چکیده
زمینه: در دنیای پرشتاب فن آوری های نوین، فضای مجازی به عنوان یک فرصت یا تهدید، دست اندرکاران تربیت نسل جوان را با چالشی بزرگ روبه رو کرده است. استفاده گسترده از این فن آوری و امکان دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی و متنوع باعث به وجود آمدن بسیاری از رفتارهای غیراخلاقی به ویژه در میان نوجوانان شده است. این مطالعه به دنبال بررسی مفهوم شناسی فضای مجازی و استفاده از آن در ابعاد تربیتی – اسلامی آموزش وپرورش است.

روش کار: در این مقاله با روش تحلیلی – توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی درصدد بررسی و تبیین ابعاد گوناگون فضای مجازی و تربیت از حوزه تربیت اسلامی و روان شناختی به مفهوم سازی تربیت در فضای مجازی و نقش آن به عنوان ابزاری مهم در تأثیرگذاری می پردازد.

جمع بندی: تلقی انسان از جنبه های فرهنگی و آموزشی فن آوری، باعث ایجاد مؤلفه های کارکردی در حیات آموزشی و برنامه ریزی صحیح برای استفاده بهینه از آن خواهد شد. درنتیجه، فن آوری فضای مجازی نه تنها به عنوان یک سخت افزار بلکه به عنوان یک نرم افزار عمل کرده و عمق اثرگذاری آن افزون خواهد شد. حفظ و احیای اعتقادات و تربیت اسلامی نیاز به تبلیغ و اطلاع رسانی دارد که می توان از این فن آوری کمال بهره را برد. از طرفی فرهنگ سازی برای رویارویی و بهره وری بیشتر از فن آوری های نوین را باید رأس برنامه های آموزش وپرورش قرار داد و فرهنگ درست استفاده کردن از امکانات فضای مجازی را به نوجوان و کودکان آموزش داد.

واژه های کلیدی: فضای مجازی، تربیت، فن آوری تربیت اسلامی، نوجوانان دبیرستانی.

مقدمه:
سه ویژگی عمده در عصر حاضر وجود دارد که منشأ بروز چالش هایی برای تربیت است. ویژگی نخست در بعد فکری و فلسفی، ویژگی دوم در بعد اقتصادی و توسعه ای و ویژگی سوم در بعد فن آوری ظهور یافته است. ویژگی سوم در عصر حاضر، در بعد فن آورانه به ویژه در رشد بی سابقه ارتباطات در شکل رایانه ای آن آشکار شده است (مهندسی، ۱۳۸۰). این ویژگی عصر حاضر نیز برای تربیت، چالش برانگیز است. هرچند ارتباطات فی نفسه منفی نیست؛ اما مرزها را درمی نوردد و افراد را در دنیایی بی مرز قرار می دهد؛ و این مسئله برای عموم نظام های تربیتی و ازجمله تربیت اسلامی آموزش وپرورش، چالش برانگیز است. از این رو، تربیت عموماً با مرز گذاری تحقق می یابد. برخورد کلی تربیت اسلامی با این چالش به این صورت است که مهار درونی را در افراد ایجاد می کند. هنگامی که در تلاطم ارتباطات نمی توان محیط بیرونی را مهار نمود و مرزبندی هایی را شکل داد باید مهار درونی را در جریان تربیت افزایش داد؛ و با استفاده از فن آوری های نوین به تبلیغ و توسعه تربیت اسلامی پرداخت(احمدی،۱۳۶۴).
بیان مسئله:
اگرچه در آموزه های دینی بحث از تربیت و آموزش در قالب آداب التعلم آمده است؛ ولی با توجه به رشد چشمگیر فن آوری و فضای مجازی، اندیشمندان باید از تربیت و اخلاق در فضای مجازی نیز غافل نماندند (فرهود، ۱۳۸۶). اغلب تحقیقات در کشورهای غربی تحت عنوان اخلاق و آموزش در فضای مجازی است که قبل از مفهوم سازی اخلاق، آموزش و مرزبندی محیط داخلی و خارجی مؤسسه های آموزشی که در تحلیل مسائل عینی اخلاقی رهگشاست، صورت می گیرد (چایکوسکی، ۲۰۰۵).
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، برنامه ریزان آموزش وپرورش توجه شایسته ای به امر ترویج تربیت دینی در جامعه نمودند و طبق اصول کلی نظام آموزش وپرورش و همچنین اصل دوم و سوم تدوین و اجرای برنامه های آموزشی در نظام جدید متوسطه به همه جانبه بودن فعالیت های پرورشی و تربیت دینی و تربیت نیروی انسانی متخصص تأکید شده است؛ ولی توصیه ها و راهبردهای تربیتی معرفی شده توسط روشنفکران جهان اسلام برای نفوذ مواهب معنوی به سنت های فن آورانه و تمایل فزاینده جوامع اسلامی برای برخورداری هم زمان از مواهب دینی و دست آوری های فن آوری، سبب شده است که برخی از دست اندرکاران، ارائه برنامه های آموزشی نوین را سرلوحه کار خویش قرار دهند (العلوانی، ۱۳۷۷ و ون دوود، ۱۹۹۸). تمایل به ایجاد آشتی میان سنت  های دینی با مقتضیات زندگی صنعتی از دیرباز در کشورهای اسلامی و به ویژه در ایران، رواج داشته است (علم الهدی، ۱۳۹۰).
فضای مجازی اینترنت، عرصه ای آزاد است تا هر فرد و گروهی در کم ترین زمان و بیشترین دامنه تأثیر و پیام خود را منتقل کند. در این میان، قدرت های مسلط برای ترویج و نهایتاً جهانی شدن افکار و سیاست های خود، از ابزارهای تبلیغی مختلفی بهره می گیرند؛ یکی از این ابزارها فضای مجازی است. فضای مجازی و اینترنت با در اختیار قرار دادن امکانات ارتباطی سریع، ارزان و جذاب، مرزهای جغرافیایی را درنوردیده و با سرعتی بالا در حال گسترش میان جوامع مختلف است. در عین  حال، مکانیزم های استفاده از این فن آوری موجب ایجاد محاسن و آسیب هایی در کاربرها شده است. در اینجا لازم است ابتدا به مفهوم و انتظارات موجود از تربیت، تربیت اسلامی و سپس به فضای مجازی بپردازیم.
تربیت
در تربیت مدرن و علمی، بیشتر سعی بر شکوفا ساختن استعدادهای افراد است. به  طور کلی، می توان تربیت را جریانی دانست که به  طور مستمر در جهت رشد همه جانبه فرد (اعم از جسمانی، شناختی، روانی، عاطفی و اجتماعی و دینی) و شکوفا ساختن استعدادهای او است (شریعتمداری، ۱۳۶۷). به عبارت دیگر، تربیت اعم از آموزش های رسمی و غیررسمی است و کلاً هر جریانی که در جهت تغییر و اصلاح تجربیات فرد است را در برمی گیرد. به  این  ترتیب، تربیت فرایندی است که در سراسر عمر انسان اتفاق می افتد و قاعدتاً جنبه تکاملی، رشدی و صعودی دارد. لاک معتقد بود که انسان همچون یک لوح سفید به دنیا می آید و از طریق تربیت یاد می گیرد که بر اعمال و رفتار خود تسلط یابد، رفتارهای تکانه ای از خود بروز ندهد و قبل از انجام هر عمل و رفتاری در قبال آن اندیشه کند (کرین، ۱۳۷۵). روسو، فیلسوف سوئیسی قرن هجدهم، برخلاف لاک معتقد بود که کودکان حالات و روش های خاص خود را از نظر احساس و اندیشه دارا هستند. آنها مطابق با طرح طبیعت رشد می یابند و ما باید تنها تسهیل کننده این رشد باشیم.
انسان در طول زندگی به  طور اعم به تعلیم و تربیت و به  طور اخص به تربیت مذهبی نیاز دارد، چون انسان به  صورت فطری گرایش به مذهب دارد و هر جامعه ای بر اساس مذهبی که برای خود برمی گزیند. سعی می کند افراد جامعه را با سنت های مذهبی و آداب  و رسوم دینی خود تربیت کند. موضوع تربیت اسلامی، پس از گسترش جریان علم طلبی و سرایت موج مطالبه تربیت جدید به ایران، از حدود دهه ۱۲۶۰ ـ ۱۲۵۰، در کشور ما آغاز شده است؛ البته تاریخچه تربیت اسلامی از یک لحاظ، به تاریخ ظهور اسلام بازمی گردد؛ ولی مسئله تربیت اسلامی، به عنوان یک موضوع سیاسی ـ فرهنگیِ مستقل، از زمان ورود تعلیم و تربیت جدید به ایران و شاید کمی قبل تر، از تاریخ ظهور پیش درآمدهای اجتماعی و اقتصادیِ مقتضی آموزش وپرورش نوین، مطرح بوده است (علم الهدا، ۱۳۹۰).
تربیت اسلامی:
مفهوم تربیت اسلامی، تفسیرپذیر است. تربیت اسلامی، مفهومی است مرکب از تربیت و اسلام که هر دو از حیث معنایی بسیار انعطاف پذیرند. تفسیر مفاهیم تربیت و اسلام، متنوع تر از آن است که بتوان به توافقی زبان شناختی در جهت تحصیل یک معنای پایه برای تربیت اسلامی رسید. تربیت اسلامی طیف وسیع و البته گشوده ای از معانی را به فراخور تنوع معنایی تربیت و گوناگونیِ معنایی اسلام در قرائت های هفتاد و دو ملت، به خود اختصاص می دهد. از آنجا که درنهایت، این مفهوم بنابر تنوع معنایی خود، دلالت های مختلف و حتی متقابلی برای عمل تربیتی و نظام آموزشی دربر خواهد داشت. ارائه تعریف روشن و قابل دفاعی از تربیت اسلامی که متلاطم با مبانی و اصول پایه دین اسلام باشد، ضرورتی انکارناپذیر است (احمدی،۱۳۶۴).
در این میان، پرمعناترین تعبیر از تربیت اسلامی، همان تعبیر به تزکیه است. در آیه دوم سوره جمعه، هدف از بعثت رسولان و پیامبران، آگاه ساختن انسان ها از نشانه های الهی، تزکیه و علم آموزی به آنها عنوان شده است. این سه هدف بزرگ الهی جز برترین اهداف تربیت اسلامی است و در اسلام اهمیت خاصی به تربیت فرزند داده شده است؛ چراکه یکی از حقوق اساسی فرزند نسبت به والدین، تربیت درست اوست. در اهمیت تربیت در اسلام همین بس که در قرآن مجید از یکی از اهداف عالیه بعثت پیامبران به عنوان تزکیه (تربیت) نام  برده شده است. تربیت در اسلام با معانی و تعابیر مختلفی به کار رفته است. در یک تعبیر، تربیت به معنای رسیدن به رشد است. آیه ۱ سوره جن ناظر بر این تعبیر است. در این آیه هدف قرآن، هدایت به حق و کمال عقلی است؛ و یا در نهج الفصاحه، پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «من برای به کمال رساندن خوبی های اخلاق مبعوث شدم». بنابراین تزکیه نفس باعث رستگاری می شود و تربیت باعث به کمال رسیدن ابعاد معنوی و شخصیتی انسان ها است (مکارم شیرازی، ۱۳۶۷). همه اینها نشان می دهد که تربیت اسلامی، تربیتی کامل و همه جانبه است از ویژگی های دیگر تربیت اسلامی، تأکید آن بر تربیت شناختی است. آن قدر که در تربیت اسلامی بر پرورش تفکر و علم آموزی تأکید شده است در هیچ یک از مدل های تربیت چنین سفارش نشده است.
در جوامع دیگر مانند روم باستان، هدف از تربیت قبل از هر چیز، پرورش شهروند خوب بوده است؛ یعنی فردی که آماده فداکاری برای سرزمین خود باشد و در عصر جدید و طبعاً علمی، تربیت شدیداً بر اهداف علمی استوار است. این امر به ویژه بعد از انقلاب صنعتی شدت گرفت و پایه های تربیت نوین بر روان شناسی علمی و زیست شناسی گذارده شد (مایر، ۱۳۷۴). از دیدگاه مایر هدف های تربیت عصر جدید عبارت اند از: تفکر، تأمل، شناخت فرهنگ و هنر، پرورش خلاقیت، درک و کاربرد دانش، تماس با اندیشه های مهم، روی آوری به ارزش های معنوی و اخلاقیات، کسب مهارت های اساسی مانند خواندن، نوشتن و زیبایی شناسی، کارآمدی شغلی، پرورش حس احترام به همنوع و خانواده، شهروند مؤثر، سلامت بدنی، رشد شخصیت، رشد و گسترش علائق و صلح جویی است.
در اسلام هدف های تربیتی، مطابق با شأن انسان و هدف از خلقت آدمی است. مطهری (۱۳۶۹) هدف های تربیت اسلامی را در تقویت اراده، عبادت و نیایش، محبت، تقویت حس حقیقت جوئی، مراقبه و محاسبه، تفکر، محبت اولیا، ازدواج، جهاد و کار می داند. پس می توان گفت که مشابه هدف های ذکرشده، یکی از اهداف تعلیم و تربیت اسلامی، شناخت خود و پیرامون خود است. فرزندانمان را باید به  گونه ای تربیت کنیم که مشتاقانه در پی کشف خود و محیط خود برآیند. خوشبختانه، از ابتدای تولد این ودیعه درونی یعنی جستجو و کشف محیط، به  طور ذاتی در وجود ما نهفته است. ما می توانیم به روش بسیار دقیق و هوشمندانه آن را هدایت کنیم و مسلماً اگر این نهاده درونی نتواند به درستی رشد یابد، ما در اهداف تربیتی خود دچار شکست شده ایم. برای تربیت و رشد این نهاده باید سعی کنیم از ابتدا کودک را مشتاق به بررسی و پویش اطراف خود نماییم (روزبهانی، ۱۳۸۰).
حال کاربرد روش های علمی در تعلیم و تربیت، ویژگی مشخص تربیت مدرن و امروزی؛ و است چنین سیستم تعلیم و تربیتی است که موجب ایجاد تغییرات نسبتاً ثابتی در فرد می شود. در این سیستم، فن آوری در خدمت تربیت قرار می گیرد و تربیت، انسان را به استفاده بهینه از فن آوری رهنمون می سازد. وسعت و سرعت ارتباطات در سطح جهانی سبب شده است که فرهنگ های گوناگون از همدیگر متأثر شوند و امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی، نظام آموزشی مسئولیت خطیری برای به کارگیری راهنمایی و هدایت صحیح تحولات فن آوری اطلاعات به عهده  دارد. همچنین همه عوامل آموزش وپرورش در تلاش برای فهمیدن، سازگار کردن و کاربرد فن آوری اطلاعات به شکل مؤثر و در جهت اهداف تربیت اسلامی از طرف نظام های آموزشی هستند (امام جمعه، ۱۳۸۲).
اسلام به عنوان یک هویت مستقل فرهنگی- تاریخی، جهانی شدن افکار تهاجمی و ضد اخلاقی را چالشی مهم از جانب غرب برای خود می داند و درصدد است تا در مقابل تأثیرات آن مقابله کرده و مانع از نفوذ آن در جوامع خود شود و هم زمان با بهره گیری از ابزارها برای جهانی کردن ارزش های خود نیز گام بردارد. با توجه به افزایش تعداد کاربران اینترنتی در کشورهای اسلامی، فضای مجازی در این راستا می تواند هم تهدیدکننده و هم فرصت مناسبی باشد (افروغ، ۱۳۸۸).
یکی از مهم ترین کارکرد های فضای مجازی، کمک به فرایند فرهنگ پذیری است. فرهنگ سازی عبارت است از: فرایند انتقال ارزش ها، هنجارها، عقاید، باورها، معیارها و الگوهای رفتاری و احساسی موجود در فرهنگ جامعه به آحاد افراد آن. نهاد خانواده و سپس نهاد تعلیم و تربیت، اولین مراکز انتقال مفاهیم فرهنگی به کودکان هستند. غفلت از تربیت فن آورانه متعلق به مدرنیته با مبانی تربیت اسلامی سبب شده است که از یک سو ما با افزودن موادی درباره اخلاق، تاریخ، کلام، احکام و عقاید اسلامی به برنامه درسی مدارس و دبیرستان ها، انتظار دست یابی به تربیت اسلامی را محقق بدانیم و از سوی دیگر، این مواد همچنان به عنوان جزیره های منزوی یا کم ارتباط، خشک و ناسازگار با دیگر بخش های برنامه اجتماعی باقی بمانند (علم الهدی، ۱۳۹۰).
مفهوم شناسی فن آوری و فضای مجازی:
فن آوری یعنی کاربرد دانش، ابزارها و مهارت ها برای حل مشکلات عملی و گسترش توانایی ها یا کاربرد دانش و ابداع وسایل و سیستم هایی برای ارضای نیازهای انسان است و زمینه ای عقلانی که در جهت اطمینان از مهار کردن طبیعت فیزیکی به  وسیله انسان از طریق کاربرد قوانین علمیِ شناخته شده، طراحی  شده است (سیمون، ۱۹۸۳). در واقع فن آوری، قدرت آموزش و یادگیری ندارد؛ بلکه سیستمی نظا م مند برای انتقال دانش و یادگیری است که در عصر فعلی کاربرد بسیار دارد. اصطلاح فضای سایبری از ترکیب دو واژه سایبر و فضا تشکیل شده که برای درک آن بهتر است هر یک از واژه ها جداگانه بررسی شود. سایبر از لغت یونانی سایبرنتیک به معنای سکان دار یا راهنما مشتق شده است. اصطلاح فضای سایبر را نخستین بار ویلیام گیبسون، نویسنده کانادایی داستان علمی- تخیلی، در کتاب نورومونس در سال ۱۹۸۴ به کار برد (منبع اینترنتی ۲). برای وی فضای سایبر، فضای تخیلی است که از اتصال رایانه هایی پدید آمده که تمامی انسان ها، ماشین ها و منابع اطلاعاتی را در جهان به هم متصل کرده است. این معنا به  طور تقریبی مشابه معنایی است که امروزه از کاربرد لفظ فضای مجازی وجود دارد. در واقع فضای مجازی برای توصیف تمام انواع منابع اطلاعاتی ایجادشده از طریق شبکه های رایانه ای به کار برده می شود و از این جهت، مجازی یا مصنوعی است که در محیط مادی و فیزیکی مکانی را اشغال نکرده است و توسط نرم افزار تولید می شود.(امام جمعه، ۱۳۸۲).
مفهوم شناسی فضای مجازی از دیدگاه جلالی به این شرح است که او آسیب های فن آوری اطلاعات را در سه بُعد می داند؛ اولین بعد را آسیب  اخلاقی بیان می کند. حدود ۵/۱ درصد از مجموع اطلاعات موجود در سایت های اینترنتی، غیراخلاقی، بیش از ۹۰ درصد از آنها، تجاری و مابقی آن با سایر امور علمی، فرهنگی، ورزشی و سایر موضوعات مرتبط است. در همین راستا، یکی از چالش های اساسی گسترش فن آوری ارتباطات در جهان، به ویژه کشورهای در حال  توسعه، آسیب های فرهنگی و اجتماعی است. قرار گرفتن در معرض فرهنگ های گوناگون، آزادی های زیاد در یک دوره زمانی نسبتاً کوتاه و امکان دسترسی به اطلاعات غیراخلاقی گوناگون از طریق اینترنت، ازجمله نمونه های این خطرها هستند. در کشورهای در حال  توسعه، از جمله کشور ما، بنابر شرایط فرهنگی و اجتماعی، احتمال آسیب پذیری زیادی در اثر تعامل گسترده با دیگر فرهنگ ها وجود دارد. به رغم پیشرفت های حاصل شده در سازوکارهای امنیتی و کنترلی در اینترنت، قابلیت های کنترلی در این گونه موارد، کم تر مؤثر واقع می شوند؛ بنابراین توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی کشورها یا مناطق جغرافیایی خاص، قبل از ایجاد شهر الکترونیک، آماده کردن خانواده ها از بعد فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی ضروری است (جلالی، ۱۳۸۲).
بعد دیگر، آسیب های پزشکی است؛ بازی های کامپیوتری به سبب داشتن صفحات گرافیکی، تنوع رنگ و سرعت زیاد تعویض صفحات، تأثیرات منفی بر روی مغز و اعصاب کودکان و حتی بزرگ ترها می گذارد و از این رو برخی اختلالات را موجب می شوند. استفاده زیاد از کامپیوتر آثار منفی بر بینایی افراد به جای می گذارد و موجب سوزش چشم ها می شود. تأثیرات منفی کامپیوتر بر بدن افراد عبارت اند از: دردهای شدید کمر، دست، گردن و سر که به صورت آرتروز ظاهر می شود و گاهی موجب ایجاد کیست مفصلی در مچ دست می شود. افتادن سرشانه ها و خارج شدن ستون فقرات از حالت طبیعی، مشکلات دیگر مرتبط با آسیب های پزشکی کامپیوتر است؛ که به دلیل نشستن به مدت طولانی در پشت کامپیوتر و تایپ و کار زیاد با آن به وجود می آید (جلالی، ۱۳۸۲).
آخرین بعد مطرح شده، آسیب فرهنگی ـ اجتماعی است؛ کودکانی که از بدو زندگی و در دوران کودکی به دلیل کمبود فضاهای تفریحی و آموزشی در منزل با بازی های کامپیوتری مشغول می شوند، به مرور نوعی انزواطلبی را پیش می گیرند که درنهایت باعث منزوی شدن آنان از اجتماع می شود. حال  آنکه کودکان در دوران رشد باید با هم نوعان و کودکان همسن خود بازی های دسته جمعی انجام دهند تا ارتباطات اجتماعی را فراگیرند. منزوی شدن کودک و بازی با افرادی که در دنیای واقعی وجود خارجی ندارند، در آینده ممکن است آثار بسیار منفی و نامطلوبی را در رفتارهای اجتماعی کودک ایجاد کند. همچنین قهرمانانی که در بازی های رایانه ای ظاهر می شوند با تصاویر و صحنه های خشونت آمیز همراه  هستند که تأثیرات منفی فرهنگی ـ اجتماعی را به دنبال دارد (جلالی، ۱۳۸۲، ص ۶۰ ـ ۵۷).
امروزه اینترنت، فضا و موقعیتی را در عرصه فن آوری و اطلاعات در جهان کنونی ایجاد نموده که به  هیچ  عنوان توجیهی برای چشم پوشی و نادیده انگاشتن آن وجود ندارد. گسترش روز افزون و همه جانبه و نیز حضور بسیار فراگیر آن در تمام زوایای پنهان و آشکار جوامع انسانی موجب شده تا از آن برای تبادل اطلاعات و انتقال مفاهیم و محتوای هدفمند، بهره گیری شود. توسعه لحظه به لحظه حوزه نفوذ آن در تمام ابعاد جامعه بشری و افزایش کمی تعداد کاربران آن در مقیاس وسیع، موجب شده است تا عصر حاضر را عصر مجازی بنامند. انباشت اطلاعات در اینترنت که به مرحله انفجار نزدیک شده است و وجود محتوا و مطالب برای هر سلیقه و ذوقی از هر قشر و صنف، در مقاطع سنی مختلف از کودک گرفته تا افراد مسن و نیز سهل الوصول بودن و دسترسی آسان به اطلاعات و ارزانی و سادگی در برقراری ارتباط با کاربران از هر فکر و عقیده و مذهب موجب شده تا نوع جدیدی از مفاهیم ارتباط و تعامل بین اقوام و جوامع مختلف بشری در این فضای مجازی شکل گیرد. کامپیوتر و به دنبال آن اینترنت، هم نیاز به  نوعی خاص از سواد و مهارت دارد و هم الگوهای فرهنگی و رفتاری ویژه ای به دنبال می آورد. مهم ترین مسئله اینترنت از لحاظ فرهنگی، عدم تطابق محتوای ارائه شده با الگوهای فرهنگی و هنجارهای رفتاری جوامع مختلف است. فن آوری اینترنت برای بیشترین سرعت و کمترین کنترل، طراحی  شده است. لذا اعمال کنترل های اخلاقی در آن دشوار است. حجم بالای محتوای مستهجن تجاری و مجانی در اینترنت، یکی از معضلات اخلاقی و خانوادگی است. مشکل فرهنگی دیگر اینترنت، غلبه زبان انگلیسی و فقدان منابع غنی به زبان های دیگر است، درنتیجه سلطه زبان انگلیسی بر زبان های دیگر به وسیله اینترنت تقویت می شود (آشنا، ۱۳۸۰، ص ۲۳۵).
بر اساس آمارهای مربوط در سال ۲۰۰۹ از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۹ به طور میانگین ۸/۳۸۰ درصد کاربران فضای سایبر و اینترنت در سطح جهان رشد داشته است؛ به گونه ای که هم اکنون از هر چهار نفر در جهان، یک نفر به اینترنت دسترسی داشته و از کاربران به حساب می آیند (منبع اینترنتی ۱). از نظر منطقه ای در سطح جهان، میزان رشد دسترسی و استفاده از فضای سایبر متفاوت است. خاورمیانه با ۲/۱۶۴۸ درصد بالاترین و آمریکای شمالی با ۱۳۴ درصد کمترین رشد را طی این سال ها داشته اند. در سایر مناطق جهان نیز این رشد بسیار چشمگیر بوده است به  گونه ای که آفریقا ۴/۱۳۹۲ درصد، آسیا ۹/۵۴۵ درصد، اروپا ۸/۲۹۷ درصد، آمریکای لاتین و کارائیب ۸/۸۷۰ درصد و استرالیا و اقیانوسیه ۲/۱۷۵ درصد طی سال های مذکور در تعداد کاربران فضای مجازی رشد داشته اند. جدیدترین آمارهای مربوط به تعداد کاربران اینترنتی در کشورهای اسلامی در سال ۲۰۰۹ نشان می دهد که از جمعیت مسلمانان جهان در این سال ۷/۱۳ درصد به اینترنت دسترسی دارند؛ یعنی از هر هفت نفر مسلمان، یک نفر به اینترنت دسترسی دارد که نسبت به میانگین جهانی آن به ازای هر چهار نفر، یک کاربر است که مقدار کمتری را نشان می دهد.
اگرچه رسالت و هدف آموزش وپرورش، رشد و شکوفایی انسان ها و تکامل آنان در کنار تولید علم و نوآوری است؛ اما گسترش فزاینده مسائل غیراخلاقی و بروز زمینه های گوناگون برای فرصت طلبی ها و سوءاستفاده ها غیراخلاقی است و نیاز آموزش وپرورش به ویژه در آموزش های الکترونیکی و مجازی را به دلیل جریان آزاد و فراخ دامنی ارتباطات الکترونیکی، به اخلاق نمایان می سازد. باید توجه داشت که اخلاق یک مفهوم واحد جهانی دارد، هرچند که برخی نسبت به آن رویکرد تحویلی نگری و دید تک بعدی داشته اند. استاوسن اخلاق را مسئولیت اجتماعی تعریف می کند (ملیسا، ۲۰۰۷).
در این میان، مفاهیم و مبانی دینی نیز از تحولات شگرف اینترنت بی تأثیر نبوده و از آثار و پی آمدهای آن مصون نمانده است. با وجود اینکه حوزه ادیان و مذاهب از وسعت و پیچیدگی بسیار فراوانی برخوردار است، طرح مباحثی در ارتباط با آن در این شبکه جهانی، بخش قابل توجهی از فکر و ذهن کاربران را به خود اختصاص داده است. بنابراین در دنیای امروز، با پیچیدگی ها و جستارهای خاصی در حوزه ارتباطات روبه رو هستیم. اینترنت، ماهواره، رادیو، تلویزیون و دیگر فن آوری های نوین، همگی تنها بخشی از این پیچیدگی ها هستند (رستمی، ۱۳۸۰ ).
ما در حال حاضر پس از عبور از عصر اطلاعات و ارتباطات وارد دنیای مجازی شده ایم. در این عصر، فضای مجازی به عنوان یکی از جدیدترین ابزار تبلیغ دینی در یک محیط پرمخاطب و مملو از کاربران جست وجوگر مدرن، امکان انتقال آموزه ها و مفاهیم دینی را فراهم ساخته است. این فضا به  گونه ای است که امکان ارسال و انتقال پیام های دینی را از روش و سبک سنتی به شیوه های نوین و پیشرفته ارتباطی فراهم کرده است (رستمی، ۱۳۸۰).
جامعه امروز به جوانانی نیاز دارد که بتوانند با بهره گیری مناسب از فن آوری های اطلاعات و ارتباطات با تفکر انتقادی و اتخاذ شیوه های راهبردی به حل وفصل مسائل بپردازند. آموزش فن آوری های نوین زمینه های این بهره گیری را فراهم می کند؛ زیرا از آن طریق، چگونگی کسب اطلاعاتی، دانش ها و مهارت های مورد نیاز زندگی مؤفق؛ و طریق، استفاده از منابع اطلاعاتی، ارتباطی ممکن و میسر می شود.
فن آوری اطلاعات نقش مهمی در ارتباط بین اجتماع و آموزش ایفا می کند (دلورز، ترجمه فرهاد افتخارزاده، ۱۳۸۰، ص ۳۶۱). تغییرات در جامعه باعث ایجاد نیازهای جدید در افراد می شود و آموزش در زمره این نیازها به شمار می رود و فناوری های اطلاعات نقش حیاتی و مهمی در این زمینه ایفا می کنند. در صورتی  که به سواد رایانه ای عموم افراد توجه نشود، فن آوری اطلاعات به  هیچ وجه توسعه صحیحی نخواهد یافت.
فن آوری اطلاعات سال هاست که در کشورهای پیشرفته به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای توسعه مورد استفاده قرار گرفته است. تغییر و تحولات سریع محیطی در عصر اطلاعات همه سازمان ها و نهادهای بشری ازجمله آموزش وپرورش را با چالش هایی از قبیل جهانی شدن، رقابت شدید، تبلیغات سوء و تهاجم فرهنگی روبه رو ساخته است ( هاشمی، نادری، شریعتمداری و سیف نراقی، ۱۳۸۷).
پدیده جهانی شدن فضای مجازی، واقعیتی انکارناپذیر در دنیای کنونی است که ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را در برمی گیرد و پس از جنگ سرد به صورتی جدی در حال پیگیری است. قدرت های هدایت کننده این پدیده، در جهت تحقق اهداف خود، ابزارهای مختلفی را به کار گرفته اند که عمده ترین و درعین حال مهم ترین آنها فضای مجازی است ( مجتهد زاده، ۱۳۸۱).
فضای مجازی روزبه روز تجلی بیشتری در میان جوامع پیدا می کند و انواع گوناگونی از تفکرات، اندیشه ها و اطلاعات را در اختیار کاربران خود قرار می دهد. آمارهای ارائه شده نشان دهنده از افزایش چشمگیر تعداد کاربران در جوامع مختلف است و پیش بینی می شود این روند در آینده نیز به صورت گسترده تری ادامه یابد. از طرفی سرعت روزافزون تغییرها و تحول ها در جوامع انسانی با کمک فن آوری های نوین و اینترنت، موجب تغییر در نگرش، جهان بینی، ارزش ها و انتظارهای جوانان شده است که می تواند ابزاری بسیار مؤثر، در رشد و تعالی جامعه نیز باشد. اینترنت موقعیت و عرصه ای را برای عرضه و تقاضا، ارتباطات دوسویه ی اطلاعات و برقراری ارتباط به وجود آورده است؛ به همین دلیل برای دست یابی و سهل الوصول کردن فن آوری های ارتباطی باید گام های جدی برداشت و هم زمان با برنامه ریزی اصولی و کارآمد از راه غنا بخشی به محتویات و مفاهیم تربیتی کتاب های درسی برای استفاده صحیح و بهره گیری از فن آوری های نوین و نیز انبوه سازی آنها در قالب های متفاوت و جذاب، برای حضور پررنگ تر و تأثیرگذارتر بر مخاطبان و کاربران، اقداماتی شایسته انجام داد. جهان غرب با تمام توان و ابزارهای مختلف در حال گسترش فرهنگ خود برای غالب شدن بر دیگر اندیشه ها و افکار کشورهای مشرق زمین، به ویژه جهان اسلام است. به همین سبب لازم است که در درجه اول، حضوری پررنگ، بسیار فعال و قوی در عرصه فضای مجازی، برای مقابله با این تبادل اطلاعات یک سویه و ضد ارزشی و منفی داشته باشیم و در درجه دوم با حضور گسترده خود در تمام قالب های موجود در فضای مجازی، محتوای غنی اسلامی و فرهنگ اصیل ایرانی را برای توجه و آشنایی بیشتر کاربران جویای حق و آموزه های ناب اسلامی و فرهنگ غنی دینی و ملی مشرق زمین و ایران اسلامی، عرضه نماییم. در آخر باید با آموزش ضرورت رعایت نکات اخلاقی در استفاده از فضای مجازی توسط آموزش وپرورش در سطحی گسترده و عمیق گامی در جهت رویاروی با این چالش عصر برداریم.
جمع بندی:
گسترش اینترنت در کشور ایران باید به  گونه ای باشد که به رشد خلاقیت در جوانان کمک کند، نه اینکه موجبات خلاقیت زدایی و انزواطلبی را فراهم آورد. همچنین سیاست گذاری در مورد توسعه اینترنت نباید به توسعه مصرف یا بازتولید محتوای آن محدود شود؛ بلکه باید گسترش فرهنگ بومی مذهبی و مقاومت فرهنگی را به دنبال داشته باشد؛ بنابراین بیش از توسعه اینترنت باید به  نظام تولید و سازمان دهی الکترونیک اطلاعات علمی، فرهنگی بر اساس استانداردهای قابلِ  تبادل در شبکه اهتمام داشت و بودجه های کلانی را به این امر اختصاص داد. تدوین و اجرای قوانین موردِ نیاز و روزآمد در حوزه ارتباطات شبکه ای بسیار اساسی است. در سیاست گذاری آموزشی باید چگونگی کاربرد فن آوری توسط متولیان آموزش وپرورش و بررسی تأثیر آن بر مخاطبان در نظر گرفته شود. نظام نظارت فرهنگی بر محتوای داده های مبادله شده و ثبت ملی، نقشی اساسی در پیش گیری از گسترش تهدیدات دارد. به نظر می رسد اینترنت که به  طور بالقوه می تواند هم تهدید و هم فرصتی طلایی برای امنیت فرهنگی و سیاسی باشد، به عرصه ای فراخ برای رقابت گروه های فشار سیاسی و فرهنگی تبدیل  شده است. فقدان دانش جامع نگر در مورد صورتِ  مسئله و نبود مطالعات سیاست گذاری مقایسه ای در کشور، حاکمیت روش آزمون وخطا و اعمال سلایق فردی و سازمانی را به دنبال داشته است. مسئولیت پذیری دولت در سیاست گذاری علمی، کارشناسانه و همه سو نگر بوده و بهره گیری از تمام توان علمی کشور، شرط اصلی تحقق بیشترین منافع و کمترین آسیب ها از گسترس صنعت اینترنت در ایران است (آشنا، ۱۳۸۰، ص ۳۶۰- ۳۵۸).
با توجه به مطالعات انجام شده می توان چنین نتیجه گرفت که فضای مجازی ، عاملی مؤثر در فرهنگ پذیری، انتقال ارزش ها و هنجارها و پر کردن اوقات فراغت برای نوجوانان و جوانان است. فضای مجازی، فرصت های تعاملات خانوادگی را از اعضای خانواده می گیرند و فضای خانواده را به  سوی فردگرایی پیش  می برند. اینترنت، در عین جذابیت، درصورتی که استفاده از آن بدون ملاحظات و برنامه باشد، آسیب های روانی، عصبی، اخلاقی را برای کاربران به دنبال خواهد داشت. در عین  حال می توان از اینترنت به عنوان وسیله ای برای آموزش های رسمی (از راه دور) بازماندگان از تحصیل و عامل مؤثری در جهت رفع تبعیض و استفاده از اطلاعات و همسان سازی فرهنگی و آموزشی استفاده کرد. فضای مجازی با توجه به گستره و نفوذ جهانی و استفاده از کیفیت برتر فن آورانه و جذابیت های تصویری، عاملی مؤثرتر در انتقال ارزش ها، هنجارها و فرهنگ غربی است که باید بتوان با آن رقابت کرد. رسانه ها، از جمله اینترنت، افراد را به صورت منفعل و پذیرنده درمی آورند و غالباً قدرت انتخاب، تحلیل و تفکر را از بیننده ها، به ویژه کودکان و نوجوانان می گیرند. گسترش استفاده بی حدوحصر از رسانه های جدید موجب گسست فرهنگی و تقدس زدایی از ارزشِ های دینی و ملی و میراث فرهنگی به جامعه ایرانی می شود.
به هر میزان که دچار کم کاری شویم و یا ورود و حضور پررنگ در فضای مجازی را جدی نگیریم و یا تعلل و غیبت در صحنه ها و زمینه ها و بسترهای قابل بهره گیری در این فضا داشته باشیم، مطمئناً لطمات و صدمات جبران ناپذیرتری در آینده در زمینه ارتباطات و تبادل اطلاعات با جهان خارج خواهیم داشت و این فرصت بسیار ارزشمند، با بی توجهی ما، تبدیل به تهدید خواهد شد. لذا شایسته است در این فضای چالش برانگیز با هدف تبدیل تهدید و تحدید زمان و مکان تبلیغ و ترویج فرهنگ اسلامی و ایرانی به فرصت قدم برداریم و یا برای کاهش تهدیدها در مقابل فرصت ها، بسیار زیرکانه و مسئولانه به بهره گیری از تمام توان و ظرفیت سخت افزاری و نرم افزاری در این حوزه، وارد عرصه تولید و انتقال مفاهیم، محتوا و اطلاعات شویم. از سوی دیگر، باید فرهنگ سازی را در رأس برنامه های آموزشی خود قرار داده و فرهنگ صحیح استفاده از امکانات فضای مجازی را به نوجوانان و کودکان آموزش داد.

منابع:

• اپل؛ «سخن رانی درباره خصوصی سازی»؛ همایش برنامه ریزی درسی؛ آفریقای جنوبی: ۱۹۹۸٫
• آشنا، حسام الدین؛ «اینترنت و امنیت فرهنگی ـ سیاسی …؛ (مجموعه مقالات) کمیسیون ملی یونسکو، ۱۳۸۰٫
• احمدی، ا؛ اصول و روش های تربیت در اسلام؛ جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۴٫
• افروغ، عماد و جمعی از اندیشمندان اسلامی؛ جهانی شدن و جهان اسلام؛ مجمع تقریب مذاهب اسلامی؛ تهران: ۱۳۸۸٫
• اکبری، محمدعلی؛ «دارالفنون نخستین گام های توسعه فرهنگی در ایران معاصر»؛ دفتر دانش، شماره ۲ و ۳، ۱۳۷۱٫
• امام جمعه، طیبه؛ «آموزش وپرورش در عصر اطلاعات»؛ فن آوری آموزشی؛ آبان، شماره ۲، ص ۲۵، ۱۳۸۲٫
• ایکاف، راسل ال؛ بازآفرینی سازمان؛ ترجمه: تقی ناصر شریعتی، اسماعیل مردانی گیوی و مریدی سیاوش؛ چاپ اول، تهران: سازمان مدیریت صنعتی، ۱۳۸۲٫
• العلوانی، طه جابر؛ اصلاح تفکر اسلامی؛ ترجمه محمود شمس؛ تهران: قطره، ۱۳۷۷٫
• باقری، خسرو؛ «تربیت دینی در برابر چالش قرن بیست و یکم»؛ مجموعه مقالات تربیت اسلامی، ج۳، قم: مرکز مطالعات تربیت اسلامی، ۱۳۷۹٫
• بنیاد مستضعفان؛ مجموعه مقالات تاریخ معاصر ایران؛ ج۷، تهران: بنیاد مستضعفان، ۱۳۷۶٫
• برزینکا، ولفگانگ؛ فلسفه تعلیم و تربیت؛ ترجمه محمد عطاران؛ فلسفه تعلیم و تربیت معاصر؛ تهران: محراب قلم، ۱۳۷۶٫
• تهرانی، د، م؛ سیری در تربیت اسلامی؛ تهران: مؤسسه نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۷۶٫
• سلمانیان شفا، علیرضا؛ «فن آوری اطلاعات»؛ صنعت برق؛ بهمن، شماره ۹۳، ص ۲۹، ۱۳۸۲٫
• شعبانی، احمد؛ «مبانی برنامه توسعه و کاربردی فن آوری ارتباطات و اطلاعات در نظام آموزش وپرورش»؛ فصلنامه اطلاع رسانی، دوره ۱۹، شماره ۳و۴، بهار و تابستان، ص۴، ۱۳۸۳٫
• شعبانی، احمد؛ جامعه اطلاعات ایران و چالش های رویاروی آن؛ فصلنامه اطلاع رسانی، دوره ۱۹، اسفندماه، شماره اول و دوم، ۱۳۸۲٫
• شریعتمداری، علی؛ تعلیم و تربیت اسلامی. نهضت زنان مسلمان.
• خاتمی، محمد؛ واله های فرهنگ یا پیشگامان تجدد؛ تهران: مدبر، ۱۳۷۶٫
• جعفرنژاد قمی، عین اله؛ ICDL ( مهارت اول: مفاهیم پایه فناوری اطلاعات)؛ بابل: نشر علوم رایانه، ۱۳۸۳٫
• جلالی، علی اکبر؛ آسیب شناسی فناوری اطلاعات در خانواده؛ پژوهشکده خانواده، ۱۳۸۲٫
• حقیقت دوست، زهرا؛ «آموزش وپرورش و توسعه در عصر فن آوری»؛ فن آوری آموزشی، مهر، شماره ۱، ص۳، ۱۳۸۱٫
• دیلمقانی، میترا؛ «فن آوری اطلاعات در برنامه های آموزشی کشورها»؛ فن آوری آموزشی، بهمن، شماره ۵، ص ۱۶، ۱۳۸۲٫
• دیناروند، حسن؛ «مدارس در عصر اطلاعات»؛ فن آوری آموزشی تابستان، شماره ۹، ص ۲۰-۲، ۱۳۸۲٫
• راسل، ب؛ در تربیت؛ ترجمه شوقی؛ مؤسسه مطبوعاتی عطائی؛ تهران: ۱۳۴۷٫
• روزبهانی، عباس؛ فرهنگ عمومی و تربیت دینی؛ ص، ۲۹، ۱۳۸۰٫
• زمانی، بی بی عشرت؛ «آموزش فن آوری در کتاب های درسی کشورهای پیشرفته (انگلستان)»؛ فن آوری آموزشی، اسفند، شماره ۶، ص ۱۹، ۱۳۸۲٫
• طباطبائی، محمدحسین؛ تفسیرالمیزان؛ ترجمه موسوی همدانی؛ بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، ۱۳۶۷٫
• علم الهدا، جمیله؛ چالش خیزی تحقق تربیت اسلامی در فضای مدرنیته؛ تاریخ درج مطلب ۱۳/۱۲/۱۳۹۰ ۱۳۹۰٫
• فرهود داریوش، «مروری بر تاریخچه اخلاق همراه با گردآوری زمینه های گوناگون اخلاق»؛ اخلاق در علوم و فن آوری شماره ۱ و ۲، ۱۳۸۶٫
• فرهادی، ربابه؛ «نقش فن آوری اطلاعات در آموزش»؛ فصلنامه کتاب، شماره ۵۶٫
• کرمی پور، محمدرضا؛ «مدیریت آموزشی در عصر اطلاعات»؛ فن آوری آموزشی، آبان، شماره ۲، ص۴۴-۴۷، ۱۳۸۲٫
• کارنوی، مارتین؛ آموزش وپرورش در خدمت امپریالیسم فرهنگی؛ ترجمه محبوبه مهاجر؛ تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۷٫
• کرین، سی؛ پیشگامان روان شناسی رشد؛ ترجمه فدائی، ف، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵٫
• مایر، ف؛ تاریخ اندیشه های تربیتی ترجمه فیاض، ع، سمت، ۱۳۷۴٫
• ماجد عرسان الکیلانی؛ فلسفه التربیه الاسلامیه؛ بیروت: الریان، ۱۹۹۸٫
• مکارم شیرازی، تفسیر نمونه؛ جلد بیست و چهارم، دارالکتاب الاسلامیه، ۱۳۶۷٫
• مددپور، محمد؛ تجدد و دین زدایی در فرهنگ و هنر منورالفکری ایران؛ تهران: دانشگاه شاهد، ۱۳۷۳٫
• مددپور، محمد؛ سیر تفکر معاصر در ایران زمینه های تجدد و دین زدایی؛ تهران: منادی تربیت، ۱۳۷۹٫
• مجتهدزاده، پیروز؛ جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی؛ انتشارات سمت، تهران: ۱۳۸۱٫
• محسنی، منوچهر؛ «دانشگاه در بستر رشد تاریخی از نظر ساختارها و نقش ها»؛ مجموعه مقالات سمینار دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی، جلد ۱، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۷۸٫
• مسروری، ح، ع؛ مباحثی چند پیرامون مبانی تعلیم و تربیت اسلامی؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۷٫
• مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت در اسلام؛ انتشارات صدرا، ۱۳۶۹٫
• مهندسی، محمد مهدی؛ فرهنگ عمومی و تربیت دینی – چالش های عصر حاضر در قلمرو تربیت دینب ۲۹، ۱۳۸۰٫
• واتسن، براندا؛ «تدریس مؤثر تربیت دینی»؛ ترجمه و تلخیص بهرام محسن پور؛ مجموعه مقالات تربیت اسلامی، شماره ۳، قم: مرکز مطالعات تربیت اسلامی، ۱۳۷۹٫
• نجفی، موسی؛ حوزه نجف و فلسفه تجدد در ایران؛ تهران: اندیشه معاصر، ۱۳۷۹٫
• هاشمی، سیداحمد و دیگران؛ «نگرش سیستمی به فن آوری اطلاعات و ارتباطات و نقش آن در آموزش تفکر محور و توسعه علمی دانشگاه آزاد اسلامی»؛ واحد علوم و تحقیقات تهران، تولید علم، بهار ۱۳۸۷٫
• آسیب های فرهنگی در فرایند سیطره رسانه ها؛ rie.ir
• Eisner E. W, Who Decides What School Teach?, PhiDeltaKappan, Vol 71,
• E. W, The Educational Imagination, New York, 1995.
• Chancy B. H, History Theory and Quality Indicators of Distance Education: A Literature
• a. Review, CHES office of Health Informatics, Texas: AQM University.
• David M , Blended E-Learning, First Edition HRD Press
• Golshani,M, Can Science Dispense With Religion, Tehran: IHCS
• Melissa R , Ethics and Distance Education, Strategies for Minimizing Academic Dishonesty in online Assesment. Capella university, Available at: Ethics and Distance Education, Accessed: 2007/10/14,
• Simon Y. R , Pursuit of Happiness and lust for power in Technology society in C.Mitcham and R.Mackey (Eds) philosophy and Technology. Newyork: Free press (24): 2,
• Wan Daud W.M.N, The Educational Philosophy and Practice of Seyed Muhammad Naguib Al-Attas, An E×POSITION OF The Original Concept of Islamization, ISTAC, Malaysia,
• .(world Internet user statistics)
• (hecmr.com/news-494 ).