با توجه به پایه گذاری نهضت علمی جهان اسلام از دوران زندگانی امام باقر (علیه السلام) که در دوره امام صادق (علیه السلام) به اوج رشد و بالندگی رسید و به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت امام باقر (علیه السلام) با حجت الاسلام سید صمصام الدین قوامی، نظریه پرداز اقتصاد و رییس بنیاد فقهی مدیریت اسلامی در خصوص تولید علم در دوره حیات امام باقر (علیه السلام) به گفتگو نشسته ایم که مشروح آن در ذیل می آید:

 نهضت علمی که امام باقر (علیه السلام) راه اندازی کردند چه ویژگی هایی داشت و آیا در این نهضت رویکردی خاص نسبت به تولید علوم انسانی اسلامی وجود داشت یا خیر؟
پیامبر (صی الله علیه و آله) به هر امامی یک ماموریت داده است و برای امام باقر (علیه السلام) ماموریت پژوهشگری را انتخاب کردند. بر طبق روایات پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) در مورد امام باقر (علیه السلام) یبقر العلم بقرا (باقرالعلوم؛ شکافنده علم) را ذکر کرده اند.

شکافت علم، پدیده تحلیل و تولید است؛ همینطور که زمین را شخم می زنند و تخم می پاشند و آن تخم جوانه می زند، علم هم زمینی است که باید شخم زده شده و بذری کاشته شود تا علم تولید شود.

تولید علم از همین یبقر العلم ریشه می گیرد؛ در زیارت ها می گوبیم "باقرالعلم بعد النبیین" یعنی بعد از پیامبر ما (صلی الله علیه وآله وسلم)، اولین کسی که باقر است و آیین پیامبران مخصوصا محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) را میشکافد، امام پنجم (علیه السلام) هستند. امام (علیه السلام) انسان زنده و واحد است و در هر برهه ای یک کار می کند؛ در یک برهه دعا می کند در یک برهه می جنگد در یک زمان پژوهش می کند و ... اما همه امامان (علیه السلام) تمامی این توان ها را همزمان داشتند ولیکن هر دوره ای متناسب با شرایط زمان به کارگیری یکی از این امور اقتضا می کرد.

قدرت علمی یکی از انواع اقتدارها است؛ شخصیت علمی امام باقر (علیه السلام) تا حدی والا و برجسته بود که دانشمندان نزد ایشان احساس کوچکی و حقارت می کردند و این در روایات اشاره شده است. از جمله: "عبدالله بن عطأ" که یکی از شخصیت های برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام (علیه السلام) بود، می‏ گوید: "من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به اندازه محفل محمد بن علی (علیه السلام) از نظر علمی حقیر و کوچک ندیدم. من "حکم بن عتیبه" را که در علم و فقه مشهور آفاق بود، دیدم که در خدمت محمد باقر (علیه السلام) مانند کودکی در برابر استاد عالی مقام، زانوی ادب بر زمین زده شیفته و مجذوب کلام و شخصیت او گردیده بود. (سبط ابنالجوزی، تذکره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریة، 1383 ، ص 337)

با توجه به آنکه رویکرد امام باقر (ع فرهنگی و فکری بود، نحوه مواجهه ایشان با جریان های انحرافی چگونه بود و چطور درباره کج روی آنها روشنگری می کردند؟

در زمان ایشان چهار انحراف اساسی عقیدتی، اخلاقی، سیاسی و اقتصادی در جامعه رخ داده بود که دین پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) را تهدید می کرد. با اینکه امام حسین (علیه السلام) اصل دین را حفظ کرده بود و حکومت امویان در حال فروپاشی بود) وظیفه امام معصوم این است که با منکرات مبارزه کند امام باقر (علیه السلام) نیز با تولید علم و شیوه های دیگر این وظیفه خطیر را انجام می دادند.

چطور این اتفاق رخ داد؟
امام باقر (علیه السلام) تولید علم چهارگانه ای داشتند. خود به خود این انحرافات باعث می شد افرادی که تک تک و چهره به چهره در محضر امام (علیه السلام) حاضر می شدند، و حضرت (علیه السلام) آنان را هدایت می کردند. ایشان گاهی با مسیحیان، زندیقان (کسانی که معاد را قبول نداشتند و مادی گرا بودند)، معتزله، جبریه، غلات و ... مناظره می کردند.

مبارزه با این نوع انحراف علم کلام را تولید می کند. رشد علم کلام ناشی از برخورد زنده و جدی امام باقر (علیه السلام) با این گروه است. همچنین در اخلاق مشکلات عدیده وجود داشت به طوری که وقتی مسلمانان کشوری را فتح می کردند کنیزها و خواننده ها و فرهنگ آنها (از جمله مشورهای ایران و روم) به جامعه اسلامی وارد می شد و دربارها پُرشده بود از لهو و لعب و شراب و فساد؛ از سوی دیگر قدرت اسلام که زیاد می شد، به انحرافات و کبر و غرور سیاست مدارها و صاحبان قدرت می افزود.

در مجموع آن، اخلاق جامعه نبوی منحرف شده بود. همزمان با این رویدادها امام (علیه السلام) موعظه می فرمودند و مردم را به تعامل و اعتدال وا می داشتند. در سیاست، امام (علیه السلام) شایسته سالاری را تذکر می دادند و می گفتند حاکمان کنونی غاصب اند و رهبر جامعه اسلامی باید از طرف خدا و پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) مشروعیت داشته و مردم او را به عنوان حاکم شرع بشناسند.

همچنین، اینکه کسب قدرت و معیارهای شایستگی امام و مسلمانان چگونه باید باشد را تشریح می کردند و به همین صورت بتدریج علم و فقه سیاسی و اندیشه و فلسفه اسلامی که همگی جزو علوم انسانی است، تولید می شد.

اما در اقتصاد نیز حاتم بخشی، ربا، اختلاف طبقاتی و فقر زیاد و مانند جریان وال استریت شده بود؛ یک عده سرمایه دار شده بودند و تجملات و دینار و درهم و کاخ ها و سرمایه سالاری سیطره پیدا کرده بود. امام (علیه السلام) در اینجا مکتب اقتصادی اسلام را که مبتنی است بر زهد و تولید و کار که به عنوان اقتصاد اسلامی آن را می شناسیم، تولید کردند.

بنابراین ایشان مقابل هر نوع انحرافی، تولید علم داشتند. امام (علیه السلام) از این تهدیدها، فرصت هایی را ایجاد می کردند و در قبال هر جریانی که پاسخگو بودند به طور طبیعی علوم تولید می شد و همزمان نیروی انسانی هم تربیت می شد. ایشان بیش از 247 نخبه تربیت کردند؛ آنها روایات و فرمایشات ایشان را گرفته و ثبت و ضبط می کردند و توزیع و نشر این علوم را انجام می دادند و همه این امور به پژوهش و تولید علوم انسانی اسلامی کمک می کرد.

بنابراین، اگر بگوییم امام باقر(علیه السلام) پژوهشگاهی تاسیس کردند که امام صادق (علیه السلام) آن را به دانشگاه تبدیل کرد، سخن گزافی نیست چرا که وقتی پژوهشی انجام می شود دانشگاه آنها را میان دانشجویان دسته بندی و توزیع می کند.

از سوی دیگر به دلیل تغییر رژیم و تصرف حکومت به دست عباسیان، فرصتی پیش آمده و مرزها باز شده بود و جوانان و دانشجویان به سراغ امام (علیه السلام) می آمدند و شبهات خود را رفع می کردند و همین به تولید علم کمک شایانی می کرد.

بنابراین، امامان معصوم (علیه السلام) هیچ گاه نمی توانستند ساکت بنشینند و برای همین از سوی حکومت وقت مسموم می شدند یا به شیوه ای دیگر به شهادت می رسیدند. سیره دشمن همین است که دانشمندان چه هسته ای و چه غیرهسته ای را ترور کند و امام باقر (علیه السلام) از این قاعده دشمن جاهل در امان نماندند و به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع کنار مزار پدرشان به خاک سپرده شدند.

با این توصیف مهمترین میراث علمی امام باقر (علیه السلام) برای شیعه چه بود؟
میراث علمی ایشان بسیار وسیع است؛ در فقه اسلامی بیشترین روایت از سوی ایشان نقل شده لذا شیعه در دانش فقه ابتدا مدیون آن حضرت (علیه السلام) است. در زمان ایشان مردم از احکام اسلام کم اطلاع بودند و این به دلیل ناشایستگی حاکمان، وسعت حکومت و پراکندگی آن بود و مردم بسیاری از مسائل ابتدایی همچون طهارت، وضو و ... را نمی دانستند. در زمان امام باقر(علیه السلام) تعمیق و پژوهش های فراوانی انجام شد و بزرگترین خدمتی که ایشان به جامعه اسلامی کردند، باز گذاشتن راه اجتهاد بود.

▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓▓

منبــــــــــع: جــــــــــام نیــــــــــوز