مهم ترین شرایط ذکر عبارتند از: فراغت، ادای ذکر با آرامش، توجه و حضور قلب، اخلاص، توسّل به اهل بیت علیهم السلام قبل از ذکر، استقامت در ذکر

اطبّا در سابق برای تعدیل مزاج و برای این‌که خِلط غالب از بدن خارج شود، مُسهل تجویز می‌ کردند و بعد هم معجون‌ هایی برای تقویت می‌ دادند. شبیه به این مطلب، می‌ توان گفت که روزه در ماه رجب، طبایع ارواح را تعدیل مى‏ کند و قرآن، آن را تقویت مى‏ کند.
یکى از مشکلات ما این است که همه کارها و اصلاح خودمان را مى‏ خواهیم از ذکر به دست بیاوریم؛ در حالی که این کار، شدنی نیست. ذکر به تنهایی همه کارها را نمى ‏تواند بکند؛ بلکه مقدمات مى‏ خواهد.
گاهى انسان ذکر زیادی مى‏ گوید؛ منتهى به توجهات او اضافه نمى‏ شود؛ زیرا خیلى شرایط باید جمع باشد تا ذکر اثر کند و حرکت ایجاد ‏کند. به تعبیر بعضی، بنزین، ماشین را به حرکت می‌ اندازد؛ اما شرایط دیگر نیز لازم است. بنزین به تنهایی که ماشین را حرکت نمی‌ دهد؛ بلکه باید ماشین روشن باشد، راننده داشته باشد و هدایت شود. ذکر، انسان را حرکت مى ‏دهد؛ ولى خیلى شرایط لازم است. ذکر با تمام شرایطش بخشى از کار است.

فراغت، شرط اول ذکر
 یکی از شرایط ذکر، فراغت است. یکى از چیزهایى که به ذکر، نیرو مى‏ دهد، این است که برای هر کسى به هر اندازه‏اى که ذکر مى‏ گوید، خلوتى لازم است که مشغول نباشد. خاصیت ذکر، این است که انسان را به یک حالت انسجام و وحدت برساند. اگر من این شرط را امروز رعایت کردم و در خلوتى خالى از اغیار، روز یا شب نشستم و فکرم فقط در ملکوت بود و از تکثّر بیرون آمد، این ذکر خیلى من را حرکت می‌ دهد؛ امّا اگر انسان با اشتغال زیاد و کثرات زیاد بخواهد ذکر بگوید، اثری نمی‌ گذارد.

آرامش در ادای ذکر
یکى دیگر از شرایط ذکر، ادای ذکر با آرامش است. اگر مقدار زمانی که ذکر باید تمام شود، یک‌ ساعت است، باید یک‌ ساعت وقت گذاشت؛ نه این‌ که در زمان خیلی کمتر، آن را به سرعت تمام کرد؛ این‌ گونه جواب نمى‏ دهد. به خاطر این‌که اوراد – که امام صادق علیه‌ السلام در روایت عنوان بصرى مى ‏فرمایند: قُمْ‏ عَنِّی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَدْ نَصَحْتُ لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عَلَیَ‏ وِرْدِی [۱] ـ آرامش در ادا مى‏ خواهد.
بسیاری از بزرگان درباره ذکر «أللّه‏» مى‏ فرمودند: در هنگام تکرارِ این ذکر، باید همزه‌ها از هم تفکیک شده و مشخص باشد. شاید برای اذکار، جوهره لازم نباشد. صدایى که از حنجره بیرون مى ‏آید، وقتى به صوت تبدیل مى‏ شود که تراکم هوا از تارهاى صوتى حنجره حرف (أ) درست مى‏ کند. اگر کمتر از این باشد، صدا جوهره ندارد. این مسیر هم از ابتدا تا انتهایش خیلى راه است. گاهی یک نفر بدون جوهره صدا، کلمات را ادا مى‏ کند؛ ولى فقط صدایش جوهره ندارد و کسی که کنار اوست، کلمات را می‌شنود. انسان همین صدای بدون جوهره را هر چه تنزّل دهد، آرام‌ آرام با هوا و نَفَس، خلط مى‏ شود؛ یعنى ممکن است شخص آن‌ قدر صدایش را پایین بیاورد که دارد نفس مى‏ کشد، اما تصور مى‏ کند که دارد ذکر مى‏ گوید. این نوع ذکر، اگر چه زیاد هم گفته شود، فایده ندارد و جواب نمى‏ دهد. این‌ گونه ذکرگفتن را مثل توجّه حساب مى ‏کنند نه ذکر؛ لذا آثار ذکر را ندارد.
این‌ گونه ذکرگفتن مثل مطالعه‌ کردن است که با رفت و آمد نَفَس و با دم و بازدم ادا مى ‏شود و با صوت، حروف از یکدیگر تفکیک نمى ‏شود؛ چه صدا با جوهره باشد و چه بدون ‏جوهره. پس ذکر باید مشخص و شفاف باشد. جوهره صدا در اذکار طولانى غالبا باعث سردرد مى‏شود و صلاح نیست کسى بلند ادا کند. گاهی قرائت قرآن زیاد نیز با صداى بلند برای انسان مشکل ایجاد مى ‏کند، باید صدا باشد و چینش کلمات ادا شود، ولی [اشکالی ندارد که] جوهره نداشته باشد.
بعضى از اسماءالله در ادا، روان هستند و می‌توان آن‌ها را با نَفَس ادا کرد؛ مثل «هو». این‌ گونه اسامی را جزء اوراد نمى‏ شمارند؛ بلکه اذکاری هستند که همان حالت توجّه به حساب می‌ آیند.

یکی دیگر از شرایط ذکر، استقامت در ذکر است. هیچ چیزى مثل حس دنیاپرستى، انسان را پوچ نمى‏ کند، و هیچ چیزى مثل استقامت، انسان را به نتیجه نمى‏ رساند:
و اگر بر طریقه [اسلام و ایمان] پایدار بودند آب [علم و رحمت و رزق] فراوان نصیبشان مى‌کردیم‏.
انسان باید خطوراتش را اصلاح کند، باید ملکاتش فاضله شود، باید نفسش قدسى شود. مشخص و شفاف است که ما چه دردى داریم، راه درمان هم شفاف و مشخص است.

حضور قلب و توجه در ذکر
یکی دیگر از شرایط ذکر، توجه و حضور قلب است. نفس، صفحه‏ اى دارد که معلوم در آن منعکس مى ‏شود. آنچه براى انسان معلوم مى ‏شود، آن چیزی است که در صفحه نفس، منقش است. نفس همان‌ طوری که دو چشم دارد غیر از بصر که به آن بصیرت مى‏ گویند، دو گوش نیز دارد، شبیه چشم و گوش خود انسان. وقتى ذکرى ادا مى‏ شود، نفس مى ‏شنود و به تدریج با اذکار، حیات پیدا مى‏ کند. اگر نام خدا صحیح ادا شود، نفس، حساس مى ‏شود. اگر کسی «اللّه‏» و «رحمن» را تکرار کند، نفس مى‏ شنود و هضم مى‏ کند. ذکر خدا، خوراک نفس است. منظور از نفس در این‌ جا نفسی است که خداوند در توصیف آن در قرآن فرموده است:
مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاهً طَیِّبَهً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُون؛‏[۲]
هر زن و مردى که کارى نیکو انجام دهد، اگر ایمان آورده باشد، زندگى خوش و پاکیزه‏اى به او خواهیم داد و پاداشى بهتر از کردارشان عطا خواهیم کرد.
حیات طیّبه ‏اى که نصیب انسان مى‏ شود، شبیه‏ ترین چیز به خود انسان است که اگر در ملکوت هم برود با همین چهره او را مى ‏شناسند.
اگر کسى اسماءاللّه‏ را خوب بشناسد و به دل، باطن و روح خود خوراک بدهد، رشد مى‏ کند. ذکرى مؤثر است که به گوشِ قواى باطنى برسد و باید با توجه باشد تا نفس، آن غذای گوارا را بخورد. وقتی انسان مى‏ گوید «سبحان اللّه‏»، برای او «وَ لَحْمِ‏ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ»[۳]باشد.
«وَ لَحْمِ‏ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ»؛ یعنى سبحان اللّه‏، اما براى چه کسی؟ براى نفس و قلبی که در محضر باشد.
شاید در بازار یا خیابان هنوز نفس، آن انسجام را ندارد که ذکر را بشنود، بخورد، هضم کند و رشد کند؛ ولى در سجده، این امکان هست. اگر امشب یک درصد بود، فردا شب ممکن است دو درصد باشد و به تدریج پیش برود. خداوند متعال آدمى را به قدرى پیچیده و اسرارآمیز آفریده است که مثلا اگر انسان ذکر «سبحان الله» بگوید، ممکن است یک «وَ لَحْمِ‏ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ» باشد و ممکن است پائین‏ تر باشد، هر چه توجه بیشتر باشد بر نفس، اثر بیشتری گذاشته و نفس رشد می‌کند.

اخلاص؛ شرط دیگر ذکر
یکی دیگر از شرایط ذکر، اخلاص است. عمل صالحى که انسان انجام می‌دهد، باید اخلاص داشته باشد. هر چه اخلاص انسان بیشتر باشد، ذکر «سبحان الله» را که بگوید، غذاى خالص‏ ترى به روح خود داده‏ و بهتر رشد مى‏ کند؛ اما هر چه انسان شلوغ‏ تر باشد، غذائیت آن ذکر، کمتر است، لذا رشدش هم کمتر است؛ یعنى ارتباطِ ایمان، عمل صالح و حیات این‌ طور نیست که دور لازم بیاید. انسان هر چه عمل صالح انجام دهد، زلالِ اعمال در رشد نفس مؤثر است؛ وقتى نفس، رشد کرد، در ارائه عمل صالح در مرتبه بالاتر مؤثر است و به همین نسبت پیش مى ‏رود.

توسّل به اهل بیت علیهم السلام قبل از ذکر
یکی دیگر از شرایط در بعضی اذکار، توسل به اهل بیت علیهم‌ السلام قبل از ذکر است. در شدائد، توسل به اسم «ربّ» خیلى مجرّب است؛ ولى یک پیش‌ زمینه دارد و آن، توسل به امیرالمؤمنین علیه‌ السلام است؛ آن وقت بعد از آن، گشایش مى‏ آید. اگر روى حساب و کتاب باشد، دعایى پس ‏زده نمى ‏شود.
گاهى حتی اهل بیت علیهم‌ السلام توسل به جدشان امیرالمؤمنین و رسول خدا علیهما‌السلام پیدا مى‏ کردند: یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ، یَا عَلِیُّ یَا مُحَمَّدُ، اکْفِیَانِی‏ فَإِنَّکُمَا کَافِیَایَ، وَ انْصُرَانِی‏ فَإِنَّکُمَا نَاصِرَای‏.[۴]
طبیعى است که گفتن «یا فاطمه الزهرا» سخت است، خیلى زلالى و پاکى مى‏ خواهد؛ هر کس مى‏ خواهد باشد، باید پاک باشد، پاک از دنیاطلبى و خیال و… .
انتظارى که اهل بیت علیهم‌ السلام از ما دارند، خیلى بالاتر از این حرف‏ هاست. ما حدّ استاندارد ایمان را پایین آوردیم؛ اما آن‌ ها که پایین نمى‏ آیند. در قیامت ناگهان معادلات ما به هم مى‏ ریزد. اصلاً در ملاقات با امام علیه‌ السلام گویی قیامت انسان برپا مى‏ شود. مگر على بن مهزیار نبود که حضرت با یک کلمه به او فرمودند: « لَکِنَّکُمْ‏ کَثَّرْتُمُ الْأَمْوَال‏»[۵] یعنى چه؟ آن‌ بزرگواران از ما چه مى‏ خواهند و ما چه هستیم!
اگر ما تحیّر در سلوک داریم، استحقاقش را داریم؛ و الاّ آن‌ها ظلم نمى ‏کنند. ما حدّ استاندارد ایمان را پایین آورده ‏ایم؛ بعد هم حالت طلب‌ کارى در ما بالا آمده است و فکر مى‏ کنیم حد ما و عنایاتی که به ما می‌ شود با هم مطابقت ندارد؛ مطابقت نداشتن آن به خاطر خود ما است. قواعد آن‌ها قواعد قیامتى، یعنی ثابت و پابرجا است.
ما مستحق فشار هستیم و این فشارها یک نوع درمان برای انسان است؛ مثل این‌ که یک دکتر وقتى خیلى بیمارش را دوست داشته باشد، اگر نیاز به جراحی داشته باشد، او را جراحی می‌ کند و اصلا به درد او توجه نمی‌ کند؛ چون مصلحت او این است.
 خدا کمک کند تا به حدّ زلالى و طهارت برسیم. خداوند، ربّ است و همه حکمت خلقت در اسامى حق‌ تعالى مندرج است. اگر همین فرق بین ربّ، رحمن و اللّه‏ و غیره را به ما یاد بدهند، تا قیامت علومی خواهیم داشت تا تغذیه کنیم. اگر هم‌ آغوشى با اسماء اللّه‏ را به ما بفهمانند و عظمت اسماء خداوند را به ما بچشانند، باب جدیدى برای ما باز مى‏ شود. ما اسماء را خیلى مرده تصور کرده‏ ایم.
بعضى از عرفا تعجب مى‏ کرده ‏اند کسى اسماء را زیاد بگوید. زیادگفتن اسماء همیشه مطلوب نبوده است. بعضى از بزرگان، یک‌ ساعت طول مى‏ کشید تا تسبیح حضرت زهرا علیهاالسلام را بعد از نماز بگویند. چطور می‌ گفتند؟ آن اذکار را هضم می‌کردند.
نکته ای که ماند، غنیمت‌ شمردن فرصت‏ها در اسماء است. وقتی خداوند متعال یک حال خوشی به انسان مى ‏دهد، باید آن را قدر دانست و غنیمت شمرد. وقتى حال سجده برای انسان دست مى‏ دهد، آن را ترک نکند؛ مگر این‌ که سیر شده باشد. اگر حال خوبى براى توسل به حضرت سید الشهداء یا امام زمان علیهماالسلام دارد و این حال مى‏ خواهد مثلا بیست‌ دقیقه طول بکشد، انسان آن را به یک‌ دقیقه رد نکند، بلکه بیست‌ و‌پنج دقیقه طول بدهد؛ تا براى بعد، گنجایش و ظرفیت بیاید.

استقامت در ذکر
یکی دیگر از شرایط ذکر، استقامت در ذکر است. هیچ چیزى مثل حس دنیاپرستى، انسان را پوچ نمى‏ کند، و هیچ چیزى مثل استقامت، انسان را به نتیجه نمى‏ رساند:
وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّریقَهِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً؛[۶]
و اگر بر طریقه [اسلام و ایمان] پایدار بودند آب [علم و رحمت و رزق] فراوان نصیبشان مى‌کردیم‏.
انسان باید خطوراتش را اصلاح کند، باید ملکاتش فاضله شود، باید نفسش قدسى شود. مشخص و شفاف است که ما چه دردى داریم، راه درمان هم شفاف و مشخص است.
بسیاری از افراد در دریایى از ابهام زندگى مى‏ کنند و واقعاً نمى‏ دانند چه‏ دردی دارند؟! چه کسى هستند؟! کجا هستند؟! تمام همّ و غمّ آن‌ها دنیاست یا این‌که همّ و سعی شان به سمت مقدار کمى از همین دنیاى بى‏ ارزش است. دنیا یک نیاز است و مردم، کم‌ وبیش با آن سر و کار دارند. خود اهل بیت علیهم‌ السلام هم بالأخره از همین طلا و نقره مى‏ پرداختند و چیزی مى‏ گرفتند؛ ولى مهم رخنه‏ اى است که در دل افراد کرده باشد و همّى است که براى این کار مى‏ گذارند.
خداى متعال ما را روشن کرده و راه درمان خود را مى‏ دانیم؛ اگر کسی وقت نگذارد، تنبلى است. باید مراقبه، قرائت قرآن، سجده طولانى، روزه و نماز با توجه انجام داد.
اگر انسان در اذکار مداوم استقامت کرد، دل و صفحه ذهن، اشتغال به اسماء و اذکار مى‏ یابد و حالت جذبه پیدا می‌ کند؛ یعنى خوابش یا هر وقتى که فراغتى پیدا شود، نفس و قلب، خودش به سمت تذکّر مى ‏رود. زیاد بوده‏ اند افرادى که حالت جذبه بر آن‌ها غلبه مى‏ کرده که مرحوم آخوند کاشى قدس‌ سره از آن افراد بود. آن قدر جذبه قوى است که خودش را باید نگه دارد. نقل شده است که رسول خدا صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله‏ و سلم فرمودند: «کلمینى یا حمیرا».[۷] ای حمیرا! با من صحبت کن.
بعضی‌ها این تعبیر را به این معنا مى گرفتند که آن‌ قدر جذبه در رسول خدا صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏ آله ‏وسلم زیاد مى ‏شد که اصلاً احتمال عدم تحمل بدن براى همراهى با این روح بود؛ لذا مى‏ فرمودند: «کلمینى یا حمیرا»؛ من را مشغول کن.
وقتى سرّ غلبه کند، بدن را اصلاً از کار مى‏ اندازد. نوشته‌ اند: یک جوان هندى کنار آتش نشسته بود که محبوبش رسید و روبه‌ روى او نشست. آن‌ قدر جذب محبوبه خودش بود که زغال‏ها را با دستش گرفته بود و دیگران به او می‌ گفتند: دستت سوخت، ولی متوجه نمی‌ شد.
وقتی در عشق ‏هاى ظاهرى چنین آثارى وجود دارد، در عشق حقیقی خیلی بالاتر از آن وجود دارد. این‌قدر نفس، متوجه اسماء، اذکار و حضرات معصومین علیهم‌ السلام می‌ شود که ممکن است نفس این حال را پیدا کند؛ منتهى هر ذکری و هر عبادتى یک حدّ نصابى دارد که انسان باید به آن برسد. ما خیلى زود مى‏ خواهیم به نتایجى برسیم. گاهی فکر مى‏ کنیم آن آثار که ما از ذکر انتظار داشتیم نداده است؛ لذا ذکر را وسط کار، رها مى‏ کنیم؛ در حالى که حد نصاب اذکار، متفاوت است.

پی نوشت:
————————————————
[۱]. … قُمْ‏ عَنِّی یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ فَقَدْ نَصَحْتُ لَکَ وَ لَا تُفْسِدْ عَلَیَ‏ وِرْدِی‏ فَإِنِّی امْرُؤٌ ضَنِینٌ بِنَفْسِی‏ وَ السَّلامُ عَلى‏ مَنِ اتَّبَعَ الْهُدى‏….(بحار الأنوار، ج‏۱، ص۲۲۶)
[۲]. سوره نحل، آیه ۹۷.
[۳]. و گوشت مرغان و هر غذا که مایل باشند [در بهشت برای آن‌ها فراهم است]. (سوره واقعه، آیه ۲۱)
[۴]. دلائل الإمامه، ص۵۵۲.
[۵]. دلائل الإمامه، ص۵۴۲.
[۶]. سوره جن، آیه ۱۶.
[۷]. جامع السعادات، ج۲، ص ۱۲.