تسبیح فاطمه علیها السلام
تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام مشتمل بر سه جمله است و آنها عبارت اند از:
«اللَّهُ اَکْبَرُ» 34 بار.
«اَلْحَمْدُ لِلَّهِ» 33 بار.
«سُبْحانَ اللَّهِ» 33 بار.
البته در برخی از روایات، جمله «سُبْحانَ اللَّهِ» قبل از «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ» ذکر شده است. اگر چه در جملات تسبیح فاطمه علیها السلام، «تکبیر» و «تحمید» نیز وجود دارد، ولی از باب تغلیب، مجموع سه جمله به عنوان «تسبیح» نامیده شده است.
دلیل نامیده شدن این اذکار به «تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام» این است که فاطمه علیها السلام از پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله و سلم درخواست کرد که کنیزی به او بدهد که در کارهای خانه کمک کند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در جوابش فرمود: «یا فاطِمَةُ اُعْطِیکِ ما هُوَ خَیرٌ مِنْ ذلِکَ تُکَبِّرِینَ اللَّهَ بَعْدَ کُلِّ صَلاةٍ اَرْبَعاً وَثَلاثِینَ تَکْبِیرَةً وَتَحْمَدِینَ اللَّهَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَحْمِیدَةً وَتُسَبِّحِینَ اللَّهَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَسْبِیحَةً ثُمَّ تَخْتِمِینَ ذلِکَ بِلا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ فَذلِکَ خَیرٌ مِنَ الدُّنِیا وَما فِیها وَمِنَ الَّذِی اَرَدْتِ؛ 1 ای فاطمه! چیزی بهتر از آن به تو عطا می کنم، [و آن این است که ] بعد از هر نماز 34 بار تکبیر خدا، 33 بار حمد خدا و 33 بار تسبیح خدا را می گویی و آن را با ذکر لا اِلهَ اِلَّا اللَّه ختم می کنی. و این بهتر است از دنیا و هر چه در آن است و بهتر از آن چیزی (کنیزی) است که می خواستی. »
در پایان حدیث، این مطلب اضافه شده است: «پس فاطمه علیها السلام بعد از هر نماز، به گفتن این ذکرها مداومت کرد و این ذکرها به آن حضرت منسوب شد. » 2
مفهوم ذکر
از مفردات راغب، استفاده می شود که ذکر، دو معنای اصلی دارد:
الف. ذکر، یک حالت نفسانی است که انسان به وسیله آن می تواند معلومات خود را نگهداری نماید. ذکر، در این معنا شبیه «حفظ» می باشد، با این تفاوت که به اعتبار نگهداری یک مطلب در حافظه «حفظ» گفته می شود و به اعتبار حاضر کردن و به خاطر آوردن آن «ذکر» نامیده می شود.
ب. ذکر، عبارت است از حاضر کردن چیزی در قلب یا زبان و گفتار، از اینرو، گفته اند: ذکر، یا با زبان است و یا با قلب و هر کدام از آنها یا پس از نسیان و فراموشی است که به معنای اوّل می باشد و یا ادامه حفظ و توجه قلبی است بدون اینکه فراموش کرده باشد، در این صورت به معنای دوم خواهد بود. 3
تفاوت ذکر با علم و خاطر
ابی هلال عسکری، در فرق «ذکر» و «علم» می گوید: «اگرچه ذکر، نوعی علم و دانستن است، ولی به هر علمی ذکر گفته نمی شود. تنها آن علمی که پس از فراموشی یادآوری شود، ذکر نامیده می شود. و فرق دیگر اینکه علم در مقابل «جهل» قرار دارد؛ ولی ذکر در مقابل «سهو» قرار می گیرد. » 4
وی در بیان فرق ذکر و خاطر نیز می گوید: «خاطر عبارت است از خطور و مرور معنا در قلب که گاهی این خطور ابتدایی بوده و بدون فراموشی قبلی است و گاهی پس از فراموشی قبلی می باشد؛ ولی ذکر عبارت است از حضور معنا در نفس پس از فراموشی و غیبت آن، که این مفهوم ذکر در مقابل «نسیان» قرار می گیرد. » 5
از ملاحظه سخنان اهل لغت به این نتیجه می رسیم که ذکر به معنای یادکردن از یک حقیقت و فراموش نکردن آن است. البته در موضوع بحث ما، منظور از ذکر، یادکردن خدا و فراموش نکردن و غافل نشدن از او است.
مراتب ذکر خدا
ذکر خدا، مراتب متعدّدی دارد. از جمله آنها مرتبه ذکر زبانی و مرتبه ذکر قلبی می باشد که ارزش ذکر قلبی به مراتب بالاتر از ذکر زبانی است. البته ذکر زبانی نیز ارزشمند است و از مقدمات ذکر قلبی محسوب می شود. و هدف اصلی آن است که بنده در قلب خود به خدا توجه داشته باشد و از او غافل نباشد و در سایه این توجه قلبی، دستورات خدا را انجام دهد و از نافرمانی او اجتناب ورزد.
ذکر کثیر
«ذکر کثیر» به معنای بسیار به یاد خدا بودن و از خدا غافل نشدن است. و به معنای واقعی کلمه، یعنی توجه به خدا با تمام وجود و نه تنها با زبان.
کسی را می توان اهل ذکر کثیر دانست که در هر حال و در هر شرایط، به یاد خدا باشد و پرده های غفلت از خدا را کنار بزند و وسوسه های شیاطین را دور سازد و اگر لغزشی از او سر زند، فوراً به مقام توبه و جبران آید، تا از صراط مستقیم الهی فاصله نگیرد.
مقام اهل ذکر کثیر یک مقام رفیع و برتر است. همان گونه که در روایت ابو سعید خدری آمده است که از پیامبر اسلام سؤال شد: در قیامت، مقام کدام یک از بندگان خدا از همه برتر است؟
فرمود: «اَلذَّاکِرُونَ اللَّهَ کَثِیراً؛ کسانی که خدا را بسیار یاد می کنند. »
ابو سعید می گوید که عرض کردم: آیا آنها از رزمندگان در راه خدا نیز والامقام ترند؟ فرمود: «لَوْ ضَرَبَ بِسَیفِهِ فِی الْکُفَّارِ وَالْمُشْرِکِینَ حَتّی ینْکَسِرَ وَیخْتَضِبَ دَماً لَکانَ الذَّاکِرُونَ اللَّهَ اَفْضَلَ دَرَجَةً مِنْهُ؛ 6 اگر [رزمنده ] با شمشیرش آن قدر بر پیکر کفّار و مشرکین بزند که شمشیرش بشکند و با خون رنگین شود، باز هم مقام ذاکران خدا از مقام او برتر است. »
در این حدیث، مقام اهل ذکر کثیر از مقام رزمندگان اسلام نیز بالاتر و برتر معرفی شده است. دلیل آن نیز این است که جهاد خالصانه، بدون یاد خدا و توجّه به او ممکن نیست.
در کلمات مفسّران قرآن و روایات اسلامی، تفسیرهای گوناگونی برای ذکر کثیر بیان شده که ظاهراً همه آنها از قبیل بیان مصداق است و مفهوم وسیع ذکر کثیر (بسیار به یاد خدا بودن) شامل همه آنها می شود.
بعضی از مفسّران گفته اند: «ذکر کثیر آن است که در حال قیام و قعود و به هنگامی که به بستر می رود، یاد خدا کند. » 7
ودر کلمات بعضی از مفسّران قرآن، ذکر کثیر به ذکر صفات علیا و اسماء حسنی و تنزیه پروردگار از آنچه شایسته او نیست، یا مانند آن تفسیر شده است. 8
در حدیثی از پیامبر اسلام  صلی الله علیه و آله و سلم چنین نقل شده است: «اِذا اَیقَظَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ مِنَ اللَّیلِ وَتَوَضَّئا وَصَلَّیا کُتِبا مِنَ الذاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِراتِ؛ 9 هرگاه مرد همسرش را شبانگاه بیدار کند و هر دو وضو بگیرند و نماز (شب) بخوانند، از مردان و زنانی خواهند بود که بسیار یاد خدا می کنند. »
در تفسیر آیاتی از قرآن که به ذکر کثیر دستور داده یا آن را از صفات مؤمنان شمرده اند، روایاتی وارد شده است که آن آیات را با تسبیح فاطمه علیها السلام تطبیق داده و از مصادیق ذکر کثیر شمرده اند. البته درست است که ذکر کثیر به معنای توجه قلبی به خدا و بلکه توجّه با تمام وجود به او است و تسبیح فاطمه علیها السلام در ظاهر تنها چند ذکر لفظی و زبانی است که در مجموع صد بار تکرار می شود، ولی اگر همین ذکرهای زبانی، با توجه کامل ادا شود، می تواند مقدمه توجّه قلبی قرار گیرد. همان گونه که در نماز و امثال آن نیز مطلب از این قرار است.
در ادامه بحث ضمن ارائه برخی از آیات که درباره ذکر نازل شده اند، به روایاتی از معصومان علیهم السلام اشاره می کنیم که مصداق ذکر کثیر را تسبیح حضرت زهرا علیها السلام معرفی کرده اند.
تسبیح فاطمه علیها السلام از مصادیق ذکر کثیر
1. خدای مهربان، پس از بیان بزرگ ترین نعمت الهی، یعنی رسالت پیامبر عظیم الشأن اسلام که مردم را با تعلیم و تزکیه به راه صحیح هدایت می کند، می فرماید: «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لَا تَکْفُرُونِ »؛ 10 «پس به یاد من باشید تا به یاد شما باشم. و شکر مرا گویید و (در برابر نعمت هایم) کفران نکنید. »
بدیهی است که منظور از این آیه، وجود یک حالت عاطفی میان خدا و بندگان نیست، آن گونه که در میان انسانها معمول است که به همدیگر می گویند: «به یاد ما باشید تا به یاد شما باشیم»؛ بلکه اشاره به یک اصل تربیتی و تکوینی است. «به یاد من باشید» یعنی به یاد ذات پاکی که سرچشمه تمام خوبیها و نیکیها است، باشید و بدین وسیله روح و جان خود را پاک و آماده پذیرش رحمت پروردگار سازید. توجه به این ذات پاک، بنده را در فعالیتهایش مخلص تر، متحدتر و نیرومندتر می سازد. 11
منظور از «ذکر خدا» تنها یادآوری به زبان نیست، بلکه منظور این است که بنده با تمام دل و جان به ذات پاک خدا توجه داشته باشد؛ توجهی که انسان را از گناه باز می دارد و به اطاعت از دستورات او دعوت می کند.
در ذیل این آیه، محمّد بن مسلم از امام باقر علیه السلام روایت کرده است که فرمود: «تَسْبِیحُ فاطِمَةَعلیها السلام مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ الْکَثِیرِ الَّذِی قال اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ «فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ»؛ 12 تسبیح فاطمه علیها السلام از [اقسام ] ذکر بسیار است که خدا [به آن دستور داده و] فرموده است که به یاد من باشید تا به یاد شما باشم. »
ازاین حدیث چنین استنباط می شود که تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام، مصداقی از ذکر کثیر خدا است. شاید منظور این باشد که گفتن تسبیح فاطمه علیها السلام اگر همراه با توجّه قلبی باشد، مصداق ذکر کثیر است.
2. قرآن کریم پس از مذمّت شاعران بی هدف، می فرماید: «إِلَّا الَّذِینَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّلِحَتِ وَ ذَکَرُوا اللَّهَ کَثِیرًا وَانتَصَرُواْ مِن بَعْدِ مَا ظُلِمُواْ»؛ 13 «مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دهند و خدا را بسیار یاد کنند و به هنگامی که مورد ستم واقع شوند، به دفاع از خویشتن [و مؤمنان] برخیزند [و از شعر در این راه کمک گیرند]. »
در این آیه شریفه، چهار صفت شاعران با هدف بیان شده است: 1. ایمان؛ 2. عمل صالح؛ 3. بسیار به یاد خدا بودن و 4. با نیرو گرفتن از قدرت شعر، در برابر ستمها به پا خواستن.
در تفسیر این آیه آمده است که شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: مراد از ذکر کثیر در این آیه چیست؟
حضرت فرمود: «مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فاطِمَةَعلیها السلام فَقَدْ ذَکَرَ اللَّهَ الذِّکْرَ الْکَثِیرَ؛ 14 هر کس با تسبیح فاطمه علیها السلام تسبیح گوید، در حقیقت خدا را با ذکر کثیر یاد کرده است. »
3. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِمَتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَتِ وَ الْقَنِتِینَ وَ الْقَنِتَتِ وَ الصَّدِقِینَ وَ الصَّدِقَتِ وَ الصَّبِرِینَ وَالصَّبِرَ تِ وَ الْخَشِعِینَ وَ الْخَشِعَتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقَتِ وَ الصَّل-ِمِینَ وَالصَّل-ِمَتِ وَ الْحَفِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحَفِظَتِ وَ الذَّ کِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَ الذَّ کِرَ تِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَ أَجْرًا عَظِیمًا »؛ 15 «به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با  ایمان، و مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، و مردان با خشوع و زنان با خشوع، و مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند، خداوند برای همه آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است. »
جمعی از مفسران گفته اند: هنگامی که «اسماء بنت عمیس» همراه شوهرش «جعفر بن ابی طالب» از «حبشه» بازگشت و به دیدن همسران پیامبر آمد، یکی از سؤالاتی که مطرح کرد، این بود که آیا چیزی از آیات قرآن درباره زنان نازل شده است؟
آنها در پاسخ گفتند: نه!
«اسماء» به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد: «ای رسول خدا! جنس زن گرفتار خسران و زیان است!»
پیامبر فرمود: «چرا؟»
عرض کرد: «به خاطر اینکه در اسلام و قرآن فضیلتی درباره آنها همانند مردان نیامده است. »
اینجا بود که آیه فوق نازل شد. (و به زنها اطمینان داد که زن و مرد در پیشگاه خدا از نظر قرب و منزلت یکسان اند. مهم آن است که از نظر اعتقاد و عمل و اخلاق اسلامی واجد فضیلت باشند.) 16
در رابطه اینکه منظور از ذکر کثیر در این آیه چیست، در روایات اسلامی و کلمات مفسّرین، تفسیرهای گوناگونی بیان شده است؛ ولی همان گونه که در گذشته نیز گفته شد، ظاهراً همه آن تفسیرها از قبیل بیان مصداق است و مفهوم وسیع این کلمه، شامل همه آنها می شود.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام چنین روایت شده است: «مَنْ باتَ عَلی تَسْبِیحِ فاطِمَةَعلیها السلام کانَ مِنَ «الذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیراً وَالذَّاکِراتِ»؛ 17 کسی که با تسبیح فاطمه علیها السلام بخوابد، از [مصادیق این آیه شریفه که می فرماید:] «مردان و زنانی که خدا را فراوان یاد می کنند» می باشد. »
ملاحظه می شود که در این حدیث، گوینده تسبیح فاطمه علیها السلام - اعم از مرد و زن - از مصادیق بسیار ذکر کنندگان شمرده شده است.
4. قرآن کریم می فرماید: «یأَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً »؛ 18 «ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید، و صبح و شام او را تسبیح گویید. »
  این آیه، همه مؤمنان را موظّف می کند که در همه حال به یاد خدا باشند؛ یعنی ای مؤمنان! به هنگام عبادت، او را یاد کنید و حضور قلب و اخلاص داشته باشید. به هنگام حضور در صحنه های گناه، او را یاد کنید و چشم بپوشید. اگر لغزشی روی داد، توبه کنید و به راه حق بازگردید.
به هنگام نعمت، ا و را یاد کنید و شکرگزار باشید. به هنگام بلا و مصیبت، او را یاد کنید و صبور و شکیبا باشید. خلاصه، یاد او را در هیچ صحنه ای از صحنه های زندگی فراموش نکنید.
همان گونه که از سیاق آیات استفاده می شود؛ منظور از «تسبیح خدا در هر صبح و شام» همان دوام تسبیح است. و ذکر خصوص این دو وقت، به عنوان آغاز و پایان روز می باشد. و اینکه بعضی آن را به نماز صبح و عصر و یا مانند آن تفسیر کرده اند، باز از قبیل ذکر مصداق است. 19
اسماعیل بن عمار می گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم که حدّ و اندازه ذکر کثیر (ذکر بسیار) که خداوند در قرآن فرموده است، چقدر است؟
فرمود: «اِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  صلی الله علیه و آله و سلم عَلَّمَ فاطِمَةَعلیها السلام اَنْ تُکَبِّرَ اَرْبَعاً وَثَلاثِینَ تَکْبِیرَةً وَتُسَبِّحَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَسْبِیحَةً وَتُحَمِّدَ ثَلاثاً وَثَلاثِینَ تَحْمِیدَةً فَاِذا فَعَلْتَ ذَلِکَ بِاللَّیلِ مَرَّةً وَبِالنَّهارِ مَرَّةً فَقَدْ ذَکَرْتَ اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً؛ 20 رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فاطمه علیها السلام یاد داد که 34 بار تکبیر، 33 بار تسبیح و 33 بار تحمید بگوید. پس اگر تو یک بار شب و یک بار روز این کار را انجام دهی، در حقیقت خدا را با ذکر بسیار یاد کرده ای. »
البته باید توجه داشت که منظور از ذکر بسیار این نیست که شخصی آن را به زبان بگوید، ولی در صحنه زندگی یادی از خدا نکند و مرتکب گناه شود؛ بلکه همان گونه که در گذشته اشاره شد، منظور از ذکر کثیر آن است که بنده در همه حال به یاد خدا باشد و هرگز او را فراموش نکند. تسبیح فاطمه علیها السلام نیز در مرحله لفظ و ذکر زبانی از مصادیق ذکر کثیر است که خود مقدمه ذکر قلبی و به یاد خدا بودن است و آن نیز مقدمه انجام وظایف بندگی و ترک معصیت می باشد.
فضیلت تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام
در خاتمه برای تکمیل مطلب، نظر خوانندگان عزیز را به چند حدیث درباره اهمیت تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام جلب می کنیم:
1. از امیر مؤمنان علی علیه السلام روایت شده است که فرمودند: «فَوَ اللَّهِ ما تَرَکْتُهُنَّ مُنْذُ عَلَّمَنِیهِنَّ رَسُولُ اللَّهِ؛ به خدا سوگند! از آن روزی که رسول خدا آن ذکرها را به من یاد داده است، هیچ گاه آنها را ترک نکرده ام. »
شخصی پرسید: حتّی در شبهای جنگ صفین هم ترک نکرده ای؟! فرمود: «نَعَمْ وَلا لَیلَةَ صِفَّینِ؛ آری! حتی در شبهای جنگ صفین هم ترک نکرده ام. » 21
2. از امام باقر علیه السلام روایت شده است: «ما عُبِدَ اللَّهُ بِشَیی ءٍ مِنَ التَّحْمِیدِ اَفْضَلَ مِنْ تَسْبِیحِ فاطِمَةَعلیها السلام وَلَوْ کانَ شَیی ءٌ اَفْضَلَ مِنْهُ لَنَحَلَهُ رَسُولُ اللَّهِ فاطِمَةَعلیها السلام؛ 22 از جهت حمد و ذکر، خدا با چیزی بهتر از تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام عبادت نشده است. اگر عملی بهتر از آن بود، پیامبر خدا آن را به زهرا علیها السلام عطا می کرد. »
3. در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده است: «مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فاطِمَةَعلیها السلام ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غُفِرَ لَهُ وَهِی مِائَةٌ بِالّلِسانِ وَاَلْفٌ فِی الْمِیزانِ وَتَطْرُدُ الشَّیطانَ وَتُرْضِی الرَّحْمانَ؛ 23 هر کس تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام را بگوید و بعد از آن استغفار نماید، بخشیده می شود. و آن در زبان صد ذکر است؛ ولی در میزان اعمال هزار به حساب می آید. شیطان را دور می کند و خدا را راضی می نماید. »
4. از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «مَنْ سَبَّحَ اللَّهَ فِی دُبُرِ الْفَرِیضَةِ تَسْبِیحَ فاطِمَةَ الْمِائَةَ مَرَّةً وَاَتْبَعَها بِلا اِلهَ اِلَّا اللَّهُ مَرَّةً غُفِرَ لَهُ؛ 24 هر کس پس از نماز واجب، با تسبیح فاطمه علیها السلام صد بار به تسبیح خدا بپردازد، و به دنبال آن یک بار «لا اِلهَ اِلَّا اللَّه» بگوید، آمرزیده می شود. »
5. در حدیث دیگری از آن حضرت روایت شده است: «تَسْبِیحُ فاطِمَةَعلیها السلام فِی کُلِّ یوْمٍ فِی دُبُرِ کُلِّ صَلاةٍ اَحَبُّ اِلَی اللَّهِ مِنْ صَلاةِ اَلْفِ رَکْعَةٍ فِی کُلِّ یوْمٍ؛ 25 تسبیح فاطمه زهرا هر روز بعد از هر نماز، از هزار رکعت نماز در هر روز، نزد خدا محبوب تر است. »
6. از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «مَنْ سَبَّحَ تَسْبِیحَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِعلیها السلام فِی دُبُرِ الْفَرِیضَةِ قَبْلَ اَنْ یثْنِی رِجْلَیهِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ؛ 26 هر کس بعد از نماز واجب، پیش از آنکه پاهای خود را جفت کند (قبل از به هم خوردن حالت جلوس تشهد و سلام)، تسبیح فاطمه زهرا علیها السلام بگوید، خداوند او را می آمرزد. »
از این احادیث معلوم می شود که گفتن تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام ارزش فوق العاده ای دارد و بهترین زمان گفتن آن، بعد از نماز واجب، بدون فاصله و پیش از به هم خوردن حالت نماز می باشد.
 

منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره104.
--------------------------------------------
پی نوشت:
1) دعائم الاسلام، قاضی نعمان مغربی، با تحقیق آصف فیضی، دار المعارف، قاهره، 1383 ه. ق، ج 1، ص 168؛ بحار الانوار، ج 82، ص 336.
2) ر. ک: همان.
3) مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، با تحقیق صفوان عدنان داودی، الدار الشامیه، بیروت، چاپ اوّل، 1412 ه. ق، ص 328.
4) معجم فروق اللغویة، ابی هلال عسکری، با تنظیم بیت اله بیات، نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه، قم، چاپ اوّل، 1412 ه. ق، ص 242، شماره 946.
5) همان، ص 209، شماره 820 و 821.
6) تفسیر نمونه، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی و همکاران، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ بیست و سوم، 1384 ش، ج 17، ص 278؛ به نقل از المیزان، ج 16، ص 353.
7)همان، ص 335.
8) ر. ک: همان، ص 278.
9) همان، ص 334 و 335؛ به نقل از مجمع البیان، ج 8، ص 358.
10) بقره/152.
11) ر. ک: تفسیر نمونه، ج 1، ص 585.
12) وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی (محمّد بن حسن)، با تصحیح عبد الرحیم ربانی شیرازی، احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ چهارم، 1391 ه. ق، ج 6، ص 441.
13) شعراء/227.
14) وسائل الشیعه، ج 4، ابواب تعقیب، باب 8، ص 1023، ح 5.
15) احزاب/35.
16) تفسیر نمونه،ج 17، ص 330 و 331.
17) وسائل الشیعه، ج 4، ابواب تعقیب، باب 11، ص 1023، ح 4.
18) احزاب/41 و 42.
19) ر. ک: تفسیر نمونه، ج 17، ص 377 و 378.
20) مستدرک الوسائل، محدث نوری، چاپ مؤسسه آل البیت، قم، چاپ اول، 1408 ه. ق، ج 5، ص 37.
21) فاطمه تجلیگاه انوار آفرینش، سید مجتبی برهانی، انتشارات بیت الاحزان، قم، چاپ اوّل، 1385 ش، ج 1، ص 373 و 374؛ به نقل از احقاق الحق، ج 10، ص 278.
22) وسائل الشیعه، ج 4، ابواب تعقیب، باب 9، ص 1024، ح 1.
23) همان، باب 8، ص 1023، ح 3.
24) همان، باب 7، ص 1021، ح 3.
25) همان، باب 9، ص 1024، ح 2.
26) همان، باب 7، ص 1022، ح 4.