شرح دعای روز یازدهم ماه مبارک رمضان از آیت الله مکارم شیرازی

سیری در گسترۀ معنایی «احسان» / مروری بر فضیلت احسان و انفاق و رذیلت بخل و امساک / منظور از حبب الی فیه الاحسان چیست؟ / فسق چیست، فاسق کیست؟ / ضرورت بیزاری جستن از گناه / نتیجه دوری از فسق و معصیت الهی / دوری از تعلقات دنیوی؛برات رهایی از آتش دوزخ
دعای روز يازدهم ماه مبارک رمضان : اللهُمَّ حَبِّبْ الَىَ فيهِ الْإِحْسانَ، وَكَرِّهْ الَىَّ فيهِ الْفُسُوقَ وَالْعِصْيانَ، وَحَرِّمْ عَلَىَّ فيهِ السَّخَطَ وَالنّيرانَ، بِعَوْنِكَ يا غِياثَ الْمُسْتَغيثينَ ؛ خدايا در اين ماه شوق احسان و نيكى را در دلم قرار ده، و ميل به فسق و نافرمانى را از من دور كن و خشم و دوزخت را بر من حرام گردان، به ياريت اى فريادرس فريادرس خواهان.[كليات مفاتيح نوين ؛ ص814]

سیری در گسترۀ معنایی «احسان»

احسان معمولا به معنى نيكو كارى تفسير مى شود، ولى گاه معنى وسيعترى براى آن ذكر شده، و آن هر گونه عمل صالح، بلكه انگيزه هاى عمل صالح است.[تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص39]
«راغب» در «مفردات» مى گويد: «احسان» چيزى برتر از «عدالت» است؛ زيرا «عدالت» اين است كه انسان آنچه بر عهده اوست بدهد، و آنچه متعلق به او است بگيرد؛ ولى «احسان» اين است كه بيش از آنچه وظيفه اوست انجام دهد، و كمتر از آنچه حق اوست بگيرد.[سورۀ بقره؛ آيه 195( تفسیر نمونه؛ ج 2، ص 49)؛ سورۀ رحمن؛ آيه 60(تفسیر نمونه؛  ج 23، ص 181- 182)؛ سورۀ مرسلات؛ آيه 44(تفسیر نمونه؛ ج 25، ص 425).]،[لغات در تفسير نمونه ؛ ص27.]
مفسّران نیز تعبيرات گوناگونى دارند؛ بعضى از آنها [مرحوم طبرسى در مجمع البيان]،«احسان» را به معناى «اطاعت پروردگار» و بعضى ديگر [ تفسير روح البيان، ذيل آيه 80 سوره صافات] آن را به معناى «صبر و شكيبايى» در برابر ايذاء و آزار دشمنان تفسير كرده اند.[پيام قرآن ؛ ج 7 ؛ ص66.]
اين احتمال نيز وجود دارد، كه هريك از انبياء در يكى از شاخه هاى احسان و نيكوكارى ظهور و بروز داشته اند؛ چرا كه تمام طاعات و اعمال نيك در اين عنوان (احسان) جمع است صبر و شيكبايى و طاعت و عبوديّت و گذشت و عفو و مانند آن.[پيام قرآن ؛ ج 7 ؛ ص66.]

مروری بر فضیلت احسان و انفاق و رذیلت بخل و امساک

در اسلام و تعليمات آسمانى بخل ضدّ ارزش است؛ خواه از سوى اكثريّت مردم ارزش محسوب شود يا نه؛ و احسان ارزش والایی محسوب می شود؛ خواه از سوى جامعه اى پذيرفته شوند يا نه.[اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص69]
گفتنی است مرحله احسان بالاترين مراحل تكامل انسانى است كه اسلام به آن توجّه دارد.[اسلام و كمكهاى مردمى ؛ ص63.] لذا در بعضى از روايات «احسان » به عنوان عبادت و بندگى توأم با يقين كامل، و احساس مراقبت پروردگار در همه حال، تفسير شده است، چنانكه در حديثى از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم مى خوانيم که درباره«احسان» فرمود:« انْ تَعْبُدَ اللَّه كَانَّكَ تَراهُ فَانْ لَمْ تَكنْ تَراهُ فِانَّهُ يَراكَ؛ آن گونه خدا را پرستش كن كه گويى او را مى بينى و اگر تو او را نمى بينى او قطعاً تو را مى بيند»![ تفسير نورالثقلين؛ ج 1؛ ص 553؛ح 579؛ذيل آيه شريف 125 نساء.]،[پيام قرآن ؛ ج 6 ؛ ص157.]
روشن است آن كس كه احساس چنين مراقبتى مى كند نه تنها عبادتش عبادتى شايسته، و داراى روح و حقيقت است، بلكه آثار اين احساس در تمام اعمال و رفتار و گفتار او ظاهر مى شود.[پيام قرآن ؛ ج 6 ؛ ص157.]
از سوی دیگر شخص بخيل از نظر روانى به جائى می رسد که نمى تواند نسبت به ديگرى احسان و انفاق داشته باشد[اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص448]به عنوان مثال  بعضى نسبت به اموال خود بخيلند؛ يعنى حاضر نيستند كمترين بهره اى به ديگران برسانند. بعضى از آن هم فراتر رفته، نسبت به اموال مردم بخيلند؛ يعنى اگر ببينند كسى به ديگرى احسان قابل ملاحظه اى مى كند، ناراحت مى شوند. بعضى از آن نيز فراتر[اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص379.]رفته، هرگاه ببينند افراد اموالشان را براى خودشان به طور گسترده مصرف مى كنند، ناراحت مى شوند و اين بدترين و عجيبترين نوع بخل است.[اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص 380.]
در این میان گروهى بخل خود را بدون پوشش و توجيه نشان مى دهند؛ در حالى كه گروه ديگر، پوششهاى ظاهرى براى آن درست مى كنند؛ مانند جلوگيرى از اسراف، تأمين مخارج فرزندان، دورى از ريا و تظاهر و شك و ترديد در استحقاق مستحقّين و مانند اينها.[اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص 380.]
امام اميرالمؤمنين على عليه السلام با تقبیح این رذیلت مى فرمايند: «الْبُخْلُ بِاخْراجِ مَا افْتَرَضَهُ اللّهُ سُبْحَانَهُ مِن الامْوَالِ اقْبَحُ البُخلِ؛ بخل در مورد پرداختن آنچه را كه خدا بر انسان از اموال واجب كرده است، زشت­ترين نوع آن است».[غررالحكم، ح 2038.]،[اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص380]

منظور از حبب الی فیه الاحسان چیست؟

همان‌طور که در قرآن آمده است:«وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛و نيكى كنيد كه خداوند نيكوكاران را دوست دارد ».[سورۀ بقره؛آیۀ195]،[تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص37] لذا می توان گفت منظور از احسان، آميختن انفاق با حسن رفتار نسبت به نيازمندان است؛ به گونه اى كه همراه با گشاده روئى و مهربانى باشد و از هر نوع منّت و آنچه موجب رنجش و ناراحتى شخص انفاق شونده است، بر كنار باشد،[تفسير نمونه ؛ ج 2 ؛ ص37] لذا در فراز آغازین دعای روز يازدهم ماه مبارک رمضان می خوانیم:« اللهُمَّ حَبِّبْ الَىَ فيهِ الْإِحْسانَ؛ خدايا در اين ماه شوق احسان و نيكى را در دلم قرار ده».[كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.]

فسق چیست، فاسق کیست؟

«فسق» از نظر ريشه لغت به معناى خارج شدن هسته از درون خرما است، سپس در اين معنا توسعه داده شده و به كسانى كه از جاده بندگى خداوند بيرون مى روند اطلاق شده است.[سورۀ بقره؛ آيه 26؛تفسیر نمونه ج 1، ص 191.]؛[لغات در تفسير نمونه ؛ ص411] در حقيقت همان گونه كه هسته خرما به هنگام بيرون آمدن، آن قشر شيرين و مفيد و مغذى را رها مى سازد، آنها نيز با اعمال خود تمام ارزش و شخصيت خويش را از دست مى دهند.[تفسير نمونه ؛ ج 1 ؛ ص368]
لذا  به تمام كسانى كه لباس طاعت پروردگار را از تن در آورده و از راه و رسم بندگى خارج شده اند «فاسق» گفته شده است.[سورۀ بقره؛ آيه 99؛تفسیر نمونه ج 1، ص 423.]،[لغات در تفسير نمونه ؛ ص410.]فاسق معنى وسيعى دارد و هر نوع خروج از رسم عبوديت و بندگى خدا را شامل ميشود لذا در باره شيطان نيز ميخوانيم: «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ؛در برابر فرمان خدا فاسق گرديد و مخالفت كرد»[سوره كهف؛ آيه 50]،[تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص343.]

ضرورت بیزاری جستن از گناه

بی تردیدتنفر از گناه مقوله ای ذاتی است[همان ؛ ص351.]، لیکن پس از ارتکاب و تكرار زشتيها و بديها قبح و زشتى آنها از بين مى رود[اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص196]، لذا تنفر قلبى سبب مى شود كه شخص لااقل آلوده گناه نشود كه اگر اين تنفر نباشد او نيز به گناه خو مى گيرد و به صف گنهكاران مى پيوندد.[پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 15 ؛ ص115.]
بدیهی است تكرار گناه، تدريجاً به صورت يك فضيلت در نظر گنهكاران خود نمايى مى كند[اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص196.]؛در واقع  فسق ، معصيت و نافرمانى خدا، چشم و گوش انسان را بسته و به مصداق حديث نبوى «حبُّك للشَّى ء يُعمى و يُصم [بحار الانوار ج 74، ص 165.]» آدمى را كور و كر كرده و قدرت درك واقعيت ها را از او مى گيرد و در چنين حال، زشتى ها در نظر او زيبا و زيبايى ها در نظر او زشت و بى رنگ مى شود.[اخلاق در قرآن ؛ ج 2 ؛ ص292]
از این رو در دعای روز یازدهم ماه رمضان به درگاه الهی عرضه می داریم:«وَكَرِّهْ الَىَّ فيهِ الْفُسُوقَ وَالْعِصْيانَ؛ و ميل به فسق و نافرمانى را از من دور كن»[كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.].که نشان می دهد  عصيان و سركشى نكردن به خداوند با اين همه جاذبه ها و كششهاى عوامل گناه ، آسان نيست، جاذبه زنان زيبا، جاذبه مال حرام و مقام و جاه نامشروع مقاومت لازم دارد، اگر نيروى دافعه و بازدارنده اى در ميان نباشد، انسان جذب اين انسان رباهائى مى شود، كه بايد گفت ميدان و حوزه جاذبه و كشش آنها به قدرى زياد است كه: بسا افراد بسيار مهذّب و عبّاد 70 ساله را هم به دام خود كشيده و جذب مى كند، چنانچه در وقايع تاريخى منعكس است.[اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 1 ؛ ص376.]

نتیجه دوری از فسق و معصیت الهی

پرهيز از هر گونه گناه اعم از ترك واجب و فعل معصيت از جمله مراحل شکل گیری تقوا به شمار می آید؛[برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 4 ؛ ص510.]
لذا دورى از معصيت به مقتضاى «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ»[سورۀ ابراهيم؛ آيه 7.] سبب فزونى نعمتهاى مادى و معنوى، دنيوى و اخروى است و مى دانيم شكر حقيقى آن است كه انسان نعمتهاى خدا را در مسير طاعت به كار گيرد و هرگز از آنها در جهت نافرمانى گناه ، بهره نبرد.[پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 7 ؛ ص274.]
اینگونه است  که هر قدر پاكى قلب و روح و پرهيزگارى انسان و دورى او از ظلم و ستم و گناه بيشتر باشد درجه قبولى عبادات و اعمال آن در پيشگاه خداوند عالی تر مقبول خواهد بود ؛ زيرا ارزش هر عملى به ارزش آورنده آن عمل و روحيّات او بستگى دارد.[پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص392.]

دوری از تعلقات دنیوی؛برات رهایی از آتش دوزخ

در فراز سوم از این دعای شریف می خوانیم:«وَحَرِّمْ عَلَىَّ فيهِ السَّخَطَ وَالنّيرانَ؛ و خشم و دوزخت را بر من حرام گردان»[كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.]. اين عبارت گوياى این حقیقت است  که همانا برای نجات و رهائى از آتش دوزخ ، غضب و خشم الهى باید از اسارتهاى دنيوى كه مقدمه اى براى رهائى از اسارتهاى اخروى و در آتش گرفتار شدن است، رهایی یابیم، به عبارت ديگر رهائى از آتش دوزخ نمايانگر رهيدن از چنگال گناه و هوى و هوس و شيطان و خرافات و آداب و رسوم غلط و ظلم و بيداد و استكبار است.[اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين) ؛ ج 2 ؛ ص23.]

سخن آخر

در فراز پایانی دعا عرضه می داریم:«بعَوْنِكَ يا غِياثَ الْمُسْتَغيثينَ؛ به ياريت اى فريادرس فريادرس خواهان»[كليات مفاتيح نوين ؛ ص814.]لیکن اين تصور اشتباه است كه وعده پيروزى و يارى خدا خارج از سنت آفرينش و قوانين حيات باشد، چنين نيست، بلکه اين وعده را خداوند تنها به كسانى داده است كه تمام نيروهاى خود را بسيج كنند، و با همه توان به ميدان آيند[تفسير نمونه ؛ ج 14 ؛ ص120.]
لذا با تأسی از پیامبر اکرم(ص)، بايد آنچه در توان داريم در اين عالم اسباب به كار گيريم و در آنجا كه قدرتمان پايان یافت در انتظار يارى خدا باشيم، و اين همان برنامه اى بود كه پيامبر اسلام صلّى اللّه عليه و آله در تمام مبارزاتش به كار مى گرفت و پيروز مى شد.[برگزيده تفسير نمونه ؛ ج 3 ؛ ص219.]

منبع : سایت آیت الله مکارم شیرازی- شرح دعای روز یازدهم ماه مبارک رمضان