حضرت عباس بن علی(ع) مشهور به ابوالفضل العباس، برادر امام حسین(ع) است. ایشان به سبب خصوصیات انحصاری، یکی از برجسته ترین مردان روز عاشوراء بلکه روزگار است. همین ویژگی ها وی را الگوی جوانمردان ساخته و هر جوانمردی دوست دارد تا راه و رسم جوانمردی و وفاداری و غیرت را از ایشان بیاموزد. نویسنده در این مطلب به برخی از ویژگی های حضرت ابوالفضل العباس(ع) بر اساس کلام معصومان(ع) پرداخته است.
ابوالفضل(ع) تالی تلو معصومان
شاید کسی را در میان غیر معصوم(ع) نتوان معرفی کرد که به میزان حضرت عباس بن علی بن ابی طالب(ع) مشهور و معروف باشد. جایگاهی که ایشان در میان مسلمانان به‌ ویژه شیعیان دارد، ایشان را در مرتبه بالاتر از مردم عادی و پایین‌ تر از معصوم(ع) قرار داده و اگر نبود عصمت مطلق و کاملی که برای معصومان(ع) به حکم خداوند و پیامبر(ص) بیان شده شاید بتوان گفت که او را باید در ردیف معصومان (ع) قرار داد، ولی از آنجایی که این جایگاه به نصب الهی است ما محظور هستیم که ایشان را به عصمت مطلق و کامل معرفی کنیم، ولی هرگز او را از آن حد چنان پایین نمی آوریم که در جایگاه مردانی دیگر از اولیاء و اوصیاء قرار دهیم، بلکه همواره هم چون حضرت زینب(ع) یک سر و گردن بالاتر قراردارد.
این جایگاه برای ایشان از سوی معصومان(ع) تثبیت شده است. آن حضرت این جایگاه والا و برتر را به سبب خصوصیاتی کسب کرده که برای بسیاری از ما می تواند الگو باشد. به این معنا که هرانسان غیر معصومی می بایست با بهره گیری از ویژگی های اخلاقی ایشان بکوشد تا مهر قبولی اعمال از سوی امامان معصوم(ع) بر او بنشیند و خود را به این جایگاه والا برساند.بی گمان رسیدن به چنین جایگاهی به سادگی امکان پذیر نیست.
با نگاهی به ویژگی هایی که در تاریخ به ویژه احادیث و روایات بیان شده می توان دریافت که ایشان به حقیقت ابوالفضل و پدرفضایل اخلاقی بود. فضیلت هایی که هر یک به تنهایی انسان را در جایگاهی بسیار برتر از مردم عادی قرار می دهد. از جمله مهم ترین فضایل آن حضرت می توان به ولایت پذیری، اطاعت از ولی امر و امام معصوم(ع)، بصیرت برخاسته از تقوا، برادری و اخوت ایمانی، فداکاری، ایثارگری و مانند آن اشاره کرد.
برخی از فضایل اخلاقی حضرت عباس(ع)
حضرت ابوالفضل عباس فرزند امیرمومنان علی(ع) و ام‌البنین است. ایشان در سال 26 هجری قمری از ام البنین فاطمه، دختر حزام بن خالد بن ربیعه بن عامر کلبی متولد شد. امیرالمومنین (ع) از این بانوی گرامی، صاحب چهار پسر به نامهای عباس، عثمان، جعفر و عبدالله شد. عباس(ع) از برادران دیگرش بزرگ تر بود. هر چهار برادر در اطاعت از ولایت و دفاع از حریم آن بسیار کوشیدند و در نهایت در رکاب امام خویش، حسین(ع) در روز عاشورا با ایثارگری بی مانندی به شهادت رسیدند. 
1.  ولایت پذیری:
شاید مهم ترین و اصلی ترین فضیلت ایشان ولایت پذیری و اطاعت محض از ولی امر و امام (ع) باشد. ایشان براساس آموزه های قرآنی و سنت نبوی و ولوی بر آن بود تا در اطاعت ولی الله باشد و هرگز گامی بر خلاف ایشان بر ندارد. البته شناخت ولی وامام معصوم منصوب از سوی خداوند برای بسیاری سخت است و بسیاری نیز به همین سبب به مرگ جاهلی می میرند. پیامبر(ص) می فرماید:اگر کسی بمیرد و امام زمان خود را نشناسد همانند کسی است که به مرگ جاهلیت قبل از اسلام مرده است (بحارالانوار، ج 23، ص 94 ؛ الغدیر، ج  10، ص 360 ؛ اثبات الهداة، ج 1، ص  126 ؛ تفسیر ابی الفتوح، ج  1، ص 508 ؛ الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى، ص 108)
2.  اخلاص:
از مهم ترین فضیلت های آن حضرت(ع) اخلاص است. ایشان خود را برای اطاعت از خدا و رسول(ص) و ولی الامر(ع) خالص کرده و همه هستی اش را در راه ولایت در طبق اخلاص گذاشته بود.
3.  بصیرت نافذ: 
امام صادق(ع) در بیان ویژگی ها و خصوصیات آن حضرت(ع) به مساله بصیرت ایشان اشاره می‌کند. بصیرت به معنای آن است که انسان بتواند حق و باطل را در درون فتنه تشخیص دهد و راه راست و درست را بیابد و پس از جزم در حقیقت ،عزم بر آن داشته باشد که با تمام همت عالی خود آن را تحقق بخشد.
نفوذ بصیرت آن است که در دیدن حقایق و باطن اموری که ظاهر آن فریبنده است و امکان تشخیص حق از باطل سخت است و امور مشتبه می شود انسان از این توانایی برخوردار باشد که بتواند با دیدگانی تیزبین از ظواهر فریبا بگذرد و در پس آن ، حق را بشناسد و تشخیص دهد. تیزبینی آن است که فراتراز اموری که در آن غرقه شده ایم بتوانیم مراحل بعدی را نیز بشناسیم و حرکت‌های بعدی را بر اساس آن قله اصلی هدف سامان دهی کنیم و تنها به حال و موقعیت کنونی توجه نکنیم .
این چنین صفتی است که انسان را در فتنه ها و ابتلائات به سلامت بیرون می‌آورد. البته این صفت زمانی در انسان شکل می گیرد که انسان اهل تقوا باشد، لذا داشتن علوم شهودی از این دست در آیات قرآنی، به تقوا نسبت داده شده است.(بقره، آیه 282؛ طلاق، آیات 2 و 3؛ انفال، آیه 28) چنین صفتی در حضرت عباس (ع) وجود داشت. از این رو امام صادق(ع) ایشان را دارای بصیرت نافذ معرفی می کند و می فرماید: کان عمنا العباس بن علی، نافذ البصیرة ، صلب الایمان، جاهد مع ابی عبد الله و ابلی بلاء حسنا  و مضی شهیدا ؛ عموی ما حضرت عباس دارای بصیرتی نافذ و ایمانی استوار بود. او همراه برادرش حضرت سید الشهداء با دشمنان دین خدا جنگید و به نیکویی از امتحان سخت الهی بر آمد و عاقبت به فوز شهادت نائل گردید. (اعیان الشیعه، سید محسن امین،  ج 7، ص 430.) 
بصیرت حضرت عباس(ع) نه تنها فراتر و به شکل بصیرت نافذ و تاثیرگذار بود بلکه مورد تایید معصومان(ع) بوده به طوری که ایشان را اسوه ولایت پذیری یاران بصیر خود معرفی می کنند. اهل بصیرت از نور الهی برخوردارند که در تاریکی ها ایشان را در روشنایی قرار می دهد تا در غبار فتنه ها و تاریکی آن گم نمی شوند و همواره مسیر درست را می‌ببینند و می‌روند. خداوند می فرماید: أو من کان میتا فأحییناه وجعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها کذلک زین للکافرین ما کانوا یعملون.(انعام، آیه 122) این نور برخاسته از تقوا واطاعت از خدا و رسول(ص) و امام(ع) هرگز کسی را تنها نمی گذارد و خاموش نمی شود؛ چرا که دل در گرو دنیا و زینت های آن ندارد تا فریب دهد و موجب فجور و خاموش شدن نور فطرت و نور ایمان بصیرت بخش شود.(شمس، آیات 7 تا 10 و نیز شرح آقا جمال الدین خوانسارى بر غرر الحکم ج‏2 ص 637 ).
4.  ایمان محکم و استوار:
اصولا ایمان زمانی شکل می گیرد که انسان از نظر فلسفی و بینشی به شناختی قطعی دست یابد که هیچ گونه اما و اگر در آن راه نیابد و تردید و شبهه ای در حقیقت یقین خود نداشته باشد. آن گاه این قطع و یقین با قلب و عواطف آن همراه شود و جزئی از وجودش شود. در این صورت است که جزم اندیشه با عزم ارادی همراه می شود و به استقامت و ثباتی می رسد که هیچ کس او را نمی تواند از راهی که ایمان بدان نشان می دهد بیرون برد. استقامت و پایداری و صبر ریشه در چنین ایمانی دارد. در آیات قرآنی به این حقیقت بارها پرداخته شده است. امام صادق(ع) در بیان ویژگی های حضرت عباس(ع) به ایمان استوار و متصلب آن حضرت(ع) اشاره می کند و ایشان را بدان می ستاید.
5.  جهاد علمی و عملی:
از دیگر ویژگی هایی که می‌توان برای حضرت عباس بر شمرد، ویژگی مجاهدت در راه خداست. ایشان با جهاد علمی و فرهنگی در روزهای سخت به همراهی امام خویش می پردازد و بر آن است تا چشمان دیگران را به حقیقت روشنی که بدان دست یافته باز کند. از این رو در برخی از موارد به دفاع از حقیقت می پردازد و هر گونه شبهه و تردیدی را از دل های یاران دور می سازد. در میدان عمل نیز مجاهدت هایی را با همه هستی اش از جان و مال انجام می دهد تا شهید شود.
6.  شهادت:
یکی دیگر از ویژگی های آن حضرت مقام شهادت است. این فضیلتی است که برای هر کسی اثبات نمی‌شود. اینکه امام معصومی بر آن گواهی می دهد خود بیانگر امضا شدن این مقام برای آن حضرت(ع) است.امام علی بن الحسین زین العابدین (ع) درباره مقام بزرگ شهیدی چون ابوالفضل عباس (ع) می فرماید: رحم الله عمی العباس... و ان للعباس عند الله منزله یغبطه بها جمیع الشهداء یوم القیامه؛ خداوند عموی ما عباس را رحمت کند  ، برای او نزد خدا مقامی است که  همه شهیدان در روز قیامت بر آن غبطه می‌خورند.(امالی صدوق ۳۷۴)
7.  ابتلاء نیک:
از دیگر ویژگی های آن حضرت(ع) ابتلاء به بلای حسن است. این بدان معناست که ایشان در آزمون الهی با سربلندی بیرون آمد و بگونه ای عمل نکرد که در امتحان شکست بخورد و مردود شود. امتحان سختی که در آزمون کربلا از ایشان گرفته شد، هر چند که بسیار سخت بود؛ چرا که هم عزیزان و برادران خود را از دست داد و هم تا آخرین لحظه از حریم ولایت دفاع کرد و با همه مصیبتی که دید دمی از راه خود بیرون نرفت و تردید نکرد و امان نامه ها را به سخریه گرفت و اجازه نداد تا کسی او را در آزمون های چند شکست دهد و به بازی گیرد.
8.  علم و حکمت:
آن حضرت(ع) در نزد پدری چون امیرمومنان علی(ع) و برادرانی چون حسنین(ع) تربیت شد. ایشان شیرمرد میدان های علم و عمل بود. همه فضائل علوی را در خود داشت و چنانکه خود می فرمود از چشمه دانش چنان نوشید که چیزی کم نگذاشت. در برخی از روایات در مقام علمی آن حضرت است که: زق العلم زقا، یعنی همان طور که پرنده به جوجه خود مستقیماً غذا می دهد، اهل بیت (ع) نیز مستقیماً به آن حضرت علوم و اسرار را آموختند. علامه محقق، شیخ عبدالله ممقانی، در کتاب نفیس تنقیح المقال، در مورد مقام علمی و معنوی ایشان گفته است: آن جناب از فرزندان فقیه و دانشمندان ائمه (ع) و شخصیتی عادل، مورد اعتماد، با تقوا و پاک بود.
9.  ایثارگری:
یکی از مهمترین فضائل اخلاقی ایثارگری است. ایثاگری مصداق کاملی از احسان است که با گذشت از خود همراه است. انسان با گذشت از آنچه بدان نیاز دارد، دیگری را مقدم بر خود می دارد. خداوند در بیان یکی از خصوصیات ابرار و در توصیف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در سوره انسان از ایثارگری اهل بیت(ع) و اطعام کردن از افطار خود به یتیم و اسیر و مسکین سخن به میان آورده و پاداش این عمل ایشان را بهشت دانسته است. امام زین‌العابدین(ع) درباره عمویش حضرت عباس(ع) و ایثارگری او می فرماید:خداوند عمویم عباس (ع) را رحمت کند که به حق ایثار کرد و امتحان شد و جان خود را فدای برادرش کرد تا آنکه دو دستش قطع شد. لذا خداوند عزوجل در عوض،‌ دو بال به او عطا کرد تا همراه ملائکه در بهشت پرواز کند، همان طور که به جعفر بن ابی طالب (ع) هم دو بال عطا فرمود.
10.  اخوت و برادری:
حضرت عباس همان گونه که برادر خونی و نسبی حضرت امام حسین(ع) بود، برادر ایمانی امام نیز بود. امام حسین(ع) چنان ایشان را خطاب می کرد که انسان حسرت آن را دارد یک برادر چنان خوانده شود. بارها امام حسین(ع) ایشان را این گونه خطاب کردند و فرمودند: برادر جان، جانم به فدایت. در زیارت نامه منسوب به حضرت امام زمان(عج) آمده است که آن حضرت(ع) عمویش عباس را این گونه مورد خطاب قرار داده و نسبت به مواسات و برادری و فداکاری اش چنین می فرماید:
اَلسّلامُ عَلی اَبِی الفَضلِ العَبّاسِ بن اَمِیرِالمُؤمِنینَ، اَلمُواسِی اَخاهُ بَنَفسِهِ، اَلاَخِذُ لِغَدِهِ مِن اَمسِهِ، اَلفادِی لَهُ، الواقِیُ السّاعِیُ اِلَیهِ بِمائهِ اَلمَقطوعَةُ یَداهُ.(بحار، ج 45 ،ص 66) سلام بر ابوالفضل العباس فرزند امیرمؤمنان؛ آن که با فدای جان خود نسبت به برادرش، مواسات(هم دردی) کرد و از گذشته اش برای آینده توشه برگرفت. آن که در رکاب برادر فداکاری نمود و با جان خویش از وی حفاظت کرد و با دستان بریده اش سعی در رساندن آب به برادر داشت.
اینها گوشه ای از خصوصیات حضرت ابوالفضل العباس(ع) است که موجب شده تا ایشان در جایگاهی بس والا و خطیر قرار گیرند و الگوی ایثار، فداکاری، برادری، ولایت پذیری، اخلاص، اطاعت و مانند آن معرفی شود. باشد با الگوپذیری از این حقیقت مجسم ولایت، در فتنه ها بدانیم که اطاعت از ولایت چگونه می تواند راهگشا باشد و مسیر را در تندبادهای وسوسه های درون و بیرون بشناسیم و به سلامت بپیماییم.

منبع:  روزنامه کیهان