بردن، از مقوله علم نبوت و تشریع نیست؛ زیرا این علوم اختصاص به افرادی دارد که خداوند بر می گزیند، بلکه آنچه از علوم نبوت قابل بهره گیری و وراثت است همان آموزه های آنان است، نه اصل نبوت که قابل ارث گذاری نیست.
از نظر ایشان نوعی از علوم است که قابل ارث بری است. شاید بتوان گفت این علوم همان آموزه های وحیانی آنان است. از همین رو گفته شده است: العلماء ورثه الانبیاء، عالمان وارثان پیامبران هستند؛ (میزان الحکمه، ح 13968) یعنی آموزه های آنان را یاد گرفته و به دیگران منتقل می کنند.

ویژگی ها و راه های تحصیل علم ارثی
با توجه به اینکه علم ارثی غیر از علم درسی است، ویژگی هایی برای آن بیان شده است که می توان به اموری چون ماندگاری به سبب حضوری بودن آن، ارزشی بودن، تأثیرات دنیوی و اخروی مثبت آن اشاره کرد.
آیت الله جوادی آملی درباره تفاوت های دو علم درسی و ارثی می فرماید: علم الوراثه در اختیار انبیاء الهی و معصومین(علیهم السلام) است که خود اهل بیت(علیهم السلام) هم شاگردان پیامبرانند و علم آنها در ارتباط با ذات اقدس است.اینکه در حدیث نورانی فرموده «ان العلماء ورثه الانبیاء، ان الانبیاء لم یورثوا دینارا و لا درهما و لکن ورثوا العلم» به این معنا است که عالمان دین، یک سلسله درس های عادی را می خوانند و عالم می شوند، اما بکوشید که از انبیاء ارث ببرید.در ارث اگر آن میراث، امور مادی باشد، تا مورث نمیرد، چیزی به وارث نمی رسد. اگر انسان بخواهد وارث بر انبیاء باشد و از آنها ارث ببرد، تا از درون خود را پاک نکند و صیقل ندهد و تا از اوصاف زشت هجرت نکند و تا خود را در محکمه عقل و شرع وزن و محاسبه ننماید، نمی تواند، علم انبیاء را به ارث ببرد و در این مسیر هم چیزی نصیب او نمی شود.مرگ، هجرت از جهانی به جهانی دیگر است. اگر وارث از ناخالصی و زشتی درون هجرت کرده باشد و از این اوصاف پست بگذرد، سهمی از علم الوارثه می برد و آن زمان درون و بیرون او نورانی می شود، کلام او حق می شود و در همگان تأثیر می گذارد. اینکه گاهی علم ما به درد ما نمی خورد و موجب نجات ما نمی شود آن علم الدراسه است نه الوراثه؛ چون علم الوارثه نور است.حیف است که از این عمر گرانمایه و سرمایه عظیم برای فهمیدن و ارث بردن علم الوراثه بهره نبریم، که اگر نبریم دچار خسران بزرگ شده ایم، چون تنها این نوع از علوم است که نجات دهنده است و همراه انسان بعد مرگ هم می آید... اگر انسان علم الوراثه را ارث ببرد تلخ ترین شرائط هم از یاد او نمی رود و موجب نجات او می شود؛ اما باید بدانیم علوم دیگر که در حوزه و دانشگاه بیان می شود علوم الدراسه می باشند، اما علم الوراثه از کنار سجاده می آید و موجب نورانیت می شود. این امور بدیهی اگر به یاد ماند مایه نجات و آرامش است و در حالت مرگ هم همین ها باعث می شوند تا انسان سختی جان دادن را احساس نکند و مرگ برای او شیرین می شود. چون او خود را در محضر خدا می بیند و غرق در ذکر نام ائمه طاهرین(علیهم السلام) است... اگر انسان به دنبال علم الدراسه باشد و بعد هم به دنبال القاب بگردد، او دچار خسران بزرگ شده است، اما علم فقیه مجاهد شیخ مرتضی انصاری علم الوراثه بود و زمانی که این چنین باشد، این دسته، فرزند نبی مکرم و اهل بیت(علیهم السلام) می شوند و نیازی نیست انسان شجره اش به پیامبر(صلی الله علیه وآله) متصل باشد (سخنرانی در مراسم عمامه گذاری جمعی از طلاب جوان، 10 دی 1394).از مطالب ایشان به دست می آید که علم ارثی با تزکیه نفس به دست می آید و شخصی که می خواهد به این علوم برسد، باید تزکیه نفس نماید تا خودش را همسنخ پیامبران کند، یعنی همان طوری که فرزند به سبب همسنخ بودن از جهت نسب ارث می برد، شخصی که می خواهد از پیامبران ارث ببرد باید خودش را به نوعی مناسخ و مشابه آنان کند تا به سبب همین مشابهت و مناسخت و همانندی از این ارث بهره برد.

علم لدنی غیر از علم ارثی و درسی
البته در قرآن از علوم دیگری نیز سخن به میان آمده است که به شیوه تحقق آن بستگی دارد؛ یعنی همان طوری که علم درسی و علم ارثی ناظر به تفاوت هایی است که در روش تحصیل و حصول آن علوم وجود دارد، نوعی از علوم دیگر است که دارای چنین تفاوتی در روش تحصیل و حصول است.
یکی از مهمترین علومی که در قرآن از آن یاد شده، علم لدنی است. خداوند در آیه 65 سوره کهف می فرماید: فوجدا عبدا من عبادنا آتیناه رحمه من عندنا و علمناه من لدنا علما؛ (موسی و خضر(علیه السلام)) بنده ای از بندگان ما را یافتند که از جانب خود به او رحمتی عطا کرده و از نزد خود به او دانشی آموخته بودیم.

از ویژگی های علم لدنی براساس این آیه و آیات دیگری چون آیه 66 و 67 سوره کهف و مانند آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. مستقیم و بی واسطه: علم بی واسطه است و شخص آن را مستقیم از خداوند می آموزد؛
2. غیرقابل تعلیم به غیر: علم لدنی غیر قابل تعلیم به دیگری است؛
3. انتقال ناقص از راه انباء و اخباری: علم لدنی تنها از طریق انبا و اخبار به دیگری قابل انتقال است ولی این انتقال کامل نیست (و نیز نگاه کنید: بقره، آیات 31 تا 33)
4. تعلیم مستقیم الهی: تعلیم آن تنها به تعلیم مستقیم خداوند شدنی است. از همین رو، خداوند تنها معلم اول و آخر آن است؛
5. علم حقایق و ملکوت: علم لدنی علم به حقایق و ملکوت هر چیزی است؛
6. قدرت تصرف: علم لدنی قدرت تصرف در کائنات را برای صاحب آن فراهم می آورد؛
7. علم شهودی: علم لدنی علم شهودی است؛
8. جامعیت: علم لدنی، علم به حقایق هستی است و از همین رو، جامع حقایق است؛
9. دادنی نه گرفتنی: علم لدنی از سوی خداوند  به هر کسی بخواهد داده می شود و گرفتنی نیست بلکه دادنی است؛
10. ذاتی انسان: علم لدنی جزو ذات و ذاتیات عالم به آن علم می شود و از میان رفتنی و از یاد رفتنی نیست؛
11. حضور معلوم در ذات: در علم لدنی معلوم، حاضر در ذات است نه بیرون ذات؛
12. مبصر: علم لدنی از مصادیق علم بصیرتی است و معلوم از مبصرات است؛ از همین رو، علم و بصر و عالم و بصیر مترادف هستند؛
13. مشهود: علم لدنی از مصادیق علوم شهودی است و معلوم در نزد عالم مشهود است. بنابراین عالم همان شاهد است؛
14. مکشوف: علم لدنی از مصادیق علوم مکاشفه ای است و حقیقت در نزد عالم مکشوف است؛
15. عصمت: عالم به علم لدنی از هر گونه خطا و اشتباه و مانند آن مصون و معصوم است؛
در قرآن ده ها ویژگی برای علم لدنی بیان شده است. با نگاهی به آنچه برای علم لدنی گفته شده می توان دریافت که علم لدنی غیر از علم ارثی است؛ زیرا علم لدنی فراتر و برتر از علم ارثی بوده و شاخص های علم در آن خیلی برتر و بلندتر است.

همچنین این علم لدنی با علم الکتاب، علوم پیامبران، علم هاروت و ماروت، علم سامری، علم بلعم باعورا و مانند آنها متفاوت است. دارندگان این علم را تنها می توان شامل افرادی چون پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) (هود، آیه 1؛ نمل، آیه 6)، حضرت آدم(علیه السلام) (بقره، آیه 31) و حضرت خضر(علیه السلام) (کهف، آیه 65) دانست که بصراحت از آنان در آیات قرآن یاد شده است.