مقدمه

در این نوشتار کوتاه روایاتی از حضرت عبدالعظیم حسنی ( علیه السلام) نقل شده است که در آن به مهدویت و مسائل مربوط به آن اشاره شده است . کوته نوشت حاضر در سه بخش می باشد:

1 - شخصیت و زیست نامه حضرت عبدالعظیم حسنی ( علیه السلام) .
2 - روایات رسیده از وی در باره امام زمان ( علیه السلام) به همراه ترجمه فارس آنها .
3 - یک نتیجه گیری کوتاه بر اساس روایات نقل شده .

زندگانی عبدالعظیم حسنی ( علیه السلام)

عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب ( علیه السلام)، صاحب کتاب «خطب امیرالمؤمنین » و «الیوم و اللیلة » مشهور به حضرت عبدالعظیم و شاه عبدالعظیم، از سادات حسنی و از بزگان این خاندان، و مورد احترام امامان عصر خود و از راویان موثق است .

به موجب روایتی که امام هادی ( علیه السلام) در باب فضیلت زیارت او آمده، روشن می شود که پیش از شهادت این امام بزرگوار (254 ه ق) درگذشته است و می توان گفت در آغاز دهه ششم از سده سوم هجری و در خلافت «المعتز» زندگانی را بدرود گفته است .

مؤلف کتاب «جنة النعیم » با آنکه نام زوجه آن جناب را هم نوشته (1) متعرض تاریخ ولادت، سن و سال دقیق رحلت او نشده و تنها  نویسد:

«پس باید وفات حضرت عبدالعظیم، اوایل 250 هجری، چند سال قبل از شهادت حضرت امام علی النقی ( علیه السلام) باشد .» (2)

از امامان بزرگوار، با امام جواد، امام هادی و امام عسکری ( علیهم السلام) معاصر بوده است . اما آیا محضر حضرت امام علی بن موسی ( علیه السلام) را هم درک کرده و حدیثی شنیده است؟

مؤلف الذریعه در این باره می نویسد:

«عصر امام رضا و امام جواد ( علیهم السلام) را درک نمود و ایمان خود را بر امام هادی ( علیه السلام) عرضه کرد . و از برخی کتاب ها نقل است که وفات او در نیمه شوال سال 252 هجری است » . (3)
ابن بابویه در «من لا یحضره الفقیه » در باب روزه یوم الشک، روایتی از او از امام رضا ( علیه السلام) آورده و ذیل آن نوشته است: «مصنف کتاب گوید حدیثی است غریب و آن را جز از طریق عبدالعظیم حسنی نمی شناسم ».(4)
همچنین در تعلیقه شهید ثانی بر «خلاصه » آمده است که حضرت رضا ( علیه السلام) بر زیارت او توصیه فرموده است .(5) لیکن  عالم رجالی معاصر جناب آقای شوشتری نویسد:
«ظاهر این است که روایت حضرت رضا ( علیه السلام) در وجوب بهشت برای زیارت فاطمه دختر موسی بن جعفر ( علیه السلام) است، نه برای عبدالعظیم » . (6)
استاد بزرگوار آیة الله خویی (ره)، آنچه را که در کتاب «اختصاص » آمده است که امام هشتم به عبدالعظیم فرمود: «سلام مرا به اولیای من برسان » ، به خاطر ارسال حدیث نامعتمد دانسته و نوشته اند: «متحصل از کلمات اصحاب ما این است که عبدالعظیم، امام رضا ( علیه السلام) را ندیده است، تا چه رسد که در حیات آن امام در گذشته باشد» . (7)
پس ظاهرا بلکه مطمئنا وی محضر امام هشتم را درک نکرده و مستقیما از او روایتی نشنیده است .

مقام او نزد ائمه اطهار

آنچه جلالت قدر این بزرگوار و امامزاده عالی مقدار را هر چه بیشتر آشکار می سازد، و عظمت مقام او را نشان می دهد، فرموده امام عصر اوست درباره اش و همین سخنان است که دانشمندان علم رجال را به تکریم او واداشته است .

سخن امام هادی ( علیه السلام) درباره وی

ابوتراب رویانی از ابوحماد رازی می آورد که بر علی بن محمد ( علیه السلام) در «سر من رای » درآمدم . و او را از مسائل حلال و حرام پرسیدم و مرا پاسخ گفت . چون او را وداع گفتم فرمود:
«حماد! اگر برای تو مشکلی در دین پیش آید، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان » . (8)
همچنین این امام بزرگوار درباره او دعا کرده و دین او را درست خواند . صدوق به اسناد خود از وی نویسد:
بر امام خویش علی بن محمد بن علی موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب ( علیه السلام) درآمد . چون مرا دید فرمود: «مرحبا بر تو ای ابوالقاسم! تو به حق دوست مایی » . گفتم: «پسر رسول خدا! می خواهم دین خود را بر تو عرضه کنم تا اگر پسندیده است بر آن ثابت بمانم تا خدا را دیدار کنم » . فرمودک «بگو!» و چون عقیدت خویش عرضه کردم امام فرمود: «ابوالقاسم، به خدا ای دین خداست که آن را برای بندگانش پسندیده است بر آن پایدار باش خدایت در دنیا و آخرت بر آن پایدار بدارد» . (9)

نظر دانشمندان شیعه درباره او :

سده چهار هجری (10)

1) صدوق، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه (م 381 ه . ق) کتابی درباره این بزرگوار به نام «اخبار عبدالعظیم » (11) دارد که در آن خبرهای روایت شده از او را آورده است . وی درباره عبدالعظیم نوشته است: عباد، پارسا و مرضی بود . (12)
2) صاحب، اسماعیل بن عباد، ادیب و دانشمند معروف (متوفای 385 ه . ق)، وزیر مؤید الدوله و فخر الدوله دیلمی، مشهور به صاحب به عباد، به تقاضای شخصی، رساله ای در نسب این بزرگوار نوشته و در ضمن آن چنین آورده است:
پارسا و دین دار و عابدو شناخته به امانت و صدق لهجت بود، و عالم به امور دین، و قائل به توحید و عدل، و روایت بسیار از او نقل . از ابوجعفر بن علی بن موسی ( علیه السلام) و پدرش ابوالحسن صاحب عسکر ( علیه السلام) روایت کند و آن دو امام را برای او نامه هاست . (13)

سده ی پنجم هجری

1) علم الهدی و التقی سید مرتضی (م 436 ه . ق) وی را با صفتهای «سید پارسا، عالم زاهد، بلند مرتبت، بزرگ منزلت » ستوده و نویسد:
از امامان، امام جواد، امام هادی و امام عسکری ( علیه السلام) را درک کرد و شیعه از حدیثها و روایتهای او تاکنون بهره برده است . (14)
2) دانشمند رجالی مشهور ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس معروف به نجاشی (م 450 ه . ق) در کتاب رجال خود داستان آمدن این سید بزرگوار را به ری و مخفی زیستن و به عبادت پرداختن او را آورده (چون این داستان در بیشتر کتابها و از جمله کتابهای زیارت آمده، از نوشتن آن صرف نظر می کنیم) . سپس سلسله روایت خود را از وی از طریق احمد بن علی تا به ابوتراب رویانی می آورد و می نویسد: عبدالعظیم بن عبدالله، همه روایتهای خود را برای ما حدیث کرد . (15)
3) شیخ الطائفه محمد بن الحسن الطوسی (م 460 ه . ق) نویسد: عابد، پارسا و مرضی بود . (16)
4) سید عالم نسب دان ابو اسماعیل ابراهیم بن عبدالله بن حسین بن علی شاعر، ساحب کتاب «منتقلة الطالبیة » ، (17)در زمره  طالبیانی که به ری آمده اند درباره عبدالعظیم نویسد:
ابوالقاسم، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید، محدث و زاهد بود . او را مشهدی است در شجره ری و قبر او زیارت کنند . مادر او ام ولد است .

سده ی هفتم

در کتاب «الشجرة المبارکة فی الانساب الطالبیة » که آن را از امام فخر رازی (18) دانسته اند آمده است:
عبدالعظیم در وی کشته شد و مزار او بدان جا معروف و مشهور است . (19)
آنچه در باب کشته شدن حضرت عبدالعظیم در این کتاب (منسوب به امام فخر) آمده، در کتابهای دیگر نیست . تنها مؤلف «جنة النعیم » نویسد:
بناءا علی هذا استبعادی نمی رود که حضرت عبدالعظیم به امر سلطان جائز و خلیفه معاصر مقتول شده باشد و این بعد از اجتماع شیعیان و محبین و نشر احوال و فضایل و مآثر شریفش بوده است . (20)
ولی آیا کتاب «الشجرة المبارکة » از فخر رازی است؟ چنانکه مصحح محترم در مقدمه کتاب نوشته اند، هیچ کسی از تذکره نویسان، چنین کتاب را در شمار تالیفات فخر رازی نیاورده است .

سده ی هشتم

1) تقی الدین، حسن بن علی بن داوود حلی; [مرحوم سید جلال الدین محدث نویسد:
وی ظاهرا متوفی در نیمه اول سده هشتم هجری است چه کتاب خود را در هفتصد و هفت به پایان رسانیده است ].
تقی الدین درباره او نویسد:
ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب عابدی پارسا و پسندیده بود . (21)
2) حسن بن یوسف بن علی بن مطهر معروف به علامه حلی (م 726 ه . ق) در کتاب «خلاصه » در باره او گوید:
عالم، عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که دلالت بر حسن حال او کند و ما آن حکایت را در کتاب کبیر آورده ایم .
مؤلف «روضات » نویسد:
شاید مقصود از حکایت، داستان عرض دین است بر امام عصر خویش . (22)

سده ی نهم

1) مؤلف کتا «عمدة الطالب » ، سید احمد بن علی داوودی حسنی (م 828 ه . ق) نویسد:
از عبدالله بن علی شدید . عبدالعظیم متولد شد . سیدی زاهد که در مسجد شجره ری مدفون است و قبر او را زیارت کنند و فرزند او محمد است و محمد را اولادی نبود . (23)
و هم این مؤلف در کتاب دیگر نویسد:
ونسل علی الشدید بن الحسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب ( علیه السلام) از عبدالله بن علی است و نسل عبدالله از احمد بن عبدالله و عبدالعظیم و حسن . . . و عبدالعظیم زاهدی بزرگ بود و پسر او محمد نیز.(24)

سده یازدهم

1) محمد باقر بن محمد استرآبادی مشهور به میرداماد (م 1041) ; وی در «الرواشح السماویة » گفته است:
از سخنان ذایع شایع این است که طریق روایت از جهت ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله حسنی، مدفون به مشهد شجره ری - رضی الله تعالی عنه و ارضاه - حسن است، چه او ممدوح است و نصی بر توثیق او نیست . لیکن در نظر من ناقد بصیر و متبصر خبیر این نظر را مستهجن و قبیح می شمارد و اگر دباره او جز حدیث عرض دین و حقیقت معرفت او و فرموده امام هادی ابوالحسن ثالث ( علیه السلام) که «تو به حق دوست مایی» و نسب شریف وی که از سلاله نبوت است نبود، او را کفایت می کرد . (25)
مرحوم نوری نویسد:
محقق داماد در «رواشح » در شرح حال و در فضل زیارت او روایتهای متضافره آورده; از جمله اینکه کسی که او را زیارت کند هشت برای او واجب است . (26)

سده ی دوازدهم

1) شیخ محمد بن حسن حر عاملی (م 1104) مؤلف کتاب «وسائل الشیعه » نویسد:
ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب ( علیه السلام)، عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که دلالت بر حسن حال او کند . این بابویه گفته است او مرضی بود . علامه و نجاشی نیز چنان گفته اند . صدوق در «ثواب الاعمال » آورده است که زیارت او چون زیارت حسین ( علیه السلام) است . (27)
2) علامه مجلسی (م 1110 ه . ق) ذیل عنوان «فضل زیارت عبدالعظیم » روایت منقول از امام هادی ( علیه السلام) را که زیارت عبدالعظیم برابر زیارت حسین ( علیه السلام) است از «ثواب الاعمال » صدوق و «کامل الزیارات » و نیز داستان در آمدن او را به ری تا به خاک سپرده شدنش در باغ عبدالجبار نقل کرده است .
3) محمد بن علی اردبیلی (تاریخ ولادت و وفات او به تحقیق معلوم نیست و چون اجازه مجلسی برای او در سال 1098 صادر شده پس می توان او را از عالمای سده ی یازدهم و متوفای سده ی دوازدهم به شمار آورد) .
اردبیلی در باره ی عبدالعظیم نویسد:
عبدالعظیم بن عبدالله حسن علوی . . . عابد و پارسا بود و او را حکایتی است که بر نیکویی او دلالت کند (سپس همان روایتی را که مردی از اهل ری نقل کند آورده است) . (28)

سده ی سیزدهم

1) محمد بن اسماعیل حائری (م 1215 ه . ق) در کتاب «منتهی المقال فی علم الرجال » در باره ی او نویسد:
او راست کتاب «خطب امیرالم ؤمنین ( علیه السلام)) . وی مردی عابد و پارسا بود .
***********************************

پی نوشت:

1) جنة النعیم والعیش السلیم، المولی باقر بن اسماعیل المازندرانی (م 1313 ه . ق) ص 444 چاپ سنگی تهران .
2) جنة النعیم، ص 402 .
3) الذریعة، ذیل عنوان خطیب امیرالمؤمنین ( علیه السلام) .
4) من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 80 .
5) روضات الجنات، محمدباقر الخوانساری، ج 4، ص 210 .
6) قاموس الرجال، التستری، ج 5، ص 374 .
7) معجم رجال الحدیث، ج 10، ص 49 .
8) رسالة صاحب بن عباد به نقل ری باستان، حسین کریمان، ج 1، ص 356; روضات، ج 4، ص 208 حضرت آیة الله خویی نوشته اند این روایت لااقل از جهت مرسل بودن ضعیف است (معجم رجال الحدیث، ج 10،ص 49) .
9) توحید، ص 81 - 82، روضات، ج 4، ص 207 و 208 .
10) ترتیب قرن بر حسب درگذشت نویسنده است .
11) ریحانة الادب، محمدعلی مدرس تبریزی .
12) جنة النعیم .
13) روضات، ج 4، ص 208 .
14) سرالانساب، ص 10، به نقل ری باستان، ج 1، ص 389 .
15) رجال نجاشی، چاپ سنگی، تهران، 1317 ه . ق .
16) جنة النعیم، ص 471 .
17) منتقلة الطالبیة، نسخه عکسی کتابخانه لغت نامه دهخدا .
18) امام فخر رازی (م 606 ه) از دانشمندان اهل سنت است .
19) الشجرة المبارکة، ص 64، منشورات کتابخانه آیة الله مرعشی .
20) جنة النعیم، ص 401 .
21) کتاب الرجال، چاپ مرحوم محدث، ص 226 .
22) روضات، ج 4، ص 210 .
23) عمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب، ص 75 .
24) الفصول الفخریة، چاپ مرحوم محدث، ص 107 .
25) روضات، ج 4، ص 209 و آن از ارواشح .
26) مستدرک الوسائل، ج 10، ص 367 .
27) وسائل، چاپ دار احیاء التراث، ج 20، ص 228 - 229 .
28) جامع الرواة، الاردبیلی، ص 460 .