پرسش : آیا نظام جمهوری اسلامی کارآمد و موفق بوده است؟

پاسخ : 
از مباحث بسیار مهم و بحث انگیز در اندیشة سیاسی، بحث کارآمدی[1] نظام سیاسی اسلامی است. این بحث از آن رو اهمیت فوق العاده یافته و می یابد که به جنبه های عینی و عملی موفقیت یک نظام در تحقق اهداف و برنامه هایش و وضعیت مادی و معنوی مردم نظر دارد. با اذعان به این مطلب که مباحث، چالش ها و پرسش های نظری به لحاظ مبنایی بر مباحث، چالش ها و پرسشهای عملی تقدم دارند، اما در نگاه عموم این پرسش که یک نظام سیاسی چه مقدار در عمل کارآمد است، پرسشی جدّی تر و عینی تر می نماید. 
هر چند پرسش از کارآمدی نظام سیاسی اسلام از بدو تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران، و حتّی پیش از آن، از دغدغه ها و پرسش های مطرح در میان برخی نخبگان داخلی و خارجی بود،[2] اما اینک پس از گذشت بیش از دو دهه از حاکمیت این نظام و پیدایش چالش ها و موانع کوچک و بزرگ و جریان های فکری دگراندیش در برابر آن، به ویژه در چند سال اخیر، به نظر می رسد این پرسش به جدی ترین و مهم ترین، پرسش نظام جمهوری اسلامی تبدیل شده است. این در حالی است که توجه دادن به این مطلب همواره یکی از محورهای اصلی در بیانات معمار بزرگ انقلاب حضرت امام خمینی (ره)[3] و مقام معظم رهبری بوده است. 
در این گفتار تلاش شده تا به اختصار با ارائه توصیفی واقع گرایانه از اهداف، امکانات و موانع جمهوری اسلامی ایران، راه برای ارزیابی کارآمدی این نظام هموارتر و فضای حاکم بر این بحث شفاف تر گردد. اما ابتدا لازم است دربارة برخی مفاهیم و مباحث کلیدی، نظیر مفهوم کارآمدی و نسبت آن با مشروعیت، توضیحاتی ارائه شود. 
1. تعریف کارآمدی 
دربارة کارآمدی تعاریف متعددی بیان شده است.[4] اما آنچه از مجموع این تعاریف به دست می آید و به نظر می رسد که به صحت قرین باشد این است که: کارآمدی یعنی «موفقیت در تحقق اهداف با توجه به امکانات[5] و موانع». از این رو کارآمدی هر پدیده بر اساس سه شاخصة اهداف، امکانات و موانع آن پدیده مشخص می گردد. هر قدر پدیده ای[6] با توجه به سه شاخصة مذکور در تحقق اهدافش موفق باشد به همان مقدار کارآمد است. 
چنین تعریفی از کارآمدی،  تعریفی پراگماتیستی نیست، زیرا در تعاریف پراگماتیستی صرفاً سود و فایدة عملی فارغ از هرگونه جهت گیری ارزشی، معیار است. حال آن که بر اساس این تعریف، همان گونه که خواهیم دید، مؤلفه های ارزشی و کیفی از بالاترین مقدار اهمیت برخوردارند. همچنین این تعریف با نظریة بسیار مشهور در باب کارآمدی با نام «تئوری توفیق»[7] متفاوت است. زیرا اولاً؛ طبق تئوری توفیق فقط «اهداف ذاتی» ملاک هستند، نه اهداف تبعی و ارزیابی کارآمدی هر سازمان تنها باید براساس سنجش موفقیت نهایی آن سازمان در تحقق اهداف ذاتی اش مشخص شود. ثانیا؛ از آنجا که در این نظریه تنها تحقق اهداف مهم است، ابزار و روش تحقق آن مهم نیست و تفاوتی نمی کند و از هر وسیله ای می توان برای رسیدن به اهداف استفاده کرد. اما همان گونه که خواهیم دید بر اساس تعریف ارائه شده هر چند میان اهداف اصلی، ذاتی، نهایی،کمی و کیفی تفاوت است، اما در سنجش کارآمدی هر یک از این اهداف ارزش و سهم خاص خود را دارا می باشد، افزون بر این، نظام ارزشی که تعیین کننده اهداف است، اجازه نمی دهد از هر وسیله ای برای دستیابی به هدف استفاده شود. همچنین در نظریة توفیق به تأثیر امکانات و موانع در راه رسیدن به اهداف توجّهی نشده است. 
با توجه به تعریف کارآمدی چند نکتة اساسی به شرح ذیل قابل بیان است: 
1ـ1. کارآمدی امری نسبی است 
اگر به نوع پرسش هایی که دربارة کارآمدی پدیده های گوناگون مطرح می شود دقت کنیم،  در می یابیم که گویا در تلقی افراد، کارآمدی امری مطلق است. اما آیا واقعاً چنین است؟ پاسخ این پرسش گرچه به لحاظ نظری مشکل نیست، توجه به آن می تواند در فهم، قضاوت و ارزیابی در باب کارآمدی مفید باشد. از آن جا که هر پدیده اهداف، امکانات و موانع خاص خود را دارد به راحتی می توان دریافت که کارآمدی امر نسبی است و کارآمدی هر پدیده مخصوص خود آن است. از این گذشته با توجه به این که اهداف، امکانات و موانع یک پدیدة خاص نیز می تواند تغییر کند، کارآمدی هر پدیده خاص در حالات و شرایط گوناگون متفاوت است. اهمیت توجه به این نکته آن گاه روشن تر می گردد که بخواهیم دربارة کارآمدی پدیده های زمانمند داوری کنیم. برای مثال یک نظام سیاسی امری زمانمند و دارای مراحل است که در زمانهای مختلف می تواند از امکانات و موانع و اهداف متفاوت برخوردار باشد. از این رو کارآمدی نظام سیاسی را باید در شرایط و مراحل گوناگون، جایگزینی،[8] استقرار،[9] تثبیت اولیه،[10] گذار،[11] و ثبات،[12] جداگانه بررسی و ارزیابی کرد. البته کارآمدی کل برابر است با حاصل جمع (جبری) کارآمدی های مراحل گوناگون. 
2ـ1. کارآمدی جزء ـ کل 
در مقام ارزیابی کارآمدی یک پدیدة مرکب، نظیر نظام سیاسی، آیا می توان بر اساس کارآمدی یا ناکارآمدی یک جزء، آن پدیده را کارآمد یا ناکارآمد دانست؟ برای مثال آیا می توان به دلیل کارآمدی یا ناکارآمدی یکی از قوای سه گانه یک حکومت آن حکومت را کارآمد یا ناکارآمد دانست؟ دربارة یک دانشکده یا یک مدرسه با توجه به زیر مجموعه های آنها چه طور؟ بر اساس تعریف کارآمدی، به لحاظ منطقی پاسخ این پرسشها منفی است. زیرا کارآمدی یک پدیده مرکب امری است مجموعی که از حاصل جمع (جبری) کارآمدی اجزاء به دست می آید. 
توجه به این نکته می تواند راه را بر برخی مغالطات در باب ارزیابی کارآمدی نظام های سیاسی، از جمله نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران، مسدود کند. بارها دیده شده است که برخی نویسندگان از کارآمدی یکی از اجزای نظام سیاسی لیبرال، کارآمدی کل این نظام را نتیجه گرفته اند و برعکس از ناکارآمدی یکی از اجزاء نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران، ناکارآمدی کل این نظام را استنتاج کرده اند. این کار که همان سرایت دادن حکم جزء به کل است چیزی جز مغالطة مشهور به مغالطة جزء و کل نیست.[13] 
گاهی برخی اجزاء یک پدیدة مرکب از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردارند که در تلقی عرفی و عمومی صحت و درستی یا عیب و نادرستی، کارآمدی یا ناکارآمدی آن جزء با کارآمدی یا ناکارآمدی کل برابر به حساب می آید. با معرفی برخی مصادیق این مطلب دربارة پیامدهای این تلقی عرفی بحث کنید. 
3ـ1. کارآمدی ـ ارزش اهداف 
همان گونه که پدیده های گوناگون می توانند دارای اهداف متفاوت باشند، یک پدیده خاص نیز ممکن است چند نوع هدف داشته باشد. برخی اهداف کیفی اند و برخی کمّی، برخی اهداف ذاتی اند و برخی غیرذاتی، برخی اهداف غایی اند و برخی غیرغایی. در صورتی که یک پدیده دارای اهداف متنوع باشد، در برآورد کارآمدی آن باید به تفاوت میان آنها و سهم و ارزش هر یک توجه شود. 
دلیل تفاوت اهداف، به نوع ارزش آنها باز می گردد. اگر ارزش یک هدف ارزشی ذاتی باشد، آن هدف به هدفی ذاتی تبدیل، و اگر ارزش یک هدف ارزشی غیر ذاتی (تبعی) باشد آن هدف به هدفی غیرذاتی تبدیل خواهد شد.[14] از این رو باید گفت که نظام ارزشی تعیین کننده اهداف است. 
یادآوری: مفهوم ارزش کاربردهای گوناگون دارد. در مجموع می توان گفت ارزش یعنی مطلوبیت. از این رو اگر پدیده ای به خودی خود مطلوب باشد دارای ارزش ذاتی است؛ و اگر به خودی خود مطلوب نباشد، بلکه از آن جهت مطلوب است که سبب دست یابی به مطلوب دیگر است، ارزش آن پدیده غیرذاتی (تبعی) خواهد بود. 
نکتة در خور توجه آن است که نظام ارزشی به طور عام، خود تابعی از نظام جهان شناسی است. از این رو مقدار ارزش اهداف هر نظام،  از جمله نظام سیاسی، تابع نظام جهان شناسی آن است. برای مثال در نظام سیاسی مادی گرایانه که بر جهان بینی مادّی بنا شده است، ارزش های مادی[15] و دنیایی بر ارزش های غیرمادی و معنوی،[16] رجحان دارند. (البته، اگر اساساً این گونه نظامها دارای ارزشهای معنوی باشند). یا از نگاه یک نظام سیاسی مبتنی بر اصالت انسان و اصالت سود،[17] مانند لیبرالیسم، ارزش سود، رفاه و امنیت مادی انسان بر هر ارزش دیگری برتری دارد.[18] از این رو، کارآمدی را با مقدار سود، رفاه و امنیت مادی برابر می گیرند و هر نظام سیاسی و حکومتی که نتواند این سه هدف را تأمین کند، نظامی ناکارآمد خواهد بود. 
در مقابل، نظام های سیاسی الهی که بر پایه های جهان بینی دینی قرار یافته اند، به ارزشهای معنوی بیش از ارزشهای مادّی بها می دهند. از این رو، در تعیین مقداری کارآمدی این گونه نظام ها مقدار تحقق اهداف معنوی از اهمیت بیشتری برخوردارند، تا آن جا که گاه تحقق این نوع اهداف عدم تحقق برخی اهداف مادی را جبران می کند. روشن است که بر پایة آموزه های نظام الهی آن دسته از نظام هایی که دغدغة اهداف معنوی را ندارند و به ارزشهای دینی و اخلاقی بی اعتنا یا کم  اعتنا هستند، نظام هایی ناکارآمد خواهند بود، هر چند که در تحقق اهداف مادی موفق باشند. 
از آنچه گذشت روشن می شود که کارآمدی هر نظام با توجه به جهان بینی و نظام ارزشی آن مشخص می گردد.[19] زیرا شاخصة «اهداف» که تعیین کننده ترین شاخصة کارآمدی است از جهان بینی و نظام ارزشی اخذ می شوند. 
اما این تنها اهداف نیستند که از نظام ارزشی اخذ می شوند، بلکه نظام ارزشی به طور مستقیم یا غیرمستقیم، دست کم، بر برخی امکانات و موانع تأثیرگذار است. برای مثال نظام ارزشی توحیدی، توافق، همیاری و همدلی با کفار و مشرکان معاند، صورتی که با اساس نظام توحیدی و اهداف آن در تعارض باشد، جائز نمی شمارد.[20] نیز در چنین نظامی نمی توان از هر وسیله ای به مثابه امکان و ابزار رسیدن به اهداف سود جست. نظام ارزشی توحیدی، حمایت از مظلومان و کمک به آنان را از اهداف بسیار مهم خود می داند، هر چند که چنین حمایتی به مستمسکی قوی برای دشمنی دشمنان تبدیل شود و از این رهگذر موانعی جدّی و بزرگ برای نظام توحیدی پدید آید.[21] 
نتیجه بسیار مهم این قسمت این است که هرگونه تغییر در نظام ارزشی می تواند بر کارآمدی تأثیر گذارد. بحث از مکانیزم تغییردر نظام ارزشی نیازمند بخشی مستقل است. اما آنچه در اینجا به اجمال باید گفت این است که نظام ارزشی، دست کم،  به پنج صورت، می تواند بر نظر و عمل فاعل (فرد، گروه، سازمان، حکومت) تأثیر گذارد. 
1. هدف گذاری؛ 
2. تعیین روش، ابزار؛ 
3. هنجار آفرینی؛ 
4. نیاز آفرینی؛ 
5. رفتار و عمل. 
برای مثال اگر در جامعه ای تجمل و مَدرک تبدیل به ارزش شود، از آنجا که مردم به طور طبیعی خواهان احترام و در پی کسب آن چیزی هستند که با ارزش می دانند، در آنان احساس نیاز به تجمل و مدرک پدید می آید. این نیاز و تقاضا علاوه بر آن که بر هدف گذاری،  تصمیم گیری، روش و رفتار آنان تأثیر می گذارد، مقتضی تغییر اهداف، روش های کلان جامعه و در نتیجه تغییر کارآمدی آن است.[22] 
در یک تقسیم بندی کلی می توان امکانات لازم برای کارآمدی را به دو دستة مادی و غیرمادی تقسیم نمود. 
1ـ3. امکانات طبیعی و مادی 
مراد از امکانات مادی همة مؤلفه ها و عناصری است که به طور طبیعی در اختیار یک نظام قرار دارد. منابع طبیعی، موقعیت جغرافیای سیاسی، وضعیت آب و هوایی، خاک ، زمین، منابع آبی، منابع زیرزمینی و روزمینی، ضریب هوشی و استعدادی طبیعی، و نظایر آن. 
2ـ3. امکانات غیر مادی. 
برای آن که یک نظام کارآمد باشد، افزون بر امکانات مادی و نبودن موانع، به مجموعه ای از امکانات غیرمادی نیازمند است. امکانات غیرمادی طیفی گسترده را شامل می شود که در اینجا به برخی از اهم آنها اشاره می شود. 
مبانی اندیشه ای (جهان بینی و نظام ارزشی)، مشروعیت، مجموعة قوانین و مقررات صحیح و متناسب (قانون اساسی، قوانین عادی،  مقررات،...) ساختار، تشکیلات، طراحی، برنامه ریزی، نیروی انسانی متعهد و متخصص، مدیریت،  نظارت و کنترل، بستر مناسب سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی داخلی و خارجی و... . 
4. موانع 
موانع کارآمدی یک نظام نیز به دو دسته کلی تقسیم پذیر است: 
1ـ4. موانع داخلی 
کمبود یا فقدان هر یک از امکانات مادی و غیر مادی خود مانعی بر سر راه تحقق اهداف یک نظام به حساب می آید. افزون بر این، الف) افزایش تقاضای خدمات (برای مثال در اثرافزایش زاد و ولد، پناهندگان خارجی)، ب) افزایش آستانه رضایتمندی (برای مثال در اثر ارتقاء سطح آگاهی،  رفاه، تغییرات ارزشی، تبلیغات، ...)، ج) تحولات ناموزون و غیرمناسب سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، د) میراث های منفی و مخرب علمی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، هـ) گروه های بی تفاوت، مخالف و معاند داخلی، و) اشتباهات و انحرافات مسئولان، مدیران و کارگزاران، ... از جمله موانع داخلی هستند. 
2ـ4. موانع خارجی 
نظام سیاسی،  مانند هر پدیده ای دیگر، برای تحقق اهداف خود نیازمند آن است که بر موانع خارجی فایق آید. موانع خارجی نظام سیاسی را در یک نگاه کلی می توان به شش دسته تقسیم نمود. 
الف. موانع اندیشه ای (جهان بینی ها و نظام های ارزشی مخالف، مهاجم). 
ب. موانع فرهنگی (فرهنگ های متفاوت، مخالف، مهاجم). 
ج. موانع سیاسی (اهداف، رویکردها، روش ها و رفتارهای سیاسی مخالف، مهاجم). 
د. موانع اقتصادی (حصر، بایکوت اقتصادی و...). 
هـ . موانع نظامی (حمله،  تهدید نظامی). 
و. موانع مربوط به قوانین و مقررات (قوانین، مقررات، کنوانسیون های مخالف). 
با توجه به آنچه گفته شد و نیز مقایسه وضع کشور در بخش های مختلف با قبل از انقلاب و نیز کشورهای دیگر و امکانات آنها، می توان به دست آورد که آیا این نظام اسلامی موفق بوده است یا نه. این امر مورد قبول است که در نظام جمهوری اسلامی نیز مثل همه نظام ها مشکل هایی است و کمبودهایی به چشم می خورد که باید آنها را با توجه به مقدار امکانات و حجم موانع موجود بر سر راه این نظام مورد ارزیابی قرار داد. 
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر: 
برای تحقیق بیشتر خصوص لازم است به گزارش هایی که به طور مستمر از سوی ارگانهای مختلف نظام خصوصاً در ایام الله دهه فجر در هر سال منتشر می شود، مراجعه و روند توسعه کشور بررسی شود.

پی نوشت:
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . Effectiveness . 
[2] . این بحث از اول نیز مطرح بود و حتی پیش از انقلاب نیز این موضوع جزء بحث های ما در زندان با دیگر گروه های سیاسی بود... بعدها فضای سیاسی کشور به گونه ای شد که امکان پیروزی انقلاب می رفت، لذا این بحث کاملاً جدی مطرح شد... پس از پیروزی انقلاب نیز از همان اول این بحث شروع شد... در یکی دو سال نخست، بحث خیلی جدی بود، ولی کم کم گروه های مخالف حاکمیت اسلامی از صحنه کنار رفتند و دیگر این بحث در میان خود ما به طور جدی وجود نداشته است و تنها در محافل مخالفان جمهوری اسلامی این بحث ها مطرح بود و مخصوصاً در خارج کتابهایی نیز در این باره منتشرشده است. ولی در یکی دو سال اخیر، دوباره این بحث دارد خودش را نشان می دهد؛ (کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران، گفت و گو با هاشمی رفسنجانی، نشریه حکومت اسلامی، شماره 14، زمستان 78،  ص 31). 
[3] . صحیفه امام، ج 18، ص 27، 80 و 308؛ همچنین صحیفة امام، ج 19، ص 35، 257، 302 و 365، و نیز وصیت نامة حضرت امام (ره). 
[4] . این اصطلاح بیشتر در سه قلمرو مدیریت، اقتصاد و سیاست کاربرد دارد. در فرهنگ علوم سیاسی این اصطلاح به اثربخشی، تأثیر، توانایی،  نفوذ، کفایت، قابلیت و لیاقت معنا شده است. در تعریفی دیگر کارآمدی با کارآیی مترادف گرفته شده و این گونه تعریف شده است: قابلیت و توانایی رسیدن به هدف های تعیین شده و مشخص. سنجش مقدار کارآیی (از طریق مقایسة مقدار استاندارد با هدف یا مقدار کیفیتی که عملاً به دست آمده صورت می گیرد. مثلا تولید واقعی با تولید مورد هدف و یا زمان مصرف شده با زمان پیش بینی شده مقایسه می شود. 
آقا بخشی، علی،  فرهنگ علوم سیاسی، تهران، انتشارات چاپار، 1379، ص 446. 
در فرهنگ اقتصادی کارآمدی و کارآیی، مترادف گرفته و چنین تعریف شده است: استفاده مطلوب از منابع یا عوامل تولید یا قابلیت و توانایی رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده. گلریز، حسن، فرهنگ توصیفی لغات و اصطلاحات علوم اقتصادی، تهران، مرکز آموزش بانکداری، چاپ اول، 1368. 
در فرهنگ توصیفی مدیریت، کارآمدی به درجه و مقداری که یک اقدام یا فعالیت به هدف پیش بینی شده نایل می شود، تعریف شده است؛ فرنج، دِرک، فرهنگ توصیفی مدیریت، ترجمه محمد صائبی،  تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1371، ص 211. 
گاه نیز کارآمدی به «نسبت ستاده ها به نهاده ها» تعریف شده است، زاهدی، شمس السادات، فرهنگ جامع مدیریت، تهران، چاپ سپهر، 1376، ص 111 ـ 112. 
در فرهنگ مدیریت عمومی، گلدن لایز سه ویژگی برای کارآمدی مدیریت ذکرکرده است. الف) باید برای برآورده ساختن اهدافی که برای آن طراحی شده است توانا باشد. ب) باید بتواند با تغییرات فرضی که اوضاع و شرایط اجتماعی و توسعه و پیشرفت فنی پدید آورد همگام باشد. ج) باید در عین آن که با سیاست ها و برنامة کلی مطابق است، تقاضاهای خاص هر یک از اجزاء گوناگون را روا سازد. 
DICTIONARY OF PUBLIC ADMINSTRATION, Ed; Gayon Raj, Valosta state university, U. S. A. 1998. p. 110) 
[5] . امکانات در این تعریف اعم از ظرفیت، استعدادها، ابزار و وسایل و منابع مادی و غیرمادی است. 
[6] . مراد از پدیده در این جا هر نوع وسیله، دستگاه، سیستم (نظام)، روش و... است. 
[7] . Goal - attainment theory. 
[8] . Replacement . 
[9] .Deployment . 
[10] . First fixation . 
[11] . Transriton . 
[12] . Stabilization . 
[13] . قانون اساسی، مشروعیت و کارآمدی، عصر ما، شماره 202. 
[14] . برای آگاهی بیشتر در باب ارزش ر.ک: مصباح، مجتبی، فلسفه اخلاق، ص 39، نیز ر.ک: جمعی از نویسندگان، درآمدی بر مبانی اندیشه اسلامی، ص37. 
[15] . Material Values . 
[16] . Numinous Values . 
[17] . Utilitarnism . 
[18] . برای آگاهی بیشتر ر.ک: آربلاستر، آنتونی، لیبرالیسم غرب، ترجمه عباس مخبر، ص 81، 281، 284؛ همچنین بنگرید به: لاریجانی، محمد جواد، تدین، حکومت و توسعه، ص 221. 
[19] . مرتضوی، سید ضیاء، کارآمدی نظام جمهوری اسلامی ایران، حکومت اسلامی، شماره 14، ص 10. 
[20] . ای کسانی که ایمان آورده اید، دشمن من و دشمن خودتان را ولی و هم جبهه خود مگیرید که پیام دوستی به آنها بفرستید. (ممتحنه/1) 
[21] . لاریجانی،  محمد جواد، حکومت، مباحثی درمشروعیت و کارآمدی، ص ر. (مقدمه). 
[22] . برای آگاهی بیشتر ر.ک: رفیع پور، فرامرز، توسعه و تضاد، ص 159 ـ 223.