کلّيات اخلاق اسلامی‏
 

اخلاق جمع خُلق و در لغت به معنای خويهاست [1]و در اصطلاح، عبارت است از حالت نفسانی راسخ در نفس که با پيدايش آن حالت، اعمال اخلاقی بدون زحمت و نياز به تأنّی و تأمّل سر می‏زند.[2]
علمی که پيرامون صفات نفسانی بحث می‏کند، نيک و بد و خير و شر را به انسان تعليم داده، راه چگونه زيستن را به او می‏آموزد، «علم اخلاق» نام دارد. موضوع آن، نفس و روح انسان و هدف آن پيراستن نفس از پستيها، آراستن آن به فضايل و خصلتهای اخلاقی، توجه دادن به خود شناسی و در نتيجه، رساندن انسان به کمال و سعادت است.
از اين رو، علم اخلاق يکی از ضروری‏ترين علوم برای انسان است.
امام کاظم عليه‏السلام فرمود:
«الْزَمُ الْعِلْمِ لَک مادَلَّک عَلی صَلاحِ قَلْبِک وَاظْهَرَلَک فَسادَهُ»[3]
لازمترين علم برای تو آن است که تو را به پاکسازی دل (وتهذيب نفس) راهنمايی کرده، فساد آن را برای تو آشکار کند.
 

جايگاه اخلاق در اسلام‏

مسأله اخلاق و تهذيب نفس، در اسلام، از اهميت بسيار بالايی برخوردار است، بطوری که از اهداف نزول قرآن کريم تربيت اخلاقی، تهذيب انسان و رشد و هدايت جامعه است و خصلتهای اخلاقی را ملاک ارزش انسان می‏داند؛ زيرا در مقام ستايش وتمجيد پيامبران الهی، آنان را به جهت دارا بودن صفات اخلاقی نيکو می‏ستايد. برای مثال، حضرت ابراهيم عليه‏السلام را به خاطر برخورداری از سه صفت عالی اخلاقی ستوده، می‏فرمايد:
 «إِنَّ ابْراهيمَ لَحَليمٌ اوَّاهٌ مُنيبٌ»[4]
همانا ابراهيم بردبار، بسيار مهربان و بازگشت کننده (به سوی خدا) بود.
درباره پيامبر اکرم (ص) می‏فرمايد:
 «وَإِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظيمٍ»[5]
همانا تو صاحب اخلاق عظيم و برجسته‏ای هستی.
در اهميت اخلاق و تزکيه نفس همين بس که قرآن کريم رمز موفقيت رسول خدا (ص) را در ايفای رسالت خويش و گسترش توحيد، اخلاق نيکوی آن حضرت می‏داند و می‏فرمايد:
  «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک»[6]
در پرتو رحمت الهی، تو بامردم مهربان شدی، در حالی که اگر خشن، تندخو وسنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می‏شدند.
با دقت در روايات اسلامی و زندگانی معصومين عليهم‏السلام به خوبی در می‏يابيم که تمام شؤون زندگی آن بزرگواران، مظهر تجلّی صفات اخلاقی و خصلتهای ارزنده انسانی بوده و به تمام معنا اخلاق الهی را در وجودشان به کمال رساندند و پرچمدار تقوا، فضايل و اخلاق پسنديده انسانی شدند.
با توجه به اينکه انسان موجودی با اراده و مختار است، بايد آگاهانه و آزادانه در پی اجرای دستورات الهی قيام کند و اين گونه حرکت، با وضع قوانين خشک و اعمال قدرت تحقق نمی‏يابد، بلکه بايد انگيزه لازم در انسان پديد آيد تا انسان بدون احساس فشار وتنگنا در اين راستا قيام کند و اين انگيزه را ايمان و اخلاق پديد می‏آورد و قوّت می‏بخشد و قوانين الهی در کنار ارزشهای اخلاقی قابل اجراء می‏گردد. بنابراين ارزشهای اخلاقی نگهبان دين و ضامن اجرای قوانين خواهند بود.
بعلاوه، رشد وتکامل دينی بشر نبايد در حدّ اجرای قوانين الهی متبلور در واجب و حرام متوقف شود، از اين رو، تکامل دينی بيشتر، نيازمند ارزشهايی فراتر از حد ضرورت شريعت است و آن ارزشها در اخلاق نمودار می ‏گردد.
رسول خدا صلی الله عليه‏وآله فرمود:
 «الْأَخْلاقُ وِعاءُالدّينِ»[7]
اخلاق ظرف دين است.
 (يعنی دين در ظرف اخلاق پديد می‏آيد، رشد می‏کند و باقی می‏ماند) و حتی‏ بعضی از احاديث، داشتن فضايل انسانی و اخلاق نيکو را، مساوی با تمام دين يا نصف دين دانسته و از ريشه دار بودن آن در دين وتعاليم دينی پرده بر می‏دارد، بگونه‏ای که آن را از بخششهای الهی می‏شمارد. پيامبر اکرم (ص) فرمود:
 «الْأَخْلاقُ مَنايِحُ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ ...»[8]
اخلاق، بخششهايی از خداوند بزرگ است ....
ارزشهای اخلاقی، صرف نظر از جنبه مذهبی از ضروريات زندگی يک جامعه سعادتمند است.
امير مؤمنان علی عليه السلام در اين باره می‏فرمايد:
 «لَوْکنَّا لانَرْجُوا جَنَّةً وَلا نَخْشی ناراً وَلا ثَواباً وَلا عِقاباً لَکانَ يَنْبَغی‏ لَنا انْ نُطالِبَ بِمَکارِمِ الْأَخْلاقِ فَإِنَّها مِمَّا تَدُلُّ عَلی سَبيلِ النَّجاحِ»[9]
اگر به بهشت و ثواب (آخرت) اميدوار نباشيم و از آتش و عذاب (جهنم) نهراسيم، باز هم شايسته است که فضيلتهای اخلاقی را طلب کنيم؛ زيرا فضايل اخلاقی، از چيزهايی است که مارا به راه رستگاری هدايت می‏کند.