پرسش :
آیا می توان با ملائکه و جبرئیل ارتباط برقرار کرد و صحبت نمود؟

پاسخ اجمالی :
از نظر عقلی، به دلیل نوع خلقت و بُعد روحی وجود انسان که مجرد و ملکوتی و هم سنخ ملائکه است، این ارتباط ممکن می شود. از نظر نقلی نیز، آیات مربوط به گفت وگوی مریم و ساره با فرشتگان، و ... و روایات مربوط به تمثّل ملائکه برای انسان های غیر معصوم و نیز روایات گفت وگوی فرشتگان با حضرت زهرا(سلام الله علیها) و ائمه اطها(علیهم السلام) و ... این مسئله را اثبات می کنند. اما آنچه گفته شد الزاماً به معنای تحقق این ارتباط برای همه انسان ها نیست.

پاسخ تفصیلی :
نخست باید دانست که؛ جهان هستی به دو بخش شهود و غیب تقسیم می شود. مقصود از عالم شهود، جهان و موجودات مادی است که با حواس پنج گانه قابل درک می باشند؛ و مقصود از جهان غیب، آن بخش از جهان و موجوداتی است که با حواس پنج گانه قابل درک نیستند؛ یعنی جهان معقول و مجرّدات نوریه‏.[1]
امکان ارتباط این دو بخش از جهان و موجودات آن، همیشه مورد توجه انسان بوده و یکی از مسائل مربوط به آن، ارتباط انسان هایی غیر از پیامبران و ائمه با فرشتگانی از جمله جبرئیل است.
از نگاه شیعه، این مسئله نسبت به امامان معصوم(علیهم السلام) ویژگی خاصی پیدا می کند؛ چراکه به اعتقاد ایشان جانشین پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز مانند او از دانش فرابشری برخوردار است؛ با این تفاوت که پیامبر(صلی الله علیه و آله) از طریق وحی اصطلاحی از این دانش برخوردار می شود؛ ولی جانشینان او که از وحی ویژه پیامبران برخوردار نیستند، با استفاده از منابع دیگر از جمله گفت وگو با فرشتگان از این دانش برخوردار می شوند.
در باره این موضوع که آیا غیر از پیامبران و امامان(علیهم السلام)، افراد دیگری نیز قدرت ارتباط با فرشتگان را دارند یا خیر، باید گفت؛ عده ای بر این باورند که چون انسان، موجودی مادی است و با خداوند و عالم غیب سنخیتی ندارد، ارتباط او با عالم غیب امکان ندارد.[2] اما عده ای دیگر معتقدند که با توجه به وجود انسان و ویژگی های روحانی و توانایی های وی، ارتباط او با عالم غیب و ملائکه ممکن خواهد بود.[3] منابع دینی نیز بر امکان و تحقق تاریخی این امر دلالت دارند.

امکان ارتباط انسان با ملائکه از نگاه عقل و نقل
در نگاه عقلی با توجه به ماهیت دو بعدی انسان (روحانی و جسمانی)، او می تواند هم با عالم ماده و هم با عالم ملکوت ارتباط داشته باشد.[4] انسان، ذاتاً استعداد ارتباط با موجودات غیبی از جمله فرشتگان و شیاطین، و تأثیرپذیری از آنها را دارد.[5]
در آموزه های دینی، امکان ارتباط انسان با ملائکه مسلّم فرض شده است؛ که در دو بخش ذیل بیان می شود:

الف. افرادی غیر از پیامبران و امامان
در آیات و روایات اسلامی، مواردی وجود دارد که از ارتباط افرادی با فرشتگان حکایت می کند که پیامبر و امام نبوده اند:
1. مریم(س): در آیاتی سخن گفتن فرشتگان با مریم به صراحت بیان شده است؛ مانند این آیات شریفه: «و [به یاد آورید] هنگامى را که فرشتگان گفتند: اى مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان جهان، برترى داده است ...  و هنگامى که فرشتگان گفتند: اى مریم! خداوند تو را به کلمه اى (وجود با عظمتى‏) از طرف خودش بشارت می دهد که نامش "مسیح، عیسى پسر مریم" است ...».[6]

در آیاتی دیگر گفت وگوی جبرئیل با مریم(سلام الله علیها) نیز به تصویر کشیده شده است:
«در این هنگام، ما روح خود را به سوى او فرستادیم و او در شکل انسانى بی عیب و نقص، بر مریم ظاهر شد! او [سخت ترسید و] گفت: من از شرّ تو، به خداى رحمان پناه می برم اگر پرهیزگارى! گفت: "من فرستاده پروردگار توام [آمده ام] تا پسر پاکیزه اى به تو ببخشم!" ...».[7]
2. ساره(س): ساره، همسر حضرت ابراهیم(علیه السلام) از افرادی است که نه پیامبر بوده و نه امام، اما با این وجود به گفت وگو با فرشتگان پرداخته است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «و همسرش ایستاده بود، [از خوشحالى] خندید پس او را بشارت به اسحاق، و بعد از او یعقوب دادیم. او گفت: "واى بر من! آیا من فرزند می آورم در حالى که پیرزنم، و شوهرم نیز پیرمردى است؟! این راستى چیز عجیبى است!" [فرشتگان] گفتند: آیا از فرمان خدا تعجب می کنى؟! این رحمت خدا و برکاتش بر شما خانواده است چرا که او ستوده و والا است».[8]
همچنین «سامری» جبرئیل را در زمان حضرت موسی(علیه السلام) دیده بود،[9] مردم سرزمین بابِل با دو فرشته به گفت وگو پرداختند،[10] قوم لوط نیز فرشتگانی را دیده و نیت بدی نسبت به آنها داشتند،[11] مسلمانان نیز در جنگ بدر، فرشتگانی را دیدند که به کمکشان آمده بودند.[12]
3. امّ سلمه(س): یک بار که این همسر پیامبر(صلی الله علیه و آله) نزد ایشان بود، جبرئیل بر حضرتشان نازل  شد؛ اما امّ سلمه پنداشت که او دحیه کلبی است.[13]
4. ابوذر: در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به ابوذر فرمود: «اى أبوذر! چرا از کنار ما رد شدی و به ما سلام نکردی؟!» گفت: گمان کردم دحیه کلبى براى کارى شخصى با شما خلوت کرده (و نخواستم مزاحم شوم). فرمود: «اى أبوذر! او جبرئیل بود و گفت: اگر أبوذر به ما سلام کرده بود جوابش را می دادیم»، پس همین که أبوذر دانست که او جبرئیل بوده، خدا می داند که چه اندازه پشیمان شد [و افسوس خورد] که چرا بر او سلام نکرد».[14]

ب. پیامبران و امامان
در میان معصومان، ارتباط پیامبران(ع) با ملائکه و جبرئیل امری مسلّم است؛ ولی نسبت به بقیه آنها باید از روایات استفاده کرد. به تعدادی از این روایات اشاره می شود:

1. امام علی(علیه السلام) جبرئیل را به دفعات به صورت «دحیه کلبی» در نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) مشاهده فرمود.[15]
2. علاوه بر آن که جبرئیل(علیه السلام) با حضرت فاطمه(سلام الله علیها) بعد از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) سخن می گفت،[16] از ام سلمه نقل است که: هنگام عروسی فاطمه(سلام الله علیها) از او مقداری عطر خواستم. ایشان ماده بسیار خوشبویی به من داده و گفتند که از میان لباس دحیه افتاده و دحیه گفته که آن را بردارد. سپس رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «آن شخص، جبرئیل بوده و آن ماده خوشبو، عنبری است که از میان بال های او افتاده است».[17]

در همین راستا امام صادق(علیه السلام) در روایتی، می فرماید:
«این که فاطمه، محدَّثه نامیده شده است، به جهت این است که فرشتگان از آسمان فرود می آمدند و ـ مانند ندا کردن مریم دختر عمران ـ او را [این چنین] ندا می کنند: ای فاطمه! همانا خداوند تو را برگزید و پاکیزه گردانید و بر زنان جهان برگزید؛ ای فاطمه! فرمان برِ پروردگار خویش باش و سجده کن و با رکوع کنندگان رکوع نما؛ پس او با فرشتگان صحبت می کند و آنها با او حدیث می گویند. پس یک شب به آنها گفت: آیا زنِ برتری داده شده بر زنان جهان، مریم دختر عمران نیست؟ پس آنها گفتند: نه، همانا مریم برترین زن های جهان خود بود؛ و خداوند تو را برترین زن های جهان خود و جهان او و برترین زنان از اول تا آخر جهان قرار داده است».[18]
3. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «همانا جانشینان پیامبر طرف گفت وگوی فرشتگان هستند».[19] «همانا که علی(علیه السلام) محدَّث بود ... فرشته ای با او سخن می گفت».[20] امام(علیه السلام) در ادامه روایت، این نتیجه گیری راوی که «پس او پیامبر بوده است» را ردّ کرده و به نمونه هایی از گفت وگوهایی اشاره می کند که طرف گفت وگو در آنها پیامبر نبود؛ مانند «صاحب سلیمان»، «صاحب موسی» و «ذوالقرنین».[21]

نتیجه گیری
با توجه به این که انسان دارای دو بعد روحی و جسمی است، او می تواند با ملائکه و جبرئیل ارتباط برقرار کند؛ اما الزاماً به معنای تحقق این ارتباط برای همه انسان ها نیست.

&&&&&&&&&& پی نوشتـــــــــــــــــــها :
[1]. سجادى‏، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج ‏2، ص 1079 و 1229، تهران، دانشگاه تهران‏، چاپ سوم‏، 1373ش.
[2]. به نقل از: شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، ج 2، ص 251، بیروت، دارالمعرفه، 1395م؛ رازی، ابوحاتم، اعلام النبوه، ص 3، تهران، انجمن فلسفه ایران، 1397م؛ معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 32، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، 1415ق.
[3]. ر. ک: صدر المتألهین شیرازی، مفاتیح الغیب، ص 151 – 155، تهران، مؤسسه تحقیقات فرهنگی، 1363ش.
[4]. التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 33.
[5]. ر. ک: مفاتیح الغیب، ص 232 - 249؛ صدر المتألهین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ج 7، ص 24 – 28، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1981م.
[6]. آل عمران، 42 ـ 43 و 45.
[7]. مریم، 16 – 21.
[8]. هود، 71 – 73. همچنین ر. ک: ذاریات، 24 – 30.
[9]. طه، 95 – 96.
[10]. بقره، 102.
[11]. قمر، 37.
[12]. آل عمران، 123 – 124.
[13]. بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج 6، ص 96 – 97، بیروت، دارالفکر،1401ق؛ قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج 7، ص 144، بیروت، دارالفکر، بی تا.
[14]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ‏2، ص 587، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[15]. عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیّاشی، ج ‏2، ص 70، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380ق.
[16]. کافی، ج ‏1، ص 241.
[17]. طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، ص 41 - 42، قم، مؤسسه البعثه، 1414ق.
[18]. صدوق، محمد بن على، علل الشرائع، ج ‏1، ص 182، قم، کتاب فروشى داورى، چاپ اول، 1385ش؛ طبرى آملى، محمد بن جریر بن رستم، دلائل الإمامة، ص 152، قم، بعثت، چاپ اول، 1413ق.
[19]. کافی، ج ‏1، ص 270.
[20]. همان، ص 271.
[21]. همان.