غدیر از اساسی  ترین برنامه  های پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای دوام و عزت و شکوه اسلام و قرآن بود. او در بازگشت از حجة الوداع آخرین رسالت  خویش را انجام داد. زیرا خدایش فرموده بود:
" یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس ان الله لا یهدی القوم الکافرین."(مائده/67)
ای پیامبر، آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده  ای؛ خداوند تو را از گزند مردم نگه می دارد. خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند. (1)
در پی اجرای اوامر پروردگار و معرفی وصی و جانشین خود علی  بن  ابی طالب (علیه السلام) آیه اکمال دین:
«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا؛
امروز دین شما را کامل کردم و نعمت  خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفتم » نازل (2)و روز غدیر جشن ولایت و وصایت  شد.
اهل بیت پیامبر و امامان بر حق شیعه، که نگاهبان اسلام حقیقی بودند و سعی داشتند آن را از خطرات دور سازند، از هر فرصتی بهره بردند تا غدیر را زنده بدارند و آن خاطره گرامی و به یاد ماندنی را مطرح کنند؛ زیرا در تابش آفتاب غدیر اهداف والای پیامبر جامه عمل  پوشید و برای فتنه انگیزی کج  اندیشان فرصت  باقی نماند.
نگاهی گذرا به سیره فاطمه و امیرمؤمنان علیهماالسلام و دیگر امامان راستین شیعه ما را با اهمیت واقعه غدیر و نقش عظیم و سرنوشت ساز آن هدایت و نیکبختی بشر آشنا می سازد.
راویان، نویسندگان و مفسران اهل سنت و شیعه به واقعه غدیر و آیات نازل شده درآن توجه بسیار داشته اند. برخی از علمای شیعه مانند علامه طبرسی روایات(3) نزول آیه تبلیغ(4)در سرزمین غدیر را مشهور دانسته  اند. از اهل سنت ابوالقاسم عبیدالله بن  عبدالله حسکانی، از دانشمندان اهل سنت، نیز همین را مطرح می کند. او احادیث غدیر را در دوازده جزوه دسته  بندی کرده، آن را «دعاء الهداة الی اداء حق الموالاة » نامیده است. (5)
ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید مشهور به ابن عقده - مورد اعتماد مذاهب چهارگانه اهل سنت - دراین باره کتابی به نام «حدیث الولایة »(6)تدوین کرده است.
علامه امینی ره
علامه امینی نیز کتاب گرانسنگ «الغدیر» را، در یازده مجلد، به رشته نگارش درآورد. آنچه در مجموعه این آثار جلب توجه می کند موضع گیری آشکار ائمه اهل بیت علیهم السلام درباره این واقعه مهم است، موضع گیریهایی که از اهمیت غدیر و نقش آن در سعادت بشر پرده برمی دارد. دراین مقاله به بررسی بخشی از این موضع گیریها می پردازیم:
فاطمه زهرا سلام الله علیها برمزارحمزه سید الشهداء (احد)
روزی در احد بر مزار عموی پدرش «حمزه سیدالشهداء» ایستاده بود و عزاداری می کرد. محمود بن  لبید فرصت را غنیمت  شمرده، پس ازعزاداری پرسید: ای دختر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، آیا برای امامت و زعامت علی بن ابی طالب (علیهما السلام) از سخنان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دلیلی به یاد داری؟
فاطمه فرمود:
و اعجبا انسیتم یوم غدیر خم؟... اشهد الله تعالی لقد سمعته یقول: علی خیر من اخلفه فیکم و هو الامام و الخلیفة بعدی و سبطای و تسعة من صلب الحسین، ائمة ابرار، لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیکون الاختلاف فیکم الی یوم القیامة. (7)
شفگتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش کرده اید؟... خدا را گواه می گیرم که خود شنیدم آن بزرگوار می فرمود: علی بهترین کسی است که او را در میان شما جانشین خود قرار می دهم، علی [علیه السلام] امام و خلیفه بعد از من است.
دو فرزندم حسن و حسین[علیهما السلام] و نه نفر از فرزندان حسین (علیه السلام) پیشوایان و امامانی پاک و نیک اند. اگر ازآنان اطاعت کنید، شما را هدایت  خواهند کرد و اگر با آنها مخالفت ورزید، تا روز قیامت تفرقه و اختلاف در میانتان حاکم خواهد بود.
علی (علیه السلام) و استدلال به غدیر
الف) سلیم بن قیس هلالی می گوید: در زمان خلافت عثمان، در مسجد النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بودم؛ جمعی از مردم نیز در مسجد  درحال گفتگو بودند. علی بن  ابی طالب (علیه السلام) به پاخاست، سوابق خویش در خدمت  به اسلام را برشمرد و همگی بر درستی گفتارش گواهی دادند حضرت درباره روز غدیر خم فرمود:
مردم درباره ولایت و وصایت از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) پرسیدند، درآن هنگام خداوند به پیامبرش فرمان داد تا خلیفه و جانشین بعد از خود را معرفی کند و توضیح دهد، همان طور که درباره نماز، روزه، زکات و حج جزئیات را بیان کرده است. آنگاه امام (علیه السلام) ادامه داد:
«فنصبنی للناس علما بغدیر خم... فقال (صلی الله علیه و آله و سلم): ایها الناس اتعلمون ان الله - عز و جل - مولای و انا مولی المؤمنین و انا اولی بهم من انفسهم قالوا بلی یا رسول الله. قال (صلی الله علیه و آله و سلم): قم یا علی، فقمت. فقال: من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ». (8)
در غدیر خم پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) مرا چنین معرفی کرد: ای مردم، آیا می دانید که خداوند ولی و سرپرست من است و من ولی و سرپرست  شما مؤمنان هستم؛ و من نسبت  به جانهای شما از خودتان سزاوارترم؟ همگی پاسخ دادند: چنین است ای پیامبر خدا. سپس فرمود: علی به پاخیز. من برخاستم، آنگاه فرمود:
هر کس من ولی و سرپرست او هستم علی بن ابی طالب (علیه ماالسلام) براو ولایت دارد؛ بار خدایا دوست  بدار هرکه علی را دوست دارد، و دشمن بدار هر که علی را دشمن می دارد...
ب) حدیث غدیر در معرکه صفین
علی (علیه السلام) در یکی از روزها در جمع سپاه خود، که گروهی از مهاجرین و انصار(9)نیز درآن به چشم می خوردند از زبان پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فضایل خویش را برشمرد. آیات شریف
«انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة... (10)»
و
«لم یتخذوا من دون الله ولا رسوله ولا المؤمنین ولیجه (11)»
را تلاوت کرد و فرمود: مردم پرسیدند یا رسول الله، آیا ولایت اختصاص به بعضی از مؤمنان دارد یا برای عموم است؟ درآن هنگام خداوند فرمان داد تا پیامبرش ولایت را همانند نماز، روزه، زکات و حج توضیح دهد و تبیین کند. درآن وقت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در غدیر خم مرا ولی امر مردم قرار داد و چنین خطبه خواند:
ان الله ارسلنی برسالة... من کنت مولاه فعلی مولاه... (12)
ج) خطبه غدیریه امیرمؤمنان (علیه السلام) در زمان حکومت
در دوره حاکمیت علی بن ابی طالب (علیهما السلام) اتفاقا روز عید غدیر با جمعه مصادف شد. مسلمانان حضور چشم  گیری پیدا کردند و آن حضرت برای اقامه نماز جمعه و خواندن خطبه های آن در برابر مردم قرار گرفت. حسین بن علی (علیه السلام) می گوید:
پنج  ساعت از روز گذشته بود[قبل از اذان ظهر]، که پدرم خطبه ها را آغاز کرد. او نخست  به حمد و ثنای حضرت حق پرداخت، صفات ربوبی  اش را برشمرد، حاکمیت مطلق را از آن وی دانست، نعمت هایش را مورد توجه قرار داد و بعد خطاب به مردم فرمود: خداوند تعالی امروز دو عید بسیار بزرگ [جمعه وغدیر] را برای شما در یک زمان قرار داده است؛ دو عیدی که هر یک فلسفه وجودی دیگری را تکامل می بخشد و به وسیله هر یک هدایت در دیگری اثر می بخشد...
سپس فرمود: توحید و ایمان به یگانگی خداوند پذیرفته نمی شود مگر با اعتراف به نبوت پیامبرش محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) و دین و شریعت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) پذیرفته نمی شود مگر با قبول ولایت امر کسی که خدا فرمان ولایتش را داده است؛ و همه این امور سامان نمی پذیرد مگر بعد از توسل و تمسک به اهل ولایت.
غدیر از نگاه مولی الموحدین (علیه السلام)
علی (علیه السلام) سپس فرمود: خداوند در روز غدیر (13)آنچه در باره منتخبین خود اراده کرد بر پیامبرش فرو فرستاد، به او فرمان داد تا ولایت و وصایت را ابلاغ کند و مجال را از کافران و منافقان بگیرد نگران گزند دشمنان نباشد.
روز غدیر قدر و منزلت  بسیار دارد،
در آن روز گشایشهای الهی فرا رسیده و حجتش بر همه تمام شده است.
امروز روز روشنگری و اظهار عقیده از جایگاه بلند و روشن است،
امروز روز تکامل دین و روز وفای به عهد است.
غدیر روز شاهد (14)[رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)] و مشهود [علی بن ابی طالب (علیه السلام)] است،
روز در هم ریختن پیمانهای زیر پرده کفر و نفاق است،
روز آشکار شدن حقایق اصیل اسلام است،
روز ذلت و خواری شیطان است،
روز استدلال و برهان است،
روز جدا شدن صفوف کسانی است که آن را تکذیب می کردند
امروز بزرگترین روزی است که عده ای از شما از آن اعراض کردید،
روز هدایت و امتحان بندگان خداست،
روز آشکار شدن کینه های نهفته در دلها و سینه هاست،
روز عرضه نصوص [سخنان بدون ابهام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)] بر افراد مؤمن و دلباخته [اهل الخصوص] است،
غدیر روز شیث پیامبر (علیه السلام) است،
روز ادریس و یوشع و شمعون و ...
منشور علوی (علیه السلام) در عید غدیر امیر مؤمنان (علیه السلام) در قسمت آخر خطبه
فرمود:
رحمت  خدا بر شما ای مسلمانان، بعد از برگشت از این اجتماع بزرگ امروز [غدیر] را عید بگیرید: [و با انجام امور ذیل آن را بزرگ بشمارید].
الف) نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیکی و بخشش پیشه کنید. (15)
ب) به برادران دینی خویش به قدر توان نیکی و بخشش کنید. (17و16)ج) خدای را در برابر نعمتهایی که به شما ارزانی داشته، شکرگزار باشید.
د) کنار یکدیگر جمع شوید تا خداوند اجتماع شما را فراگیر و گیراتر سازد.
ه) به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتر عنایت کند.
و) نعمت های الهی را به یکدیگر تبریک و تهنیت گویید همان طور که خداوند [در این روز] با اعطای اجر و ثوابی بیش از دیگر اعیاد به شما تهنیت می گوید. بعد فرمود: کمک های مالی به دیگران در امروز (غدیر) به اموالتان برکت می بخشد و برعمرتان می افزاید: مهربانی به دیگران سبب رحمت و عنایات حق خواهد شد.
ز) با خوش رویی و شادمانی یکدیگر را درآغوش بگیرید.
ح) خداوند را برتوفیقات خویش سپاس گویید.
ط) از فقرا و ضعیفانی که چشم به کمک شما دارند دیدن کنید، به زیارتشان بروید و با آنان در خوراکشان همراه شوید.
بعد حضرت فرمود: یک درهم کمک به فقرا در روز عید غدیر با دویست  هزار درهم برابر است، بلکه بیشتر خواهد بود.
ی) وقتی یکدیگر را ملاقات کردید مصافحه کنید، به هم تبریک بگویید و سلام کنید، که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به من چنین فرمان داد. (18)
غدیر خم در خطبه امام مجتبی (علیه السلام)
حسن بن علی (علیهما السلام) در برابر طاغوت شام و مردم کوفه خطبه ای خوانده، مردم را به بالاترین نعمت از دست رفته، که حاکمیت اهل بیت (علیهم السلام) بود، توجه داد. شایستگی و لیاقت  خویش و مشروعیت  خلافتش را متذکر شد و داستان روز بیاد ماندنی غدیر را چنین بازگو کرد:
«وقد سمعت هذه الامة جدی - صلی الله علیه و آله - یقول: ما ولت امة امرها رجلا و فیهم من هو اعلم منه الا لم یزل یذهب امرهم سفالا حتی یرجعوا الی ما ترکوه و سمعوه - صلی الله علیه و آله - یقول لابی: انت منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لا نبی بعدی. و قد راوه و سمعوه (صلی الله علیه و آله و سلم) حین اخذ بید ابی بغدیر و قال لهم: من کنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاده ثم امرهم ان یبلغ الشاهد منهم الغائب ثم قال... (19)»
مردم سخن جدم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به یاد دارند که می فرمود: هر گاه مردم کسی را به رهبری خویش برگزینند در حالی که لایق تر و آگاه تر از آن فرد وجود داشته باشد، برای خویش تیره  بختی خریده اند مگر این که دوباره بدانچه رها کردند و به فراموشی سپردند بازگردند و آنچه را که از پیامبرشان درباره پدرم شنیده اند دنبال کنند، رسول خدا می فرمود: ای علی تو بعد از من مانند هارون پس از موسی هستی، او جانشین برادرش موسی بوده تو نیز جانشین و خلیفه منی؛ تنها تفاوت [میان آنها و ما] این است که بعد از من پیامبری و نبوت نخواهد بود. امام مجتبی (علیه السلام) سپس فرمود: این مردم پیامبر خود را دیدند و سخنانش را در«غدیر خم » شنیدند. درآن روز جدم رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دست پدرم (علیه السلام) را گرفت و در برابر آنان گفت: هر کس من مولا و سرپرست او هستم علی مولای او خواهد بود؛ خدایا، دوست  بدار هر کس او را دوست دارد و دشمن بدار هر کس او را دشمن دارد... سپس جدم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) دستور اکید داد که، حاضران مطالب غدیر را به غایبان برسانند.
امام حسین (علیه السلام) و حدیث غدیر در منا
یک سال قبل از مرگ معاویه، امام حسین علیه السلام به زیارت بیت الله الحرام در مراسم پر شکوه، حج مشرف شد عبدالله بن عباس و عبدالله بن  جعفراو را همراهی نمودند. آن سال عده زیادی از زنان و مردان بنی هاشم حضور داشتند. امام حسین (علیه السلام) در ایام تشریق آنان را در سرزمین منا جمع نمود درآن اجتماع عظیم بیش از هفتصد نفر از مردان تابعین و دویست نفر از صحابه پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) گرداگرد وجودش زیر خیمه حلقه زدند و منتظر سخنان امام خویش بودند، حضرت بپا خاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود:
شما شاهد و ناظر تجاوزات معاویه جنایتکار نسبت  به ما و شیعیان هستید و از آنها اطلاع دارید، سخنان مرا گوش کنید و بنویسید [تا برای آیندگان بماند] و به دیگر شهرها و قبائل و افراد مؤمن و مورد اعتماد خود برسانید و آنان را دعوت به اداء حق ما (اهل بیت) کنید ترس آن دارم که وقتش بگذرد و حقوق ما مغلوب ستمگر گردد، گر چه خداوند بالاترین پشتیبان است. سپس فرمود: شما را به خدا سوگند: بیاد نمی آورید که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) روز غدیرخم پدرم علی (علیه السلام) را وصی و امام بعد از خود قرار داد و حدیث ولایت را بر شما خواند و فرمود همگی باید این پیام را به دیگران برسانید پاسخ دادند: چرا ما بیاد داریم. (20)
امام محمد باقر علیه السلام وغدیر
فضیل بن  یسار، بکیر بن اعین، محمد بن  مسلم، برید بن  معاویة و ابوالجارود همگی در محضر امام باقر (علیه السلام) بودند حضرت در باره ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام) و روز غدیر فرمودند:
خداوند پیامبرش را مامور به ولایت علی [علیه السلام] کرد و این آیه شریفه را نازل کرد:
«انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة »(21)
با نزول آیه فوق ولایت اولی الامر واجب گردید ولکن عده ای نفهمیدند اولی الامر چه کسانی هستند؟ خداوند به محمد - صلی الله علیه و آله - دستور داد تا آن را توضیح دهد و همانند نماز و زکات و روزه و حج مصادیق خارجی آن را روشن سازد. در آن هنگام اضطراب او را فرا گرفت و ترسید عده ای به واسطه آن از آیین اسلام برگردند و او را تکذیب کنند او به خدا پناه برد درآن هنگام آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلغ... (22)) نازل گشت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) امر حق را اجرا نمود و در غدیر خم ایستاد و فرمان اجتماع مردم و زوار  بیت الله الحرام را داد و درآنجا علی بن ابی طالب (علیهما السلام) را ولی بعد از خود معرفی کرد و دستور داد آنانی که درآنجا (غدیر خم) بودند پیام خداوند (ولایت علی (علیه السلام)) را به دیگر افراد برسانند.
امام صادق (علیه السلام) در مسجد غدیر
حسان جمال می گوید: همراه امام صادق (علیه السلام) از مدینه به مکه مسافرت کردم. در نزدیکی میقات جحفه، چون به «مسجد غدیر» رسیدیم امام - علیه السلام - به جانب چپ مسجد نگریست و فرمود: این مکانی است که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، در روز غدیر، علی را جانشین خود معرفی کرد و فرمود: من کنت مولاه فعلی، مولاه. آنگاه امام (علیه السلام) به جانب دیگر نگاه کرد، جایگاه خیمه های دیگران را نشان داد و فرمود: سالم غلام ابوخذیفه و ابوعبیده جراح نیز در آنجا بود؛ گروهی از مردم چون علی (علیه السلام) را بر روی دست پیامبر دیدند با حسادت به وی نگریستند و به یکدیگر می گفتند: به دو چشم او [پیامبر] نگاه کنید، چگونه همانند دیوانه به اطراف خویش می نگرد و قرار ندارد. دراین هنگام جبرئیل نازل شد (23)و این آیات را بر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قرائت کرد:
«و ان یکادالذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون انه لمجنون و ما هو الا ذکر للعالمین ». (24)
آنان که کافر شدند، چون قرآن را شنیدند چیزی نمانده بود که تو را چشم بزنند؛ آنها می گفتند: او واقعا دیوانه است، در حالی که قرآن جز بیداری و آگاهی برای جهانیان نیست. (25)
امام کاظم (علیه السلام) و مسجد غدیر
عبدالرحمان بن حجاج گفت: خدمت موسی  بن  جعفر (علیهما السلام) رسیدم. در حالی که قصد سفر داشتم، از آن حضرت در باره مسجد غدیر خم پرسیدم.
امام - علیه السلام - فرمود: درآن مسجد نماز بخوانید که فضیلت و ثواب بسیار دارد، پدرم [به هر که عازم آن دیار بود] فرمان می داد تا در مسجد غدیر نماز بگزارد. (26)
امام رضاعلیه السلام وغدیر
الف) عرشیان و روز غدیر
احمد بن محمد بن ابی  نصر بزنطی می گوید: در منزل امام هشتم علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) نشسته بودم، جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند که گفتگو درباره روز غدیر آغاز شد؛ بعضی از افراد وجود روز غدیر را در صدر اسلام منکر شدند و بعضی آن را از شعائر اسلامی می دانستند. در این هنگام، علی بن  موسی الرضا (علیهما السلام) فرمود: پدرم از جدم «جعفر بن محمد» چنین نقل می کرد:
آسمانیان روز غدیر را بهتر از زمینیان می شناسند، خداوند در بهشت  برین ساختمان بزرگی را به خود اختصاص داده است؛ این ساختمان از آجرهای نقره و طلا ساخته شده، درآن صد هزار گنبد از یاقوت سرخ و صد هزار گنبد از یاقوت سبز وجود دارد، خاک و گل های به کار گرفته شده دراین قصر از مشک و عنبر است، در آن چهار جوی (یا رودخانه) به چشم می خورد که در هر یک از آنها خمر و آب زلال و شیر و عسل جریان دارد؛ دراطراف این جویبارها درختان انبوهی از میوه های مختلف روییده، بر روی آنها پرندگانی پرواز می کنند که بدنشان از لؤلؤ و پرهایشان از یاقوت است؛ آنها با پرواز خویش  صداهای دلنوازی ایجاد می کنند.
روز غدیر در این قصر بزرگ باز می شود؛ فرشتگان و اهل آسمانها تسبیح  گویان به قصر داخل می شوند؛ آن پرندگان به پرواز درآمده در جویبارها خود را مرطوب می سازند و سپس به آن مشک و عنبر آغشته کرده، و عطرش را در فضای ملکوتی قصر منتشر می سازند؛ فرشتگان الهی به نام فاطمه زهرا (سلام الله علیها) به یکدیگر هدیه می دهند؛ چون پایان روز غدیر فرا می رسد، به فرشتگان گفته می شود به جایگاه های خویش برگردید شما تا سال آینده، مثل چنین روزی، از اشتباه و لغزش در امان هستید و بدانید همه این موهبت ها به خاطر عظمت پیامبر ما محمد و وصی او علی بن ابی طالب - علیهما السلام - است.
ب) برکات عید غدیر
سپس علی بن  موسی الرضا (علیهما السلام) رو به احمد بن  محمد ابی نصر کرد و فرمود:
ای فرزند ابونصر، هر جا که بودی روز غدیر سمت مرقد امیرمؤمنان - علیه السلام – بشتاب که:
1 - خداوند گناهان شصت  ساله هر مؤمن زیارت  کننده او را می آمرزد.
2 - خدواند، به برکت روز غدیر دو برابر گروهی که در ماه رمضان، شب قدر و شب عید فطر آزاد می کند، از آتش جهنم می رهاند.
3 - پروردگار یک درهم انفاق به مستحق را هزار برابر پاداش خواهد داد.
سپس فرمود: روز غدیر به برادران دینی خود برتری و فضیلت ده و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما. (27)

---------------------
پی نوشتها:
1- برابر نقل اسباب النزول واحدی نیشابوری، ص 135 و تفسیر کبیر فخر رازی، ج 12،ص ص 49 – 50؛ شان نزول آیه، غدیر خم و معرفی علی بن ابی طالب (علیه السلام) بوده است.
2- درالمنثور، سیوطی، ج 2، ص 256/ تاریخ بغداد، خطیب نیشابوری، ج 6، ص 290.
3- مجمع البیان، علامه طبرسی، ج 3، 4، ص 223.
4- مائده،67.
5- شواهد التنزیل، حاکم حسکانی، ج 1، ص 252.
6- الطرائف، سید بن  طاووس، ج 1، ص 140.
7- بحارالانوار، ج 36، ص 353 – 354/ اسمی المناقب، علامه شمس الدین ابن جزری، ص 32/ نهج الحیاه، ص 38.
8- احتجاج طبرسی، ج 1،صص 213 - 214.
9- ابوهیثم بن تیهان، خالد بن زید، ابوایوب انصاری، عمار بن  یاسر و ... مجموعا هفتاد نفر از مهاجرین و انصار بدری حضور داشتند.
10- مائده، 55.
11- توبه،16.
12- بحارالانوار، ج 33، صص 147 -146.
13- از روز غدیرخم در روایت تعبیر به «یوم الدوح » شده است که این واژه هم در روایات و هم در اشعار به کار گرفته شده است. (بحارالانوار، ج 94، ص 115).
14 و 15 - تفسیر شاهد و مشهود را می توان در موارد ذیل یافت: اصول کافی، ج 1، ص 425، ح 69/ بحارالانوار، ج 35، ص 386، ح 1/ ج 36، ص 114، ح 61.
16 و 17 - در ترجمه عبارات تلفیق شده است.
18- بحارالانوار، ج 95، ص 118 - 112، ح 8، مقداری از خطبه امیرالمؤمنین (علیه السلام) توسط امام حسین (علیه السلام) نقل شده و ما آن را ترجمه و تلخیص نمودیم.
19- ینابیع المودة، قندوزی حنفی، ج 3، ص 153/ بحارالانوار، ج 10، ح 5، صص 144 - 138.
20- موسوعة کلمات الامام الحسین (علیه السلام)، ص 270/ الغدیر، ج 1، ص 198، ح 9، چاپ چهارم.
21- مائده، 55.
22- مائده،67.
23- فاصله مسجد غدیر با میقات جحفه سه میل (تقریبا 5760 متر) می باشد. (معجم معالم الحجاز، ج 2، ص 124).
24- قلم، 52 - 51.
5- فروع کافی، ج 4، ص 566/ نورالثقلین، ج 5، ص 399. روایات دیگری نیز در شان این آیه وارد شده است که همین مضمون را نشان می دهد.
26- وسائل الشیعه، ج 3، ص 549، ح 2، ب 61/ فروع کافی، ج 4، ص 566، ح 1/ تهذیب الاحکام، ج 6، ص 18، ح 21، ب 16/ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 559، ح 3143.
27- تهذیب الاحکام، ج 6، ص 24، ح 9، باب 19/ بحارالانوار، ج 94، صص 9 - 18