توبه و استغفار
خداوند متعال زندگی انسان را با بایدها و نبایدهایی آمیخته و بدین وسیله او را برای رسیدن به هدف والای آفرینش یاری نموده است. اگر کسی توفیق این را بیابد که از یک سو به قوانین الهی و از سوی دیگر به اعمال خود بنگرد، برایش روشن می شود که بین آنچه که هست و آنچه که باید باشد، راه بسیار است. کسی که چنین بینشی به کردار خود داشته باشد، در پی آن می افتد که چاره ای برای این کوتاهی ها بیابد. رحمت خداوند متعال چنان بی انتهاست که راه را برای هیچ یک از بندگان خود نبسته و بدکردارترین آنان را نیز از رحمت خود مأیوس نکرده است. هر انسانی، در هر جایگاهی، فرصت بازگشت دارد و این بازگشت همان توبه است.
امام سجاد علیه السلام در مناجات خویش با خداوند چنین می گوید: «إِلهی أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبَادِكَ بَاباً إِلَى عَفْوِكَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً فَمَا عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبَابِ بَعْدَ فَتْحِهِ؛ خدایا، تو همان کسی هستی که دری برای بندگانت به سوی عفو خود گشودی و آن را توبه نام نهادی و گفتی: به سوی خدا توبه کنید، توبه ای نصوح. پس اکنون چه عذری دارد کسی که پس از باز شدن این در، وارد آن نمی شود؟»[1].
براساس روایات، اولین و اساسی ترین گام برای توبه، پشیمانی است. حضرت آیت الله بهجت در پاسخ به این سؤال که آیا برای استغفار همان گفتن «استغفرالله» کافی است، می فرمود: «استغفار، از توبه است، هر چه مفید این مطلب باشد، ظاهراً  [کافی است]؛ همان عزم. «کفی بِالنَّدَمِ توبةً»[2]. [اگر] راستی راستی نادم باشد، به حسب ظاهر، تائب است. اظهارش به استغفار است و به اتوب الی الله».
پشیمانی از گناه ها و کوتاهی ها اولین گام برای توبه به درگاه خداوند متعال است. کسی که هنوز از گناه خود غافل است یا آنکه از بدی های خود احساس ناراحتی نمی کند، چگونه می تواند به سوی خدا برگردد و از او طلب بخشش کند. توبه پس از ندامت و پشیمانی تحقق می یابد، ولی پس از تحقق توبه، پایداری در آن نیز بسیار مهم است؛ چنان که از امام صادق علیه السلام درباره معنای توبۀ نصوح چنین آمده: «هو الذَّنبُ الّذی لا یَعودُ فیه أبداً؛ توبه نصوح، گناهی است که هرگز به آن برنمی گردد».
استغفار هم به معنای طلب بخشش است و از حالت توبه ناشی می شود و چنان که آیت الله بهجت قدس سره می فرمود، اظهار توبه به استغفار و به «اتوبُ الی الله» گفتن است.

دوای دردها
یکی از اموری که ما را به توبه و استغفار تشویق می کند، دانستن این مطلب است که همۀ  گرفتاری های ما از رفتارهای نادرست خودمان سرچشمه می گیرد. بر این اساس است که اولیای الهی، در جایگاه های گوناگون و برای برطرف شدن مصیبت های مختلف، توصیه به استغفار می کردند. حضرت آیت الله بهجت قدس سره می فرمود: «حوادثی که اتفاق می افتد، نتیجه کارهای ماست که بر سر ما می آید: «وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْديكُمْ؛ هر مصیبتی به شما می رسد، به واسطه اعمال شماست». آیا نباید به فکر باشیم و از گناهان گذشته که باعث این همه بلاها و مصیبت ها شده است، توبه کنیم؟ ولی ما توبه نمی کنیم، چون کارهای خود را بد نمی دانیم».
ایشان بارها به کسانی که از ایشان دستورالعملی برای پیشرفت در راه خدا و نیز برای رهایی از مشکلات می خواستند، به استغفار توصیه می کردند و این روایت رسول خدا صلی الله علیه وآله را یاد آور می شد که: ««ألا أُخْبِرُکُم بِدائِکُم و دَوائِکم؟ داؤُکُم الذّنوبُ و دَواؤُکُم الإستغفار؛ آیا شما را به دردتان و دوایتان خبر ندهم؟ درد شما گناهان است و دوای شما استغفار»[3].
اما نباید فراموش کرد که این استغفار، نباید تنها وردی زبانی باشد، بلکه باید از قلبی تائب از گناه و مشتاق به رحمت خدا سرچشمه بگیرد، وگرنه نباید انتظار گشایش و رهایی داشت. حضرت آیت الله بهجت قدس سره می فرمود: «کلمه «أستغفرالله» را تا می توانید از روی اعتقاد کامل، صمیمانه، با التزام به لوازم حقیقیۀ معلومه اش، تکرار نمایید».
لازمه توبه حقیقی، در روایات معصومین علیهم السلام به روشنی بیان شده است؛ اموری مانند پشیمانی، تصمیم بر بازنگشتن به  گناه، پرداخت حقوق مردم و نیز حقوق واجب الهی، مانند قضای نمازها و روزه هایی که ترک شده است و...[4].

برکات استغفار
قرآن کریم از قول حضرت نوح علیه السلام چنین می فرماید: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا يُرْسِلِ السَّمَاء عَلَيْكُم مِّدْرَاراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوَالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَل لَّكُمْ أَنْهَاراً؛ به درگاه پروردگارتان استغفار کنید، او بسیار آمرزنده است. [استغفار کنید] تا باران را پی درپی بر شما فرو فرستد و شما را با اموال و فرزندان یاری نماید و برایتان باغ هایی قرار دهد و برایتان نهرهایی فراهم آورد»[5].
حضرت آیت الله بهجت قدس سره با یاد آوری این مطلب، توصیه به کثرتِ استغفار داشت، تاآنجاکه به کسی که در پی رهایی از گرفتاری هایی در زمینه اشتغال و ازدواج بود،  چنین فرموده بود: «زیاد از روی اعتقاد کامل بگویید: «أستغفرالله». هیچ چیز شما را منصرف نکند غیر از ضروریات و واجبات تا کلیه ابتلائات رفع شود، بلکه بعد از رفع آنها هم بگویید، برای اینکه امثال آنها پیش نیاید. و اگر دیدید رفع نشد، بدانید یا ادامه نداده اید یا آنکه با اعتقاد کامل نگفته اید».

توبه و فرج امام عصر سلام الله علیه
یکی از برکات بسیار مهم توبه و استغفار، ارتباط یافتن با امام زمان سلام الله علیه است. بنا بر فرمایش بزرگان، کسی که وجودش از بدی ها پیراسته شود و به زیور عبادت و بندگی خداوند آراسته گردد، گویا در درون خویش امام زمان خود را یاری کرده است. از این روست که پاکان و اولیای خداوند به کسانی که طالب دیدار یار هستند، به این مضمون سفارش می کنند که:
آیینه شو جمال پری طلعتان طلب
جاروب کن خانه را سپس میهمان طلب
در کلمات بزرگانی چون حضرت آیت الله بهجت قدس سره درباره ارتباط با ولی عصر ارواحناله الفداء دو مطلب مورد توجه است؛ دعا و تضرع برای ظهور امام عصر عجل الله تعالی فرجه و آماده سازی خود برای یاری آن  حضرت و هر دو مطلب، نیازمند دوری از گناهان و توبه است. کسی که از وجود شریف آن حضرت غافل نباشد، متوجه است که در دوران غیبت، رنج ها و اندوه های فراوانی متوجه آن حضرت است و به همین دلیل برای تعجیل در ظهور ایشان دست به دعا برمی دارد، ولی بنا بر فرمایش بزرگان، در این دعا نمی توان به لفّاظی و ظاهرسازی اکتفا کرد.
حضرت آیت الله بهجت قدس سره می فرمود: «باید دعا را با شرایط آن کرد و توبه از گناهان از جمله شرایط دعاست؛ چنان که فرموده اند: «دُعآءُ التائِبِ مُسْتَجابٌ؛ دعای شخصی که توبه کند، اجابت می گردد»؛ نه اینکه برای تعجیل فرج دعا کنیم و کارهایمان برای تبعید (دورکردن) و تأجیل (به تأخیر انداختن) فرج آن حضرت باشد».
درباره آمادگی برای ظهور آن حضرت نیز توبه از گناهان امری ضروری است و حضرت آیت الله بهجت قدس سره بر این نکته تأکید داشت که «اگر ظهور حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه الشریف نزدیک باشد، باید هرکس خود را برای آن روز مهیا سازد؛ از جمله اینکه از گناهان توبه کند».

ترک گناه مهم تر از توبه
آنچه بیان شد، نشان  از اهمیت و بلکه ضرورت توبه و استغفار دارد، ولی نباید فراموش شود که «أَفضَلُ مِنْ طَلَبِ التَّوبَةِ تَرْكُ الذَّنْبِ؛ ترک گناه بهتر از طلب توبه است»[6]. بنا بر فرمایش امام صادق علیه السلام، هر گناهی نقطه ای سیاه در قلب انسان ایجاد می کند و چه بسا این تیرگی ها به حدی برسد که انسان در زمره اهل شقاوت قرار گیرد و حتی از لحاظ اعتقادی نیز دچار گمراهی شود و دیگر توبه و بازگشتی برایش میسر نشود. آیا کسی که همه رفتارهایش مطابق خواسته های نفسانی است، به راحتی حالی برای توبه حقیقی برایش میسر می شود؟! قرآن کریم در این باره چنین هشدار داده است: «ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِينَ أَسَاءُوا السُّوأَىٰ أَن كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ وَكَانُوا بِهَا يَسْتَهْزِئُونَ؛ سپس سرانجام کسانی که مرتکب بدی ها شدند، بدتر بود؛ [زیرا] به آنجا رسید که آیات الهی را تکذیب کردند و آن را به سخره می گرفتند»[7].
حضرت آیت الله بهجت قدس سره که راهنمایی های وی گشاینده راه طالبان مسیر کمال بود، از تذکر این نکته نیز غافل نبود و می فرمود: «هرکدام از ما تا هدف و مقصد اعلی مسافتی داریم و این مسافت در افراد، متفاوت است ...؛ لذا باید سعی کنیم این مسافت را زیاد و بار خود را گران تر و سنگین تر نکنیم. گناهان موجب ازدیاد بار و بُعد مسافت ما تا مقصد است، وگرنه بسیار باید استغفار و تلاش نمود تا به جای اول و مسافت اولی برگردیم».

پی نوشت:
[1] مفاتیح الجنان، مناجات خمسه عشر، مناجات اول.
[2]. پشیمانی برای توبه کافی است.
[3]. کنزالعمال، ج۱، ص۴۷۹ و نیز ر.ک:  بحار الانوار، ج٩٠، ص٢٨٢.
[4]. ر.ک: بحار الانوار، ج۶، ص٢٧.
[5]. سوره نوح، آیات ١٠ تا ١٢.
[6]. غرر الحكم، ص١٨۶.
[7]. سوره روم، آیه ١٠.