عجله، ضد تأنّی است و در کتاب مفردات، معنای آن را، طلب شیء، پیش از وقت مناسب آن دانسته است. عجله، غالباً با حماقت همراه است و معمولاً اعمالی که از روی عجله انجام می گیرد، بدون فکر و تأمّل است. از این رو، قرآن کریم سخن کسانی را که دنیای فراهم و عاجل را بر آخرت ترجیح دادند، چنین نقل می کند:
«لَوْ کنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا کنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ.» [ملک / 10.]
اگر ما، گوش فرا می دادیم یا می اندیشیدیم، از اهل دوزخ نبودیم.
عجله،  صفتی ناپسند و نکوهیده است و آثار سوئی به دنبال دارد. عجله، نامی است که هم بر این صفت، و هم بر آثار و پیامدهای آن،  اطلاق می شود. همچنین عجله به معنایی جز آنچه مورد نظر ماست، نیز به کار می رود و آن معنی، تقدّم و پیش گرفتن، برگرفته از عاجل در مقابل آجل است، که مذموم و ناپسند نیست و آیات ذیل ناظر بر آن است:
«وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یقْضى‏ إِلَیک وَحْیه» [طه / 114.]
... پیش از آنکه وحی خدا تمام شود، در [تلاوت و تعلیم] قرآن، شتاب مکن.
«لَوْ یؤاخِذُهُمْ بِما کسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذاب» [کهف / 58.]
... اگر خدا آنان را به سبب آنچه کرده اند، مأخذه کند،  همانا در عذابشان شتاب کند..
«أَتى‏ أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوه»[ نحل / 1.]
امر خدا (قیامت) آمدنی است، پس تقاضای تعجیل آن را مکنید...
«فَإِنَّ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذَنُوباً مِثْلَ ذَنُوبِ أَصْحابِهِمْ فَلا یسْتَعْجِلُون»[ ذاریات / 59.]
پس به یقین، کسانی که ستم کردند، گناهانی مثل گناهان پیروانشان دارند، پس طلب تعجیل نکنند.
اما عجله به معنایی که مورد نظر ماست، همان صفت مذموم و ناپسند است که مانندِ کبر و حسد در غالب افراد، جز اشخاصی معدود و انگشت شمار، یافت می شود، چنان که گویی این صفت با وجود انسان سرشته است:
«خُلِقَ الْإِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ » [انبیا / 37.]
انسان از عجله آفریده شده است...
«وَ یدْعُ الْإِنْسانُ بِالشَّرِّ دُعاءَهُ بِالْخَیرِ وَ کانَ الْإِنْسانُ عَجُولاً »[ اسرا / 11.]
و انسان همانگونه که خیر می جوید، شر می خواهد و انسان بسیار شتاب آلود است.
این آیه ی شریفه، دلالت بر آن دارد که عجله سبب می شود انسان همان گونه که خیر را می خواهد، شر را نیز بخواهد، گویی شر برای او بهتر است. به علاوه، این آیه حاکی از آن است که عجله موجب رها کردن آخرت و روی آوردن به دنیای پست است:
«کلاَّ بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَة وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ»[قیامت / 20ـ21.]
نه چنین است، بلکه شما دنیای شتابنده را دوست می دارید و آخرت را رها می کنید.
«إِنَّ هؤُلاءِ یحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ یذَرُونَ وَراءَهُمْ یوْماً ثَقیلاً»[ انسان / 27.]
همانا اینان، دنیای شتابان را دوست می دارند و پشت سرشان روزی سنگین را وامی نهند.
«مَنْ کانَ یریدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فیها ما نَشاءُ لِمَنْ نُریدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى‏ لَها سَعْیها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِک کانَ سَعْیهُمْ مَشْکوراً کلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّک وَ ما کانَ عَطاءُ رَبِّک مَحْظُوراً»[ اسرا / 18ـ20.]
هر کس خواهان دنیای زودگذر باشد،  به زودی در دنیا به او می دهیم، البته چنان که خواهیم و به هر کس که اراده کنیم. سپس دوزخ را نصیب او کنیم که با نکوهش و سرشکستگی وارد آن گردد. و هر کس طالب آخرت باشد وسعی خود را در راه آن به کار بندد و ایمان داشته باشد؛ پس تلاش آنان مقبول و مأجور است. ما به اینان و آنان از عطای پروردگارت مدد می رسانیم و از عطای پروردگارت هیچ کس محروم نخواهد بود.
در این آیات اشاره به کسی است که آخرت را فرو می گزارد و به دنیا رو می کند و عجول و شتابزده است. از این رو در آیات نیز، دنیا، «عاجله» نامیده شده است.
پر واضح است، کسی که دارای تأنّی است و هر چیز را در موقع مقرر آن می طلبد، خواهان لذّت دنیا نیست، زیرا آن را متاعی اندک و محدود به ظواهر می داند:
«عْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُون»[ روم / 7.]
آنان به ظاهر زندگانی دنیا آگاهند و ایشان از آخرت غافل و بی خبرند.
آری، انسان عجول و شتاب زده، زندگانی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهد:
«یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا ما لَکمْ إِذا قیلَ لَکمُ انْفِرُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَ رَضیتُمْ بِالْحَیاةِ الدُّنْیا مِنَ الْآخِرَةِ فَما مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا فِی الْآخِرَةِ إِلاَّ قَلیل‏»[ توبه / 38.]
ای کسانی که ایمان آوردید، شما را چه شده است که چون به شما گفته می شود در راه خدا کوچ کنید، بر زمین سنگینی می کنید؟ آیا زندگی دنیا را بر آخرت ترجیح می دهید؟ پس [بدانید که] متاع دنیا در آخرت چیزی اندک است.
به طور کلّی، انسان عجول، مقام لقای پروردگار را از دست می دهد و راه کمال را نمی پوید، بلکه بقا را رها می کند و به فنا چنگ می زند، از ملک بی زوال روی گردانده، به دار غرور و ملک فناپذیر روی می آورد و سرگرم لذّتهای آنی و زودگذر شده و از لذّات باقی محروم می گردد. چنین فردی در روز قیامت این گونه مورد خطاب حق تعالی قرار می گیرد:
«وَ یوْمَ یعْرَضُ الَّذینَ کفَرُوا عَلَى النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَیباتِکمْ فی‏ حَیاتِکمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْیوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کنْتُمْ تَسْتَکبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیرِ الْحَقِّ وَ بِما کنْتُمْ تَفْسُقُون‏»[[13] . احقاف / 20.]
... شما در زندگی دنیوی خود، لذایذتان را بُردید و از آن برخوردار شدید، پس امروز به کیفر خواری و ذلّت، مجازات می شوید، چون در زمین ناحق تکبّر کردید و راه فسق و تبهکاری پیش گرفتند.

نتیجه آنکه، عجله، از فریبهای شیطان و یوغ بندگی اوست. چنان که روایت شده که شیطان، سپاهیانش را سفارش کرده است که فرزندان آدم را با عجله بفریبند و به دام اندازند.

سرعت گرفتن و پیشی جستن در کارهای نیک

مشهوراست که عجله در کارهای خیر، مذموم و ناپسند نیست و در این مورد به آیات و روایاتی استناد شده که برخی از آنها عبارتند از:«وَ سارِعُوا إِلى‏ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقین»[ آل عمران / 133.]
و به سوی آمرزش پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن به گستردگی همه ی آسمانها و زمین است،  و برای پرهیزکاران مهیا شده است، بشتابید.
«فَاسْتَبِقُوا الْخَیرات»[ مائده / 48.]
... در کارهای خیر سبقت بگیرید...
امام صادق«سلام الله علیه» فرمود:
«من همّ بشییء من الخیر فلیعجّله، فانّ کلّ شییء فیه تأخیر فانّ للشّیطان فیه نظرة»[ اصول کافی، ج2، ص143، باب تعجیل در کار خیر، ح9.]
هر که قصد کار خیری را دارد، پس باید در آن شتاب کند، زیرا هر کاری که در آن تأخیر افتد، مورد توجّه شیطان است.
رسول گرامی اسلام «صلی الله علیه و آله و سلم» فرمود:
«انّ الله یحبّ من الخیر ما یعجّل.» [اصول کافی،ج2 ،ص142، ح4.]
همانا خدا کار خیری را دوست دارد که در آن شتاب شود.
امّا این سخن نادرست است، زیرا تعجیل در امور خیر به معنی به تعویق نیانداختن کار نیک از وقت مناسب آن، و از دست ندادن فرصت است؛ نه به معنای خواستن چیزی در غیر موقع مناسب آن و بدون تفکر و تأمل که مصداق عجله، و طبعاً مذموم است و روایت نقل شده در اصول کافی بر آنچه گفتیم صراحت دارد. بنابراین،  عجله به طور کلّی مذموم است، خواهد در امور خیر باشد، خواه در امور شر و هر چه بر شدّتش افزوده شود، ناپسندیش بیشتر می شود. عجله ی مذموم در کارهای خیر، مانند نمازگزاردن پیش از وقت نماز است، نه سرعت گرفتن در کارهای خیر؛ چه سرعت گرفتن در اقامه ی نماز پس از حلول وقت آن، از مواردی است که در اسلام مورد تأکید قرار گرفته و نه تنها در شمار عجله ی مذموم نیست، بلکه کاری نیکو و بجاست.
ظاهراً این اشتباه، ناشی از واژه ی عجله است و چنانکه در اول بحث گفتیم، در بسیاری از موارد،  عجله به معنای تقدّم در برابر تأخّر به کار می رود و به این معنی، مذموم نیست و با عجله ی مذموم، جز اشتراک در لفظ هیچ رابطه ای ندارد.
حاصل کلام آنکه، عجله در امور خیر به معنای انجام به موقع کارهای نیک است، زیرا چه بسا انسان پشیمان می گردد و از انجام آن صرف نظر می کند و یا آن را فراموش می کند و یا مانع پیش می آید و فرصت از دست می رودو در هر صورت، شیطان به هدف خود که بازداشتن از کارهای نیک است، می رسد. از این رو، قرآن و روایات،  تعجیل در خیرات و به تأخیر نیانداختن آنها را مورد تأکید قرار داده و این تعجیل، مصداق عجله ی  مذموم نیست، زیرا چنان که در تعریف آن گفته شد، عجله به معنای طلب شیء پیش از موعد مناسب است و به هر حال ناپسند است، خواه به صورت ملکه باشد یا عمل، گفتار باشد یا رفتار، حرکت باشد یا سکون.

روایات مربوط به آرامش و عجله

امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«العجل یوجب العثار.» [غررالحکم.]
عجله موجب بدبختی و هلاکت است.
امیرمؤمنان علی«سلام الله علیه» فرمود:
«الزّلل مع العجل.» [غررالحکم.[
عجله با لغزش همراه است.
امیرمؤمنان«سلام الله علیه» در وصیتش به هنگام مرگ، فرمود:
«انهاک من التّسرّع فی القول و الفعل.» [بحارالانوار، ج71، ص339، ح5.]
تو را از شتاب کردن در گفتار و رفتار نهی می کنم.
امام باقر«سلام الله علیه» فرمود:
«انّما أهلک النّاس العجلة، و لو انّ الناس تثبّتوا لم یهلک احد.»[ بحارالانوار، ج71، ص340، ح10.]
همان شتابزدگی، مردم را به هلاکت افکنده است و اگر مردم شتاب نمی کردند، هیچ کس هلاک نمی شد.
امیرمؤمنان علی«سلام الله علیه» فرمود:
«العجول مخطیء و انّ ملک، المتأنّی مصیب و انّ هلک.»[ غررالحکم.]
انسان عجول، خطاکار است، هر چند کارش به نتیجه برسد و انسان متین و باوقار، درستکار است، هر چند به هلاکت افتد.
امیرمؤمنان علی«سلام الله علیه» فرمود:
«اصاب متأنّ او کاد، اخطأ مستعجل اوکاد.» [ غررالحکم.]  
فرد متین، دیر یا زود به نتیجه می رسد و فرد شتابکار، دیر یا زود به خطا می افتد.

حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«التأنّی فی العقل یؤمن الخطل، التروّی فی القول یؤمن الزلل.» [ غررالحکم.]  
متانت و وقار، به گاهِ تفکر و اندیشه، مانع از خطا می شود و متانت و دقّت در گفتار، انسان را از لغزش ایمن می گرداند.

امام باقر«سلام الله علیه» فرمود:
«إلاناة من الله و العجلة من الشیطان.»[ بحارالانوار، ج71، ص340، ح10.]
متانت و آرامش از خدا، و عجله از شیطان است
امام صادق«سلام الله علیه» فرمود:
«مع التثبّت تکون السلامة و مع العجلة تکون الندامة و من ابتدأ بعمل فی غیر وقته کان بلوغه فی غیر حینه.»[ بحارالانوار، ج71، ح3، ص338.]
سلامت در گرو ثبات و آرامش، و پشیمانی ثمره ی شتابزدگی است و کسی که پیش از وقت به کاری دست بزند، موجب بلوغ نابهنگام آن می شود.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» در وصیت فزرند گرامی اش امام حسن مجتبی –علیه السلام- فرمود:
«اخرّ الشرّ فانّک اذا شئت تعجّلته.»[ نهج البلاغه، نامه ی 31.]
بدی را به تأخیر انداز، زیرا هر زمان که آن را خواستی در واقع شتاب کرده ای.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«تأخیر الشرّ افادة» [غررالحکم.]
به تأخیر انداختن بدی، سودبخش است.
در قسمتی از نامۀ حضرت علی«سلام الله علیه» به مالک اشتر آمده است:
«و لا تعجلن الی تصدیق ساع، فانّ السّاعی غاشّ و انّ تشبّه بالنّاصحین.»] نهج البلاغه، نامه ی 53.]
در تأیید سخنان کسی که بدگویی دیگران را می کند، شتاب مکن، زیرا فرد بدگو و سعایت کنده، پوشاننده ی حقیقت است، گرچه به ناصحان شباهت داشته باشد.
امیرمؤمنان علی«سلام الله علیه» فرمود:
«من کمال الحلم تأخیر العقوبة»[ غررالحکم..]
به تأخیر انداختن عقوبت و کیفر، نشانه ی کمال حلم است.
امام صادق«سلام الله علیه» به نقل از پدر گرامی اش فرمود:
«اذا هممت بخیر فبادر، فانّک لا تدری ما یحدث.»[ اصول کافی، ج2، ص142، ح3.]
چون آهنگ کار خیر کردی، به آن اقدام کن، زیرا تو نمی دانی که چه پیش می آید.
امیرمؤمنان علی«سلام الله علیه» فرمود:
«اذا عرض شیء من امر الاخر فابدأ به، و اذا عرض شیء من امر الدّنیا فتأنّه حتّی تصیب رشدک فیه.»[ بحارالانوار، ج71.
ص215، ح16.]
چون کاری اخروی پیش آمد، به آن اقدام کن و چون کاری دنیوی پیش آمد، درنگ کن تا آنکه به راه راست آن دست یابی.
حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«التؤدّة ممدوحة فی کلّ شیء الاّ فی فرص الخیر.»[ غررالحکم.]
درنگ کردن در هر کاری پسندیده است، جز در فرصتهای نیک [که باید در آن شتاب کرد].
حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«التثبّت خیر من العجلة الاّ فی فرص البّر، العجلة مذمومة فی کلّ امر الا فیما یدفع الشّرّ»[ غررالحکم.]
درنگ کردن بهتر از عجله کردن است، به جز در مورد فرصتهای کار نیک، شتاب کردن در هر کاری ناپسند است، جز آنگاه که به دفع شر می انجامد.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«لا یستقیم قضاء الحوائج الاّ بثلاث:  باستصغارها لتعظم، و باستکتامها لتظهر، و بتعجیلها لتهنؤ.» [نهج البلاغه، حکمت 101.]
حوایج به سه صورت برآورده می شوند: با کوچک شمردن آن، تا آنگه که بزرگ شود، و با پنهان داشتن آن، تا آشکار شود، و با شتاب کردن در آن، تا آسان گردد.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«ایاک و العجلة بالامور قبل اوانها التّساقط فیها عند زمانها.»[ بحارالانوار، ج71، ص341، ح14.]
بپرهیز از عجله در کارها، پیش از فرارسیدن وقت آنها و رها کردن آنها در زمان مقرّرشان.
حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«من الخرق العجلة قبل الامکان و الأناة بعد الفرصة»[ بحارالانوار ،ج71، ص341، ح14.]
عجلۀ نا به هنگام و آرام نشستن از پی از دست رفتن فرصت، از حماقت است.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» فرمود:
«العجل قبل الامکان یوجب الغصة»[ غررالحکم.]
عجله پیش از فراهم شدن امکان عملی، موجب غصّه است.
امیرمؤمنان حضرت علی«سلام الله علیه» به محمدبن ابی بکر، هنگامی که او را به فرمانداری مصر منصوب کرد، فرمود:
«صلّ الصلاة لوقتها الموقّت لها و لا تُعجّل وقتها لفراغ، و لا تؤخّرها عن وقتها لاشتغال.»[ نهج البلاغه، نامه 27.]

نماز را در وقتی که برایش معین شده، به پا دار و به خاطر فراغت و بیکاری، آن را پیش از وقت به جا میاور و به خاطر اشتغال به کار، آن را به تأخیر میانداز.
حضرت علی«سلام الله علیه» در خطبه ای با اشاره به فتنه ها و سختیها فرمود:
«فلا تستعجلوا ما هو کائن مرسد، و لا تستبطئوا ما یجئ به الغد، فکم من مستعجل بما انّ ادرکه ودّ انّه لم یدرکه»[ نهج البلاغه، خطبه ی 150.]
شتاب نداشته باشید نسبت به آنچه واقع می شود و انتظار وقوع آن می رود، دیر مشمارید آنچه را که فردا می آید چه بسیار شتاب کننده ای که در پی چیزی است و چون به آن دست می یابد، آرزو می کند که کاش به آن نرسیده بود.