سید مصطفی خمینی (۱۳۰۹-۱۳۵۶ش) از مجتهدان و فقیهان شیعه و فعالان انقلاب اسلامی ایران. او فرزند ارشد امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و رهبر آن است.[۱] مصطفی خمینی آثار متعددی در علمفقه و اصول و تفسیر نگاشته است. او از ابتدای حرکت امام خمینی علیه حکومت پادشاهی پهلوی، وارد فعالیت‌های سیاسی شد و مدتی پس از دستگیری و تبعید پدرش، او نیز به اتهام اقدام علیه امنیت ملی به دست ساواک دستگیر و به ترکیه و سپس به همراه پدرش به عراق تبعید شد. نگاه سیاسی وی از جمله حمایت از جنبش آزادی بخش فلسطین و نیز رویکرد نقادانۀ علمی او در زمینۀ علوم اسلامی، جایگاه قابل توجهی را در حوزه علمیه نجف برای او رقم زد. مصطفی خمینی در سن ۴۷ سالگی به طرز مشکوکی درگذشت. او داماد شیخ مرتضی حائری یزدی است.

تولد و تحصیلات
در آذر سال ۱۳۰۹ش در قم متولد شده[۲] و تحصیلات دورۀ ابتدایی را در همانجا به پایان برد.
از پانزده سالگی، تحصیل در حوزۀ علمیۀ قم را آغاز کرد. در مدتی کمتر از شش سال، دوره‌های مقدماتی و سطح را به پایان برد و در سال ۱۳۳۰ش، مشغول به فراگیری درس خارج شد.[۳]
او در دورۀ سطح، نزد استادانی چون محمد جواد اصفهانی، محمد صدوقی، مهدی حائری، فقه و اصول را فراگرفت و هم‌زمان به فراگیری فلسفه نزد سید رضا صدر و شرح منظومۀ حکیم سبزواری نزد شیخ محمد فکور یزدی پرداخت. سپس به فرا گیری اسفار نزد سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و علامه طباطبایی پرداخت و پس از پایان دورۀ این درس، ضمن تدریس اسفار، حاشیه‌ای هم بر آن نوشت.[۴]
حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی، سید محمد محقق داماد و امام خمینی (ره)، استادان سید مصطفی در مراحل درس خارج فقه و اصول بودند.[۵] او در ۲۷ سالگی به اجتهاد رسید.[۶] سید مصطفی خمینی در سال ۱۳۳۳ و در سن ۲۴ سالگی با دختر شیخ مرتضی حائریازدواج کرد حاصل این ازدواج یک دختر و یک پسر بود مریم پزشک است و در سوئیس زندگی می کند. سید حسین خمینی از نظر سیاسی دیدگاه متفاوتی به انقلابی ها داشت و از حامیان بنی صدر و مجاهدین خلق محسوب می شد، به عراق و آمریکا سفر کرد و در سالهای اخیر به ایران آمده و در قم ساکن شد.[۷]

شروع فعالیت‌های سیاسی
سید مصطفی از ابتدای نهضت امام خمینی در سال ۱۳۴۲ ش وارد فعالیت‌های سیاسی شد. [۸] پس از دستگیری امام خمینی در قیام ۱۵ خرداد، او برای آزادی امام و ادامۀ نهضت در غیاب وی تلاش زیادی کرد. در این مرحله، اعلامیه‌هایی تهیه و برای روحانیون می‌فرستاد و دستورها و پیام‌های امام خمینی را، که در آن زمان در حبس به سر می‌برد، به آگاهی طرفداران او می‌رسانید.[۹]

زندان و تبعید
سید مصطفی پس از دستگیری مجدد امام خمینی در ۱۳ آبان سال ۱۳۴۳ ش، که پس از سخنرانی تند و صریح ایشان در اعتراض به تصویب لایحۀ کاپیتولاسیون صورت گرفت، بازاریان قم را ترغیب کرد تا بازار را تعطیل کنند. به دنبال آن، مأموران شهربانی قم و ساواک او را در منزل آیت الله شهاب الدین مرعشی نجفی دستگیر و به زندان قزل قلعه در تهران منتقل کردند. پس از بازداشت سید مصطفی، دادستانی ارتش در ۱۴ آبان ۱۳۴۳ ش به اتهام اقدام بر ضد امنیت ملی برای او قرار بازداشت موقت صادر کرد.[۱۰] ساواک این حکم را در ۸ دی ۱۳۴۳، به شرط اقامت سید مصطفی در ترکیهلغو کرد و او آزاد شد. با این حال، به سبب مخالفت با شرط مذکور، چند روز بعد مجدداً دستگیر و در ۱۴ دی ۱۳۴۳ ش به ترکیه تبعید گردید.[۱۱]

تلاش برای بازگشت
سید مصطفی در ترکیه به شهر بورسه، محل تبعید امام خمینی، انتقال داده شد و در این هنگام، سلسله درس‌هایی را از محضر امام خمینی فراگرفت.[۱۲] او در این مدت تلاش کرد با سپردن تعهداتی مبنی بر عدم مداخله در امور سیاسی، تماس نداشتن با مخالفان حکومت و انتقال محل زندگی خود و خانواده‌اش از قم به خمین، موافقت ساواک را برای بازگشت به ایران جلب کند، لیکن ساواک به دلیل ترس از پیامدهای احتمالی، مانع از بازگشت او به ایران شد.[۱۳]

حضور در عراق
سید مصطفی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ ش، همراه امام خمینی به عراق منتقل شد. آنها ابتدا در بغداد و سپس در نجف اقامت گزیدند. این دوره که دوازده سال به طول انجامید، هم زمان با اوج گیری مخالفت‌ها با حکومت پهلوی در ایران و فعالیت‌های جنبش آزادی بخشفلسطین بود. موضع سید مصطفی در برابر جنبش آزادی بخش فلسطین تأیید و حمایت عملی از آن بود.[۱۴]

اقدامات او در عراق
اما مهم‌ترین اقدام وی در این دوره، فعال نگهداشتن نهضت امام خمینی بود. او پیام‌ها و اعلامیه‌های امام خمینی را به ایران و سایر کشورها ارسال می‌کرد و اخبار نهضت را به اطلاع امام می‌رسانید. در نجف، منزل سید مصطفی مأوا و محل رفت و آمد اشخاصی بود که از ایران و سایر کشورها برای دیدار با امام خمینی می‌آمدند.[۱۵]
ادارۀ بیت امام خمینی در نجف اشرف، هماهنگ سازی روحانیون با سایر مبارزان و راه‌اندازی و تقویت نشریه‌ای به نام «۱۵ خرداد» در عراق نیز بر عهدۀ او بود. از دیگر فعالیت‌های وی در عراق، افشا گری علیه حکومت پهلوی از رادیوی صدای روحانیت و مسافرت‌های مکرر به مکه و مدینه برای زیارت و تماس با مبارزان و مخالفان حکومت پهلوی که برای حج به عربستان می‌رفتند، بود.[۱۶]

رویکرد سید مصطفی در مبارزه
سید مصطفی در مبارزه با حکومت پهلوی به مبارزه‌ای مسلحانه و مردمی اعتقاد داشت، به همین دلیل آموزش نظامی دید و آن را برای دیگر مبارزان ضروری می‌دانست.[۱۷]
او در سرنگونی حکومت پهلوی با دیگر گروه‌ها و جمعیت‌های سیاسی اشتراک نظر داشت، با این حال انگیزه‌های متفاوت و مستقلش مانع همکاری او با بسیاری از این گروه‌ها بود. او صریحاً مخالف همکاری با جریان‌های غیر مذهبی مخالف رژیم بود.[۱۸] همچنین او از اولین کسانی بود که برای تحقق عملی اندیشۀ حکومت اسلامی تلاش کرد و رسالۀ «الاسلام و الحکومة» را در این زمینه نگاشت.

جایگاه علمی
سید مصطفی خمینی در علوم اسلامی جایگاه درخور توجهی داشت و به موازات فراگیری اصول و فقه، به فراگیری فلسفه، حکمت، کلام، عرفان، معانی، بیان، نجوم و هیئت، تاریخ، رجال و داریة وتفسیر نیز پرداخت. در حوزۀ علمیۀ نجف، با وجود اینکه قبلاً مدارج علمی را طی کرده بود، در درس استادانی چون آیات سید محسن حکیم، محمد باقر زنجانی، سید محمود شاهرودی و سید ابوالقاسم خویی حاضر می‌شد. امام خمینی نیز استاد مسلم او بود. او در کنار تحصیل در حوزۀ علمیه قم و نجف، به تدریس نیز می‌پرداخت.[۱۹] از دیگر ویژگی‌های علمی سید مصطفی، دیدگاه و روحیۀ نقادانه‌اش در زمینۀ علوم اسلامی بود. او بر توسعۀ نقد در مباحث اصولی، توصیه و اصرار داشت.[۲۰]

آثار
از سید مصطفی تألیفات بسیاری در زمینۀ علوم اسلامی به جا مانده که بیشتر آنها به چاپ نرسیده است. اسامی برخی از آثار او بدین شرح است:

1. تفسیر القرآن الکریم درچهارجلد (تهران ۱۳۶۲ ش)
2. تحریرات فی الاصول در سه جلد (تهران ۱۳۶۶ ش)
3. تعلیقات علیالحکمة المتعالیة(تهران ۱۳۷۶ ش)[۲۱]
4. الواجبات فی الصلاة
5. الفوائد والعوائد
6. تحریرات فی الاصول
7. کتاب الصوم
8. کتاب الطهارة
9. کتاب البیع
10. کتاب الخیارات
11. المکاسب المحرمه
12. الخلل فی الصلاة
13. الحاشیة علی العروة الوثقی
14. الحاشیة علی تحریر الوسیلة.

درگذشت مشکوک
سید مصطفی در ۴۷ سالگی در اول آبان ۱۳۵۶ ش در نجف اشرف و به طور ناگهانی درگذشت و پیکرش، پس از اقامه نماز توسط آیت الله خویی، در حرم امیرالمومنین، به خاک سپرده شد. پزشکان علت وفات او را مسمومیت دانستند و برای روشن شدن امر پیشنهاد کالبد شکافی دادند که امام خمینی با آن مخالفت کرد. ساواک و دولت عراق علت مرگ او را بروز سکتۀ قلبی اعلام کردند.[۲۲]
با این حال گفته شد حکومت پهلوی و ساواک در مرگ او نقش داشته‌اند.[۲۳]
مرگ سید مصطفی به تشدید مبارزه با حکومت پهلوی، تحکیم رهبری امام خمینی و ایجاد وحدت و یکپارچگی در میان نیروهای مخالف حکومت پهلوی انجامید.[۲۴]

پانویس

1.  منبع مقاله، دانشنامۀ جهان اسلام، ج۱۶، صص۱۸۹-۱۹۱.
2.  ثقفی، «‌مصاحبه با والدۀ مکرمۀ شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۲۹.
3.  میری، نگاهی به زندگی علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۳۵۶؛ «‌شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ص۱۷.
4.  باقی، «‌مروری بر زندگینامۀ آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۱؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ج۶، ص۳۳۳.
5.  میری، «‌نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۳۵۶- ۳۵۷.
6. «‌آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۰۸.
7.  پایگاه خبری آفتاب.
8.  اشراقی، «‌مصاحبه با آیت الله حاج شیخ شهاب الدین اشراقی (ره)»، ص۶۹.
9.  تشیع، «‌چهره سیاسی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۷۲- ۷۸؛ برای نمونه از اقدامات سید مصطفی رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، پروندۀ «‌شهید آیت الله سید مصطفی خمینی»، ش ۳۹۱، صص۲، ۵، ۸.
10. رک: رجبی، زندگینامۀ سیاسی امام خمینی (ره)، ج۱، صص۳۳۱- ۳۳۸؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۹۵؛ مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۱، صص۱۶- ۱۷.
11.  مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۱، صص۳۲- ۳۳.
12.  روحانی، «‌شهید هجرت و جهاد آیت الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵.
13. باقی، «‌مروری بر زندگینامۀ آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۳؛ برای نمونه از این تلاش‌ها رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان گرونده، ش ۳۹۱۱، صص۴۱- ۴۲.
14.  قزوینی، «‌آثار و بازتاب‌های شهادت آیت الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، ص۱۵۹؛ روحانی، «‌شهید هجرت و جهاد آیت الله حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴۵.
15.  رک: تشیع، «چهره سیاسی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۹۰.
16.  «آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، صص۱۲۲، ۱۲۵؛ فلاحی، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، ص۲۶۵، باقی، «مروری بر زندگینامۀ آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴.
17.  .محتشمی، «نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۴- ۵۵؛ رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۵- ۳۳۶؛ برای نمونه از چگونگی مناسبات وی با جنبش‌های آزادی بخش رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۳، ص۲.
18.  رضوی، «تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، صص۳۳۰- ۳۳۴؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ج۲، ص۵۸۵؛ عاشوری لنگرودی، «نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، ص۱۱۴؛ برای متن گزارش ساواک از ملاقات سید مصطفی و حسن البکر رک: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پروده، ش ۳۹۲، ص۲۴.
19.  میری، «‌نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، ص۵۴؛ محتشمی، «‌نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، صص۵۱- ۵۲، ۶۲- ۶۳.
20.  رک: مبلغی، «‌نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، صص۱۱۹- ۱۲۶.
21. برای آگاهی بیشتر از دیگر آثار مصطفی خمینی رک: میری، صص۳۶۳- ۳۷۳.
22.  باقی، «‌مروری بر زندگینامۀ آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، ص۴؛ شهیدی دیگر از روحانیت، صص۶۵- ۶۸.
23.  مرکز اسناد انقلاب اسلامی، آرشیو، همان پرونده، ش ۳۹۳، صص۱۶، ۵۸؛ نیز برای آگاهی از چگونگی بازتاب گستردۀ مرگ وی در ایران و سایر کشورها رک: همان پرونده، ش ۳۹۲، ص۱۰، ش ۳۹۳، صص۱۳-۱۴، ۲۰، ۳۲، ۴۲- ۴۳؛ نیز رک: شهیدی دیگر از روحانیت، صص۱۲۷، ۱۲۹.
24.  قزوینی، «‌آثار و بازتاب‌های شهادت آیت الله حاج آقا سید مصطفی خمینی»، صص۱۵۱- ۱۵۴؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، صص۵۰۵- ۵۰۶؛ نیز رک: بازتاب‌ها و پیامدهای رحلت اسرار آمیز آیت الله مصطفی خمینی به روایت اسناد، صص۶۳ به بعد.

منابع:

• علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• «‌آشنایی با مهاجر شهید سید مصطفی خمینی»، یاد، سال ۳، ش ۱۲ (پاییز ۱۳۶۷).
• اشراقی، شهاب الدین، «‌مصاحبه با آیت الله حاج شیخ شهاب الدین اشراقی (ره)»، در یادها و یادمان‌ها از آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)، ج۵، قم: کنگرۀ شهید آیت الله مصطفی خمینی (ره)، ۱۳۷۶ ش.
• بازتاب‌ها و پیامدهای رحلت اسرار آمیز آیت الله مصطفی خمینی به روایت اسناد، تدوین سجاد راعی گلوجه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹ ش.
• باقی، عماد الدین، «‌مروری بر زندگینامۀ آیت الله شهید حاج سید مصطفی خمینی»، اطلاعات (ویژه نامه)، ش ۲۲۲۷، ۱ آبان ۱۳۷۶ ش.
• تشیع، محمد حسن، «‌چهره سیاسی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، در مجموعه مقالات کنگرۀ شهید آیت الله مصطفی خمینی (ره): سی مهر و اول آن ماه ۱۳۷۶ ش، تهران: شاهد، ۱۳۷۷ ش.
• ثقفی، بتول، «‌مصاحبه با والدۀ مکرمۀ شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، مصاحبه کننده: زهرا مصطفوی، در یادها و یادمان‌ها از آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)، همان.
• دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران: ۱۳۶۰ ش.
• رجبی، محمد حسن، زندگینامۀ سیاسی امام خمینی (ره) ف ج۱، تهران ۱۳۷۸ ش.
• رضوی، عباس، «‌تلاش‌های سیاسی اجتماعی شهید آقا مصطفی خمینی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳۷۶).
• روحانی، حمید، «‌شهید هجرت و جهاد آیت الله حاج سید مصطفی خمینی»، پیام انقلاب، ش ۱۸ (مهر ۱۳۵۹ ش).
• همو، نهضت امام خمینی، ج۲، تهران ۱۳۷۶ ش.
• «‌شهید ثانی از تبار امام خمینی»، ۱۵ خرداد، ش ۴ (مهر و آبان ۱۳۷۰).
• شهیدی دیگر از روحانیت: آیت الله مجاهد السید مصطفی خمینی (طاب الثراه)، تهران: عروج، ۱۳۷۶ ش.
• عاشوری لنگرودی، حسن، «‌نگاهی به زندگی سیاسی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره) و نقش او در روند پیروزی انقلاب اسلامی ایران»، در مجموعه مقالات کنگرۀ شهید آیت الله مصطفی خمینی (ره): سی مهر و اول آن ماه ۱۳۷۶ ش، تهران: شاهد، ۱۳۷۷ ش.
• عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تهران ۱۳۷۱ ش.
• فلاحی، اکبر، سال‌های تبعید امام خمینی (ره)، تهران ۱۳۷۱ ش.
• قزوینی، حمید، «‌آثار و بازتاب‌های شهادت آیت الله حاج آقا سید مصطفی خمینی «، حضور، ش ۲۱ (پاییز ۱۳۷۶ ش).
• مبلغی، احمد، «‌نقد اصولی از دیدگاه شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، در مجموعه مقالات کنگرۀ شهید آیت الله مصطفی خمینی (ره): سی مهر و اول آن ماه ۱۳۷۶ ش، تهران: شاهد، ۱۳۷۷ ش.
• محتشمی، علی اکبر، «‌نور دیدۀ امام: خاطرات حجت الاسلام و المسلمین سید علی اکبر محتشمی»، حضور، ش ۲۱ (پاییز ۱۳۷۶ ش).
• مزینانی، محمد صادق، «‌دیدگاه‌های شهید مصطفی خمینی دربارۀ ولایت و حکومت اسلامی»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳۷۶ ش).
• میری، عباس، «‌نگاهی به حیات علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، در مجموعه مقالات کنگرۀ شهید آیت الله مصطفی خمینی (ره): سی مهر و اول آن ماه ۱۳۷۶ ش، تهران: شاهد، ۱۳۷۷ ش.
• همو، «‌نگاهی به زندگی علمی و آثار قلمی شهید آیت الله سید مصطفی خمینی (ره)»، حوزه، سال ۱۴، ش ۳ و ۴ (مرداد- آبان ۱۳۷۶ ش).