چه خوب است برای مساکین که صبر پیشه کنند، و همینان (صابران) هستند که ملکوت (حقائق) آسمان و زمین را می بینند.

پرسش: می خواستم بدونم اینکه می گویند عوامل محیطی و وراثتی نقش اصلی را در بد و خوب بودن انسانها ندارد با این حدیث که می گوید فقر چون به خانه بیاید دین بیرون میرود چگونه قابل جمع است؟
پاسخ:
در گذشته دو دیدگاه افراطی در مورد نقش عوامل زیستی و محیطی در رشد انسان وجود داشته است.دیدگاه اوّل جنبه های زیستی و ژنتیک را سرنوشت ساز و تعیین کننده رشد می دانست. در مقابل این دیدگاه ، گروهی از دانشمندان بر نقش محیط تأکید بیش از حدی داشتند.
امروزه هیچ یک از این دو نظریه طرفدار چندانی ندارد. اکثر دیدگاه های جدید، تعامل دو عامل زیستی و محیطی را در رشد مؤثر می دانند و بر این باورند که در کنار عوامل زیستی و محیطی، نیروی اراده انسان دست اندرکار شکل دادن، هدایت و کنترل رشد انسان است.
بنابراین رفتار انسان در پرتو تعامل، وراثت، محیط و اراده شکل می گیرد.( مصباح یزدی، علی و دیگران، روان شناسی رشد با نگرشی به منابع اسلامی، تهران، انتشارات سمت، ج1، ص103 و 100.)
هر کدام از این سه عامل به نوبه خود در شکل گیری رفتار انسان نقش ایفاء می کنند و در این مجال کوتاه در صدد بررسی کامل میزان تأثیر هر کدام از این عوامل در رفتار انسان نیستیم و با ذکر نکاتی به بررسی سؤال می پردازیم.
الف) رابطه عوامل وراثتی و محیطی با اراده:
برای اینکه انسان یک رفتار را انجام دهد نیاز به عوامل مختلفی است و تا زمانی که همه عوامل به صورت کامل موجود نباشد، هیچ رفتاری از انسان سر نمی زند.
مثلا برای یادگیری یک مسئله ریاضی باید چند عامل موجود باشد:
1. فرد دارای بهره هوشی متناسب با این مسئله باشد (وراثت).
2. محیط و امکانات مناسب برای یادگیری فراهم باشد مثل معلم، کلاس، کتاب (محیط).
3. خود فرد هم بخواهد یاد بگیرد و بیاموزد (اراده)
حال اگر فرد یادگیرنده استعداد خوبی داشت ، محیط مناسب هم برای یادگیری فراهم بود، ولی خود او هیچ تمایلی به یادگیری نداشت و نخواست چیزی یاد بگیرد، هیچ یادگیری صورت نمی گیرد. چرا؟ چون اراده یادگیری ندارد.
بنابراین فراهم بودن عوامل زیستی و محیطی باعث نمی شود که انسان مجبور به کاری شود و بدون اراده رفتاری از او سر بزند.
عوامل وراثتی و محیطی می تواند تأثیر قابل توجهی در رفتار فرد داشته باشند و این عوامل به نوعی زمینه ساز خیلی از رفتارهای انسان است. امّا آیا وقتی همه عوامل وراثتی و محیطی فراهم بود، فرد خود به خود و بدون تفکر و تأمّل رفتار را انجام می دهد؟ آیا قدرت تصمیم گیری و انتخاب از او گرفته می شود؟ آیا مجبور به آن رفتار می شود و نمی تواند بر خلاف شرایط محیطی و وراثتی عمل کند.
اگر اندکی توجه کنیم و وجدان خود را قاضی قرار دهیم متوجه می شویم که با وجود عوامل محیطی و وراثتی ، اراده و اختیار انسان از بین نمی رود. البته هر چه عوامل زیستی و محیطی مناسب با یک رفتار، بیشتر فراهم باشد، ترک آن رفتار مشکل تر می شود، همچنین هر چه مراحل بیشتری از فرآیند ظهور رفتار گذشته باشد، قدرت اراده ضعیف تر می شود.
نوجوانی که در گروه همسالان بزهکار قرار نگرفته، به آسانی می تواند در برابر وسوسه ارتکاب جرم ایستادگی کند و تصمیم بگیرد، ولی پس از واقع شدن در چنان گروهی و تشویق های گوناگون از سوی آنها (به ویژه اگر زمینه روانی و اخلاقی مناسب بزهکاری نیز در فرد وجود داشته باشد) مقاومت در برابر این وسوسه بسیار مشکل می شود، هر چند باز هم شخص به حالت اجبار (بدون اختیار) نمی افتد و قدرت تصمیم بر تغییر محیط و پرداختن به فعالیت های دیگر برای او وجود دارد.
البته ایستادگی در برابر این وسوسه ها به اراده ای تربیت شده و نیرومند احتیاج دارد که اکثرا از آن بی بهره اند.( مصباح یزدی، علی و دیگران، روان شناسی رشد با نگرشی به منابع اسلامی، تهران، انتشارات سمت، ج1، ص255 و 256.)
ب) برای پی بردن به نظر اسلام در مورد یک موضوع باید آیات و روایات متعددی که در مورد آن موضوع وجود دارد را در کنار هم گذاشت و پس از بررسی همه آنان به نظر دین در آن زمینه دست یافت، با توجه به این نکته، ما وقتی به روایات باب فقر مراجعه می کنیم متوجه می شویم روایات متعدد و معتبری وجود دارد که در آن صابران و شکیبایان در مقابل فقر و تنگدستی بزرگ داشته شده اند و برای آنها مقامات و ثواب های زیادی در نظر گرفته شده است.
با توجه به این که از نگاه دین اسلام، مادیات و ثروت های این دنیا در مقایسه با نعمت های آخرتی کم ارزش و گذرا قلمداد شده است روایات متعددی داریم که صابران در مقابل فقر و آنان که راضی به رضای خدا هستند و زبان به شکوه و ناشکری نمی گشایند دارای اجر و پاداش زیادی در آخرت می باشند.
حضرت رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرمایند: طوبی للمساکین بالصبر، و هم الذین یرون ملکوت السماوات و الارض، چه خوب است برای مساکین که صبر پیشه کنند، و همینان (صابران) هستند که ملکوت (حقائق) آسمان و زمین را می بینند».( ینابیع الحکمه، ج2، ص213، به نقل از الکافی، ج2، ص203، ح13.)
در روایت دیگر از حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ داریم که: ای گروه مسکینان، خوشحال باشید و قلبا راضی به رضای خدا باشید، خداوند به خاطر سختی فقر به شما اجر و پاداش می دهد ولی اگر راضی به رضای او نباشید ثوابی برای شما نیست».( ینابیع الحکمه، ج2، ص213،به نقل از الکافی، ح2، ص203، ح14.)
و در حدیث دیگر باز پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به امیر المؤمنین می فرمایند: «ای علی، به درستی که خداوند متعال فقر را به عنوان امانت در نزد بندگانش قرار داده، پس هر کس آن را بپوشاند و مخفی نگه دارد به او اجر روزه دار شب زنده دار می دهد، و... .( ینابیع الحکمه، ج2، ص212 به نقل از الکافی، ج2، ص201، ح3.)
ج) باید توجه داشته باشیم که احساس فقر، نیاز و کمبود، با خود فقر تفاوت دارد، چه بسا افرادی که از مادیات بهره کمی برده باشند و به ظاهر فقیر باشند ولی احساس فقر و کمبود را به خود راه نداده و با توکل به خداوند در درون خود احساس بی نیازی و غنی بکنند. در مقابل کسانی هم هستند که با وجود نعمت هایی که خداوند به آن ها عطا کرده احساس فقر می کنند و به نعمت هایی که دارند توجه نمی کنند.
آنچه که خرد کننده است و موجب ناراحتی و احساس حقارت می شود احساس فقر است و همین احساس فقر است که انسان را به کفر نزدیک می کند.
با توجه به نکات بیان شده نتیجه می گیریم که منظور از روایاتی که در مذمت فقر وارد شده و آن را موجب کفر و بی دینی می دانند این نیست که وقتی کسی دچار فقر و تنگدستی شد به صورت جبری و بدون اختیار کافر می شود بلکه منظور این است که فقر زمینه ساز کفر می شود و شرایط کفر را فراهم می کند که فرد در مقابل آن صبر و شکیبایی نکند و تاب تحمل آن را نداشته باشد.
وگرنه اگر بتواند صبر کند این فقر دنیوی موجب حساب و کتاب آسان در قیامت و روز حساب رسیدن به مقامات و ثواب های عظیم در آخرت می شود.
همان گونه که در صدر اسلام نیز عده ای از مسلمانان که با پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به مدینه هجرت کرده بودند در اوج تنگدستی در کنار مسجد زندگی می کردند ولی در عین حال در اوج ایمان به خدا و رسول او بودند و از برترین بندگان خدا در طول تاریخ بوده اند و اینان کسانی نبودند جز سلمان، ابوذر، مقداد و....
از مطالب بالا روشن شد که فقر به تنهایی نمی تواند موجب بی دینی و کفر انسان شود، بلکه در کنار آن، نحوه نگرش انسان به پدیده فقر (عامل انسانی) نیز در آن نقش دارد. چه بسا افراد فقیری که با اتکاء بر قدرت اراده و برخورداری از نگرش صحیح، می توانند پله های کمال انسانی را طی کنند و به قله های معرفت برسند.