در مورد روش عادت دادن و نماز خوان کردن کودک می خواستم بدانم؟
«و أمر أهلك بالصلاة و اصطبر علیها؛ای پیامبر!اهلت را به برپایی نماز فراخوان و در این امر پایداری و صبوری پیشه كن».(سوره طه،آیه 132)
تشویق فرزندان به نماز، اختصاص به پیامبر ندارد.همه ما (والدین و مربیان) نسبت به فرزندان و شاگردان مسئولیم و باید در تربیت آنها كوشا باشیم.
فرزند وقتی كه در خانه است از والدین مسائل را می آموزد و وقتی كه در مدرسه است از مربیان و معلمان. بنابراین وظیفه مربیان و والدین در آموختن ارزش های اسلامی به فرزندان بیش از سایران می باشد.
در روایت است كه به فرزندانتان از سن هفت سالگی نماز تمرینی یاد بدهید.
روح انسان در زمان جوانی حالت قابل انعطافی دارد و هر چه انسان بزرگتر می شود از انعطاف آن كمتر می شود.1
نماز بر نونهالان گر چه واجب نیست، لیكن امری نیكو و پسندیده است و زمینه ساز دوران جوانی است.
ژان پیاژه درباره اهمیت تربیت فرزندان در این دوره و آماده كردن آنان برای دوره جوانی می گوید:
«… كودكِ در خطر اخلاقی را باید در ردیف انحرافات جوانی قرار داد، زیرا اگر از آن جلوگیری نشود سقوط در تبهكاری او فراهم می شود».2
مولوی مثلی راجع به اینكه هر چه انسان بزرگتر می شود،صفات او قویتر و ریشه دارتر می گردد، بیان كرده، و می گوید:مردی درختی را در گذرگاهی كاشت و مردم از این كار در رنج بودند. او قول داد كه سال دیگر آن را بكند و سال دیگر نیز كار را به سال بعد موكول كرد و سال های بعد نیز به همین ترتیب عمل كرد.از طرفی درخت سال به سال ریشه دارتر می شد و از طرف دیگر خاركن ضعیف تر می گردید.یعنی میان رشد درخت و قوّت او نسبت معكوس برقرار بود.حالات انسان مانند خاربن و خاركن است.روز به روز صفات در انسان عمیق تر و اراده انسان ضعیف تر می شود،بنابراین قدرت یك جوان در اصلاح نفس خود از یك پیر بیشتر است.3
خـاربـن در قـوت و بـرخاسـتن خـاركن در سستی و در كاسـتن
سعدی نیز می گوید:
هـر كه در خوردیش ادب نكنند در بـزرگی ادب از او بـرخاست
چوب تر را چنان كه خواهی پیچ نشود خشك جـز به آتش راست
مولوی و سعدی می گویند: محبتی كه اوّل در دل انسان رفت دوام بیشتری دارد.
والدین و مربیان اگر بخواهند فرزندان را با نماز آشنا كنند باید از سنین كودكی و نوجوانی شروع كنند،چرا كه فردا دیر است؛امّا برای شروع چه باید كرد؟ از چه روش هایی استفاده كنیم؟ مؤثرترین روش ها و عوامل كدامند؟
شیوه های ترغیب به نماز
1.بصیرت بخشی
بصیرت چنین تعریف شده است:«قوای قلب،نورانی به نور قدسی است كه به واسطه آن حقایق اشیا و بواطن را می بیند، همانطوری كه چشم، صورت اشیا را می بیند».4
یكی از اصول تربیت اسلامی این است كه باطن انسان بر ظاهرش اثر می گذارد؛ یعنی هر گاه رفتار مطلوب در ظاهر كسی پیدا شود،می توان آن را ناشی از وضعیت درونی دانست.البته این سخن بدین معنا نیست كه تمام همّ و غمّ ما صرف ظاهرسازی شود،بلكه اصل باطن است و باید در درجه اول در صدد تغییر و تحوّل باطن برآمد.
اسلام در دستورهای عبادی خود كه اصولاً بر تعبّد و تسلیم مبتنی است، به عنصر دانش و بصیرت اهتمام می ورزد.مسلمانی كه وظیفه دارد در هر شبانه روز پنج بار عبادت بزرگی همچون نماز را به جا آرد،باید رمز و راز آن را بداند و بفهمد كه برای چه باید نماز بخواند.اگر مربیان به دانش آموزان در رابطه با نماز بینشی عطا كنند كه در سایه آن دانش آموزان احساس كنند كه نماز باعث تعالی و رشد آنها در طول زندگی می باشد و نیز به آنها بفهمانند كه نماز برترین عبادت،جامع كمالات و كلید مشكلات است و این بصیرت را در آنها به وجود آورند كه نماز ملاك ارزشی آدمی و معیار قبولی و رسمیت تمام اعمال و عبادات اوست،نماز حدیث عشق و بهترین ارتباط مؤمن با حضرت دوست است و اینكه عاشقانه ترین حالات و زیباترین روحیات و تربیت های الهی در این موقع پدید می آید، مسلماً شاگردان رغبت بیشتری به نمازشان می دهند.
2.الگوسازی
امام صادق (علیه السلام) می فرماید:«كونوا دعاة الناس بأعمالكم و لا تكونوا دعاة بالسنتكم» مردم را با رفتار خود به حق رهبری كنید نه با زبان خویش.
چشم و گوش فرزندان چون آیینه ای است كه هر چیزی در آن منعكس می شود. و مادر می تواند با رفتار خود، خصلت ها؛ امانت، صداقت، وفای به عهد، حق جویی و… را در فرزند احیا كند و یا آنها را از میان ببرد.فرزندان با مشاهده رفتار پدر و مادر هنگام شركت در نماز جماعت و دیدن فیلم ها و پوسترهای مربوط به نماز به طور غریزی از آنان تقلید نموده و اعمال و حركات مشاهده شده را تكرار می كنند.
هیچ عنصری از عناصر مدرسه نمی توانند همانند معلّم الگوساز و یا الگو سوز باشند.معلّم و مربّی به خاطر نفوذ معنوی با تمام رفتارشان، الگوها و سرمشق هایی در اختیار شاگردان قرار می دهند.شخصیت معلم دارای اثری عمیق و پایدار در افكار و قلوب شاگردان می باشد.نوجوانان در سنینی از عمر قرار دارند كه تمام جلوه گاهای افكار و احساس های درونی معلّم را كه به گفتار و رفتار او می انجامد، معیاری برای افكار و اعمال خویش قرار می دهند.
فرصت ها و اوقاتی كه دانش آموزان در مدارس سپری می سازند، بیشترین و زنده ترین لحظات عمر آنها را تشكیل می دهد.در محیط مدرسه نیز عمده ترین اوقات آنها در ارتباط با معلم می گذرد.به همین جهت تأثیر معلم بیش از سایر عوامل است.
درتربیت اسلامی به ارائه الگو توجه فراوانی شده است و آیاتی از قرآن مجید، پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) را الگو معرفی می نمایند و مردم را به تأسی از او هدایت می كنند.
3.روش تبشیر و انذار
الف) تبشیر:یكی از روش های تربیتی پیامبران الهی برای هدایت مردم به سوی ارزش های الهی، بشارت دادن بوده است؛ یعنی به مردم بشارت می داده اند كه بعد از انجام این تكالیف چه عطایایی نصیب شما می شود، قرآن برای عده ای از انسان های وارسته از نعمت رضوان در بهشت سخن می گوید؛امّا چون همه مردم به این مقام نمی رسند برای عدّه ای دیگر از خوراكی ها و پوشیدنی ها سخن می گوید.این بشارت ها مبین نكته تربیتی مهمی برای مربّیان و معلمان است و آن این كه برای همه نباید از نوع تربیتی واحدی استفاده كرد؛ زیرا امری ممكن است در یك دانش آموز شوقی بسیار ایجاد كند و همین امر برای دانش آموزی دیگر نه تنها شوقی ایجاد نكند؛ بلكه انزجار و نفرت ایجاد كند.
ب) انذار:انذار را به خبر دادن كه همراه با ترساندن باشد، معنا كرده اند.6 مقتضای عدل الهی این است كه پیش از وقوع مجازات، آگاهی كافی نسبت به آن ایجاد شود، زیرا كسی حقیقتاً قابل مجازات است كه از روی آگاهی و عمد به كار خلاف دست زند و قرآن به عنوان انذارگر برای بشر معرفی شده است.«انّها لاحدی الكبر. نذیراً للبشر»(سوره مدثر، آیات35و36) و از طریق انذار بشر را از عاقبت كارهای ناشایست آگاه می سازد.
بر حسب طبیعت انسانی و اقتضای سن، مربی می تواند دانش آموزان را از عاقبت ترك نماز و سبك شمردن، آنان را انذار كند و به سوی نماز سوق دهد.
4.روش تشویق
یكی از روش های بسیار مؤثر در تربیت، تشویق كارهای خوب است.تشویق در روح جوان اثر می گذارد و او را ترغیب می كند.
تشویق صورت های مختلف دارد و به سن و درك او و نوع عمل او بستگی دارد.گاه به صورت دلجویی، گفتن یك عبارت محبت آمیز است ،برخی اوقات یك نگاه توأم با لبخند و … می باشد.و برای اینكه امر تشویق، زیان و خطری را برای فرد موجب نشود ، رعایت نكات ذیل حائز اهمیت است:
ـ «باید عمل یا اخلاق نیك جوان را تحسین كرد، نه خود او را؛
ـ تشویق صورت رشوه به خود نگیرد؛
ـ علت تشویق بایستی معین شود؛
ـ تشویق و تحسین در حضور جمع اثر بیشتری دارد؛
ـ تشویق وسیله است و نباید به صورت غایت و هدف در آید».
---------
پاورقیها:
1.تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا،ص 78.
2.روانشناسی كودك و اصول تربیتی جوانان، ژان پیاژه، ترجمه عنایت الله شكیبا.
3.تعلیم و تربیت در اسلام، ص 79 ـ 80.
4.التعریفات، ص 20.
5.سفینة البحار،ج2،ص278.
6.مفردات الفاظ قرآن.
----------------------------------------
منبع:  پرسمان دانشجویی اخلاق وعرفان