انسان كامل كه از او با القابى چون كون جامع، قطب عالَم، جام جهان نما، خليفه، امام، صاحب زمان، اكسير اعظم،خضر، مهدى، كامل، مكمّل، دانا، بالغ و[32] ... نيز تعبير مى شود اصطلاحى است عرفانى و بر كسى كه مظهر أتمّ اسماى حسناى الهى و آيينه تمام نماى خداست و در شريعت، طريقت و حقيقت، تمام و در اقوال و افعال و اخلاقِ نيك و نيز در معارف الهى سرآمد همه است[33] اطلاق مى گردد.
اين اصطلاح در قرآن صريحاً به كار نرفته است؛ ولى معنا و مفهوم آن را از آياتى كه به خليفة اللّه، امام، مطهّر، مخلَص، مهتدى، صدّيق، صالح، مقرّب، سابق، مصطفى، مجتبى، ولىّ اللّه، رسول، نبىّ، صاحبان نفس مطمئنه و عبوديت تامّة مربوط است مى توان برداشت كرد، افزون بر اين چون انسان كامل در همه اوصاف كمال سرآمد همه است مى توان همه آياتى را كه به فضايل و كمالات انسانى اشاره دارد به انسان كامل مرتبط دانست، بلكه از آن رو كه انسان كامل خود قرآن ناطق و قرآن خُلق وى است[34]، مى توان همه قرآن را وجود كتبى انسان كامل و سوره ها و آيات آن را مدارج و معارج وى معرفى كرد.
انسان كامل گرچه به اعتبار پايين ترين نشئه و نازل ترين مرتبه وجوديش خود را به فرمان خدا مانند ساير انسانها بشر معرفى مى كند: «قُل اِنَّما اَنا بَشَرٌ مِثلُكُم» (كهف/18،110) و مى گويد: من از غيب بى اطلاعم و ازاين رو از بسيارى از خيرات بى بهره ام و برايم پيشامدهاى سوئى رخ مى دهد: «لَو كُنتُ اَعلَمُ الغَيبَ لاَستَكثَرتُ مِنَ الخَيرِ و ما مَسَّنِىَ السّوءُ» (اعراف/7،188) و از فرجام خويش و ديگران بى خبرم: «و ما اَدرى ما يُفعَلُ بى و لابِكُم» (احقاف/46،9) و به اقتضاى زندگى عالم مادّى از ديگر موجودات استفاده كرده و مانند ديگران در بازارها راه مى رود و نيازمند خوردن و آشاميدن است: «قالوا مالِ هـذا الرَّسولِ يَأكُلُ الطَّعامَ و يَمشى فِى الاَسواق» (فرقان/25،7)؛ ولى وى را به لحاظ نشئات و اطوار وجودى ديگرش مقامات و فضايلى است[35] كه شناخت و برشمردن همه آنها از عهده فهم انسانهاى معمولى و نيز حوصله اين مقال خارج است، ازاين رو در اين جا فقط به بيان اجمالى برخى از آنها بسنده مى شود.
مقامات و فضايل انسان كامل
1. يگانگى و وحدت:
انسان كامل به لحاظ اصل و ريشه يك حقيقت است[36] كه از آن در عرفان به «حقيقت محمّديه» تعبير مى شود[37]؛ ولى همين حقيقت واحد را بر حسب اقتضائات متفاوت و استعدادهاى گوناگون در زمانهاى مختلف، مظاهرى متعدّد و تجليّاتى متنوّع است.[38] اين مظاهر و تجليّات چيزى جز صورتهاى پيامبران و اولياى معصوم نيست، ازاين رو قرآن كريم به رغم اينكه برترى برخى از پيامبران را نسبت به برخى ديگر مى پذيرد: «تِلكَ الرُّسُلُ فَضَّلنا بَعضَهُم عَلى بَعض» (بقره/2،253) همه انبيا را در كنار هم و معاضد يكديگر معرّفى مى كند:«و اِذ قالَ عيسَى ابنُ مَريَمَ يـبَنى اِسرءيلَ اِنّى رَسولُ اللّهِ اِلَيكُم مُصَدِّقـًا لِما بَينَ يَدَىَّ مِنَ التَّورةِ و مُبَشِّرًا بِرَسول يَأتى مِن بَعدِى اسمُهُ اَحمَد» (صف/61 ،6) و بين آنها هيچ تفرقه اى را به رسميّت نمى شناسد:«والمُؤمِنونَ كُلٌّ ءامَنَ بِاللّهِ و مَلـئِكَتِهِ و كُتُبِهِ و رُسُلِهِ لانُفَرِّقُ بَينَ اَحَد مِن رُسُلِهِ»  (بقره/2،285) در برخى از روايات نيز به اين نكته به صورت رمز اشاره شده است؛ از جمله روايتى است كه از امام على بن ابى طالب(عليه السلام) نقل شده است: نخستين چيزى كه خداوند متعالى آن را آفريد نور حبيبش محمّد(صلى الله عليه وآله) بود ... . پس خداوند از نور محمّد(صلى الله عليه وآله وسلم) 20 دريا آفريد كه همه از جنس نور بود. سپس به نور محمّد(صلى الله عليه وآله)فرمود: در آن درياها نزول كند. پس نزول كرد و چون از آخرين دريا خارج شد خداوند متعالى به او فرمود: اى حبيب من! و اى سرور پيامبرانم! شفيع روز حشر تويى. آنگاه نور ياد شده به سجده افتاد و سپس برخاست و از او 000/124 قطره مترشّح شد و خداوند متعالى از هر قطره پيامبرى آفريد و زمانى كه انوار انبيا كامل شد همه آنها مانند طواف حاجيان بر گرد خانه خدا بر گرد نور محمّد(صلى الله عليه وآله)طواف كردند[39]، بنابراين مى توان گفت انسان كاملى كه از ازل تا ابد مدار احكام عالم و مركز دايره وجود است به اعتبار اصل و حقيقت يكى است، گرچه به اعتبار ظهور و تجلّى متعدّد است.
صرف نظر از وحدت انسان كامل به معناى مزبور، وحدت ديگرى را براى او مى توان ثابت كرد و آن عبارت است از اينكه در هر زمان فقط يك فرد از انسان كامل وجود دارد و ديگران هر كه باشند تابع و رعيّت وى به حساب مى آيند، زيرا انسان كامل مظهر «لَيسَ كَمِثلِهِ شَىءٌ» (شورى/42،11) است و همان گونه كه خداوند حقيقت واحد است و تعدّد بردار نيست مظهر تام او نيز يك حقيقت است و كثرت و تعدّد را بر نمى تابد: «الإمام واحد دهره» [40] اين وحدت را به صورت ديگر مى توان از آيه مزبور استفاده كرد و آن عبارت از اين است كه «كاف» را در «كَمِثلِهِ» كاف تشبيه و «مثل» را به معناى مظهر تامّ دانسته و بگوييم چيزى شبيه مظهر تامّ خدا (انسان كامل) نيست. اين سخن بدين معناست كه انسان كامل نظير ندارد.[41]
2. جامعيت و خلافت:
انسان كامل يگانه كلمه اى است كه خود به تنهايى با جامعيت خويش همه اوصاف جمال و جلال خدا و جميع اسماى حسناى او را به نمايش گذاشته است: «قالَ يـاِبليسُ ما مَنَعَكَ اَن تَسجُدَ لِما خَلَقتُ بِيَدَىَّ» (ص/38، 75)، «وعَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ كُلَّها» (بقره/2،31) و بدين ترتيب لايق مقام خليفة اللّهى گشته است: «و اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلـئِكَةِ اِنّى جاعِلٌ فِى الاَرضِ خَليفَةً» (بقره/2،30) گرچه برخى از مفسران خلافت را در اين آيه به معناى جانشينى ملائكه[42]، برخى به معناى جانشينى ابليس و پيروان وى در زمين[43] و آن را شامل همه انسانها دانسته يا به آدم ابوالبشر اختصاص داده اند[44]؛ ولى همان گونه كه در بسيارى از تفاسير آمده است مى توان خلافت مزبور را به معناى جانشينى خدا دانست و آن را به انسان كامل كه مظهر اسم اعظم «اللّه» و محلّ تجلّى همه اسماى حسناى الهى است اختصاص داد،[45] و افزود همين انسان كامل است كه خداوند علم به حقايق اشيا و ماهيّات آنها را به او آموخته:«و عَلَّمَ ءادَمَ الاَسماءَ كُلَّها» (بقره/2،31) و وى را معلّم فرشتگان: «قالَ يـــادَمُ اَنبِئهُم بِاَسمائِهِم...» (بقره/2،33) و مسجود آنان: «و اِذ قُلنا لِلمَلـئِكَةِ اسجُدوا لاِدَمَ» (بقره/2،34) بلكه مسجود همه موجودات[46] قرار داده است.
در برخى آيات از خلافت مزبور به «امانت» تعبير شده است[47]؛ همان امانتى كه آسمانها و زمين و كوهها از حمل آن سر باز زدند و تنها انسان كامل توانست آن را حمل كرده و از عهده آن به خوبى برآيد: «اِنّا عَرَضنَا الاَمانَةَ عَلَى السَّمـوتِ والاَرضِ والجِبالِ فَاَبَينَ اَن يَحمِلنَها واَشفَقنَ مِنها وحَمَلَهَا الاِنسـنُ ...» (احزاب/33،72)
خداوند در سوره يس مى فرمايد: ما همه چيز را در امام مبين احصا كرده ايم: «و كُلَّ شَىء اَحصَينـهُ فى اِمام مُبين» (يس/36،12) و اين، به اعتبارى به جامعيت انسان كامل كه ملاك خلافت اوست اشاره دارد، ازاين رو برخى از مفسران گرچه امام مبين را در آيه مزبور به كتاب مبين كه همان لوح محفوظ است تفسير كرده اند[48]؛ ولى با توجه به روايات وارده[49] آن را به نحوى بر على بن أبى طالب(عليه السلام)منطبق دانسته و چنين معنايى را از جمله معانى باطنى و اشارات قرآن به حساب آورده اند.[50] جامعيت و خلافت انسان كامل را به گونه ذيل نيز مى توان بيان كرد: انسان كامل مظهر اسم اعظم خداست و موجودات ديگر مظاهر ديگر اسماى كلّى و جزئى وى اند. از سوى ديگر مى دانيم اسم اعظم بر همه اسما محيط و در تمام آنها سارى و جارى است، بنابراين به اقتضاى تناسب ظاهر و مظهر بايد گفت انسان كامل بر همه موجودات محيط است و در جميع آنها سريان دارد، بلكه بايد بگوييم حقايق عالم مظاهر حقيقت انسان كامل است، از اين رو اهل معرفت عالم خارج را «انسان كبير» دانسته اند. اميرمؤمنان، على(عليه السلام) در خطبه اى فرموده است: من قلم و لوح محفوظ[51] و عرش و كرسى و آسمانهاى هفت گانه و زمين هستم.[52]
3. علم و قدرت:
چون انسان كامل خليفه خداست و خداوند نيز به همه چيز دانا: «اِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَىء عَليم» (عنكبوت/29،62) و بر همه چيز تواناست: «اِنَّ اللّهَ على كُلِّ شَىء قَدير» (بقره/2،20) مى توان انسانِ كامل را مظهر دو اسم عليم و قدير خدا دانست و بر همين اساس گستره علم او را تا مرز اطّلاع بر غيب: «عــلِمُ الغَيبِ فَلا يُظهِرُ عَلى غَيبِهِ اَحَدا * اِلاّ مَنِ ارتَضى مِن رَسول» (جنّ/72،26ـ27)، مشاهده ملكوت:«كَذلِكَ نُرى اِبرهيمَ مَلَكوتَ السَّمـوتِ والاَرضِ» (انعام/6 ،75)، دانستن زبان مرغان: «عُلِّمنا مَنطِقَ الطَّيرِ» (نمل/27،16)، «فَقالَ ما لِىَ لا اَرَى الهُدهُدَ ... فَمَكَثَ غَيرَ بَعِيد فَقالَ اَحَطتُ بِما لَم تُحِط بِهِ ...» (نمل/27،20ـ22) و مورچگان: «فَتَبَسَّمَ ضاحِكـًا مِن قَولِها» (نمل/27،19)، و اِخبار از امور خصوصى افراد: «واُنَبِّئُكُم بِما تَأكُلونَ وما تَدَّخِرونَ فى بُيوتِكُم» (آل عمران/3،49) توسعه داد و نفوذ قدرت وى را نيز تا سر حدّ خلق و ايجاد: «اَنّى اَخلُقُ لَكُم مِنَ الطّينِ كَهَيـَةِ الطَّيرِ فَاَنفُخُ فيهِ فَيَكونُ طَيرًا بِاِذنِ اللّهِ» (آل عمران/3،49)، زنده كردن مردگان: «واُحىِ المَوتى بِاِذنِ اللّه» (آل عمران/3،49)، شفاى كور مادرزاد و بيمار مبتلا به پيسى: «واُبرِئُ الاَكمَهَ والاَبرَصَ» (آل عمران/3،49) و تصرّف در مادّه كائنات: «و اَلَنّا لَهُ الحَديد» (سبأ/34،10) كه از اين همه به ولايت تكوينى تعبير مى شود، پذيرفت. لازم به ذكر است كه با توجه به گستره وسيع علم انسان كامل و محدوديّت علم ديگران است كه خداوند آنجا كه خود را از وصف همه واصفان منزّه مى خواند وصف انسانهاى كامل را استثنا كرده و گفته آنان را در حق خود به رسميت مى شناسد:«سُبحـنَ اللّهِ عَمّا يَصِفون * اِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصين» (صافّات/37،159 ـ 160) و همچنين براساس نفوذ قدرت انسان كامل است كه اهل معرفت مقام وى را مقام مشيت اللّه و آيه كريمه «يَخلُقُ ما يَشاءُ ويَختارُ ما كانَ لَهُمُ الخِيَرَةُ سُبحـنَ اللّهِ وتَعــلى عَمّا يُشرِكون» (قصص/28،68) و ديگر آيات مشابه را در مشيّت بر وى صادق دانسته[53] و مشيت الهى را با حقيقت محمدى(صلى الله عليه وآله وسلم) و علوى(عليه السلام)متحد خوانده اند.[54]
4. فنا و عبوديّت:
عبودت انسان كامل عبوديت مطلق است؛ بدين معنا كه او از انانيّت خود خارج گشته و نسبت به نفس خود هم ظلوم است ـ زيرا برخلاف هواها و خواسته هاى آن قيام مى كند ـ و هم جهول ـ، زيرا او اساساً در برابر خدا غيرى نمى بيند ـ[55]: «اِنَّه كانَ ظَـلومـًا جَهولا» (احزاب/33،72)، پس ذات و صفات و افعال وى در ذات و صفات و افعال خدا فانى گشته: «وما رَمَيتَ اِذ رَمَيتَ ولـكِنَّ اللّهَ رَمى» (انفال/8 ،17)، «اِنَّ الَّذينَ يُبايِعُونَكَ اِنَّما يُبايِعونَ اللّهَ» (فتح/48،10) و بدين ترتيب به بالاترين مرتبه و مقام سير و سلوك انسانى كه همان عبوديت مطلق: «فَاَوحى اِلى عَبدِهِ» (نجم/53 ،10) و كمال انقطاع: «إلهي هب لي كمال الانقطاع إليك» است دست يافته و اساس و زير بناى ربوبيّت را در خود محقّق ساخته است: «العبودية جوهرة كنهها الربوبية».[56] در سوره قدر ـ به اعتبار معناى باطنى آن ـ از فنا و عبوديت انسان كامل به «ليلة» تعبير شده است: «اِنّا اَنزَلنـهُ فى لَيلَةِ القَدر» (قدر/97،1)، زيرا «ليلة» خفاى مطلق است و انانيّت انسان كامل تحت تابش شمس أحدى مختفى گشته است،[57]ازاين رو امام صادق(عليه السلام)در تفسير فرات كوفى «لَيلَة القَدر» را بر حضرت صدّيقه طاهره، فاطمه زهرا(عليها السلام) كه از مصاديق بارز انسان كامل است اطلاق كرده و فرموده است: هركس فاطمه را درك كند به تحقيق ليلة القدر را درك كرده است.[58]
5 . قرب و ولايت:
انسان كامل در همه زمينه ها و ميدانها گوى سبقت را از همگان ربوده: «و لا يرقى إلي الطير» و از همه نسبت به خداوند مقرّب تر است: «السّـبِقونَ السّـبِقون * اُولـئِكَ المُقَرَّبون» (واقعه/56 ،10 ـ 11)، ازاين رو بين او و خدا واسطه اى نيست:«ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى * فَكانَ قابَ قَوسَينِ اَو اَدنى» (نجم/53 ،8 ـ 9)، بلكه او خود واسطه ديگران است و فيض وجود و كمالات آن از آبشار وجودى او به سوى آفريدگان سرازير مى گردد: «ينحدر عني السيل» و درست به همين جهت وِلايت و تدبير امور ديگران به وى واگذار شده «اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ ورَسولُهُ والَّذينَ ءامَنوا اَلَّذينَ يُقِيمونَ الصَّلوةَ و يُؤتونَ الزَّكوةَ و هُم ركِعون» (مائده/5 ،55) و به عنوان ولىّ خدا هم حقّ تشريع و قانونگذارى دارد: «ولاُِحِلَّ لَكُم بَعضَ الَّذى حُرِّمَ عَلَيكُم» (آل عمران/3،50)، «كُلُّ الطَّعامِ كانَ حِلاًّ لِبَنِى اِسرءيلَ اِلاّ ما حَرَّمَ اِسرءيلُ عَلى نَفسِهِ» (آل عمران/3،93) و هم حقّ اجرا و حكومت: «يـداودُ اِنّا جَعَلنـكَ خَليفَةً فِى الاَرضِ فَاحكُم بَينَ النّاسِ بِالحَقِّ» (ص/38،26)، «فاحكُم بَينَهُم بِما اَنزَلَ اللّهُ» (مائده/5 ،48) و هم حقّ تصرّف در موجودات عالم: «فَسَخَّرنا لَهُ الرّيحَ تَجرى بِاَمرِهِ رُخاءً حَيثُ اَصاب * والشَّيـطينَ كُلَّ بَنّاء وغَوّاص * وءاخَرينَ مُقَرَّنينَ فِى الاَصفاد» (ص/38، 36 ـ 38)
6 . برگزيدگى و فضيلت:
اوصاف و كمالات انسان كامل همه براساس تفضّل خدا و تخصيص الهى است و شخص وى و كسب و اكتسابش در آنها هيچ گونه دخالتى ندارد. واژه هاى اصطفاء: «اِنَّ اللّهَ اصطَفى ءادَمَ ونوحـًا وءالَ اِبرهيمَ وءالَ عِمرنَ عَلَى العــلَمين» (آل عمران/3،33)، تفضيل و اجتباء و هدايت: «واِسمـعيلَ واليَسَعَ ويونُسَ ولوطـًا وكُلاًّ فَضَّلنا عَلَى العــلَمين * ومِن ءابائِهِم وذُرِّيّـتِهِم واِخونِهِم واجتَبَينـهُم وهَدَينـهُم اِلى صِرط مُستَقيم» (انعام/6 ،86 و87)، اخلاص: «واذكُر عِبـدَنا اِبرهيمَ واِسحـقَ ويَعقوبَ اُولِى الاَيدى والاَبصـر * اِنّا اَخلَصنـهُم بِخالِصَة ذِكرَى الدّار» (ص/38،45ـ46) و تطهير: «اِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذهِبَ عَنكُمُ الرِّجسَ اَهلَ البَيتِ ويُطَهِّرَكُم تَطهيرا» (احزاب/33،33) هريك همراه با بار معنوى خاصّ خود آن هم با توجّه به اسنادش به خداوند مطلب ياد شده را تأييد مى كند، ازاين رو امام رضا(عليه السلام) در روايت معروف خود درباره شناخت امام مى فرمايد: امام بدون آنكه خود نقشى داشته باشد واجد همه فضايل و مناقب است:«مخصوص بالفضل كلّه من غير طلب منه و لا اكتساب، بل اختصاص من المفضّل الوهّاب» ، بنابراين، ديگران كه از مصاديق انسان كامل نيستند نمى توانند با كسب و طلب خويش به مرتبه وى دست يابند: «ولايرقى إلىّ الطير» «و إنكم لاتقدرون على ذلك» ؛ ولى در هر صورت همه مكلّف اند در راه او حركت كرده و به فراخور استعدادشان خود را هرچه بيشتر به وى نزديك سازند و از كمالات و اوصاف او بهره مند گردند: «ولكن أعينوني بورع و اجتهاد و عفّة و سداد» [59] بديهى است كه قدر و منزلت هر كسى به نزديكى وى به انسان كامل وابسته است، و سعى و تلاش خود اوست كه اين مهمّ را رقم خواهد زد: «و اَن لَيسَ لِلاِنسـنِ اِلاّ ما سَعى» (نجم/53 ،39)
7. رهبرى و امامت:
انسان كامل با توجّه به كمالات و فضايلى كه از جانب خداوند به وى اعطا شده ـ مانند خط كشى كه خود مستقيم است و ميزان استقامت خطوط واقع مى شود ـ خودش ساخته دست خدا: «فإنّا صنايع ربّنا» «أدّبني ربّي فاحسن تأديبي» و تجسّم عينى صراط مستقيم است: «نحن الصراط المستقيم» و مى تواند الگو و سرمشق ديگر انسانها و امام و راهنماى آنان قرار گيرد: «و اِذِ ابتَلى اِبرهيمَ رَبُّهُ بِكَلِمـت فَاَتَمَّهُنَّ قالَ اِنّى جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِمامـًا» (بقره/2،124)، «و الناس بعد صنايع لنا» [60] انسان كامل امام الكلّ فى الكلّ على الكلّ و باذن خداوند شفيع و مكمّل سالكان راه خداست: «مَن ذَا الَّذى يَشفَعُ عِندَهُ اِلاّ بِاِذنِهِ» (بقره/2، 255) و همه انسانها مكلّف اند او را وسيله تقرّب خويش به خداوند قرار داده: «وابتَغوا اِلَيهِ الوَسيلَةَ» (مائده/5 ،35) و قول و فعل و صفت وى را ميزان سنجش اقوال و افعال و صفات خود بدانند: «نحن الموازين القسط» و فرمانهاى او را اطاعت كرده و از آنها سرپيچى نكنند: «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا اَطيعُوا اللّهَ واَطيعُوا الرَّسولَ واُولِى الاَمرِ مِنكُم» (نساء/4،59)، «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا استَجيبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاكُم لِما يُحييكُم» (انفال/8 ،24)، «ومَن يَعصِ اللّهَ ورَسولَهُ و يَتَعَدَّ حُدودَهُ يُدخِلهُ نارًا خــلِدًا فيها» (نساء/4،14) و چون او خليفه خداست اطاعتش عين اطاعت خدا: «مَن يُطِعِ الرَّسولَ فَقَد اَطاعَ اللّهَ» (نساء/4،80) و عصيان او نيز عصيان خداوند است. خداوند در آيه 56 احزاب/33 آنجا كه مى فرمايد: «اِنَّ اللّهَ ومَلـئِكَتَهُ يُصَلّونَ عَلَى النَّبىِّ يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا صَلّوا عَلَيهِ و سَلِّموا تَسليمـا» به مؤمنان دستور مى دهد تا مانند خدا و فرشتگان بر انسان كامل درود فرستند و بدين وسيله هرچه بيشتر به او نزديك شده و با امتثال فرمانهاى وى از هرگونه انحراف و گمراهى نجات يابند، ازاين رو برخى از مفسران به حق معتقدند كه انسان كامل از درود و صلوات مؤمنان بهره اى نمى برد، همان گونه كه خداوند از عبادت بندگان سودى نمى برد[61]، بلكه اين مؤمنان هستند كه با عبادت خدا و نيز درود فرستادن بر انسان كامل خود را در مسير جريان فيض خدا و خليفه وى قرار داده و بدين ترتيب بيش از پيش از بركات و خيرات نامتناهى بهره مند مى گردند. در زيارت جامعه كبيره درود فرستادن بر اهل بيت(عليهم السلام) و اختصاص به نعمت ولايت ايشان، مايه نيكويى خلق، پاكى نفوس، پاكيزگى روح و كفاره گناهان دانسته شده است.[62] بر پايه روايتى جبرئيل(عليه السلام) به پيامبر(صلى الله عليه وآله)خبر داده است: هركس بر ايشان درود فرستد خداوند 10 بار بر او درود فرستاده و 10 سيّئه را از وى محو و 10 حسنه را برايش ثبت خواهد كرد.[63]
حكمت و ضرورت انسان كامل:
از آنچه در مراحل پيشين گفته شد به خوبى مى توان به حكمت و ضرورت وجود انسان كامل در نظام هستى پى برد؛ ولى براى وضوح بيشتر تأكيد مى شود بدون وجود انسان كامل نه فيض وجود از مبدأ جواد صادر مى گردد، و نه سير تكاملى موجودات ـ به ويژه افراد انسان ـ سامان مى يابد: «بكم فتح اللّه و بكم يختم» و شايد به همين سبب است كه خداوند جهت بيان جعل خليفه در زمين واژه«جاعل» را كه مشتقّ است و بر زمان خاصّى دلالت ندارد به كار برده است: «و اِذ قالَ رَبُّكَ لِلمَلـئِكَةِ اِنّى جاعِلٌ فِى الاَرضِ خَليفَةً» (بقره/2،30)؛ گويا خواسته است بگويد نظام آفرينش بدون انسان كامل جسدى بى روح و موجودى بى خاصيت است، ازاين رو لازم است به طور پيوسته در زمين خليفة جعل شود تا هيچ گاه زمين از حجّت خدا تهى نباشد، افزون بر اين، انسان كامل علّت غايى ايجاد است: «لولاك لما خلقت الأفلاك» و بدون او حركت ايجادى ناقص و ابتر است، پس نمى توان وجود عالَم را بدون وجود انسان كامل پذيرفت: «و ما اَرسَلنـكَ اِلاّ رَحمَةً لِلعــلَمين» (انبياء/21،107)

منابع:
اقبال الاعمال؛ انسان كامل؛ انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه؛ بحارالانوار؛ تفسير الصافى؛ التفسير الكبير؛ تفسير فرات الكوفى؛ تفسير القرآن الكريم، صدرالمتألهين؛ تهذيب الاحكام؛ حاشية القونوى على تفسير البيضاوى؛ رحمة من الرحمن فى تفسير و اشارات القرآن؛ شرح اصول الكافى، مازندرانى؛ شرح دعاى سحر؛ شرح فصوص الحكم؛ عيون اخبار الرضا(عليه السلام)؛ الكافى؛ الكشاف؛ المزار الكبير؛ مصباح الانس؛ مصباح الشريعه؛ مصباح الهداية الى الخلافة والولايه؛ مناقب آل ابى طالب؛ من لايحضره الفقيه؛ الميزان فى تفسير القرآن؛ نهج البلاغه.

پی نوشت:
[32]. انسان كامل، ص 4 ـ 5 .
[33]. انسان كامل، ص 4 ـ 5 .
[34]. تفسير صدرالمتالهين، ج 4، ص 407 ـ 408؛ شرح فصوص الحكم، ص 362.
[35]. مصباح الانس، ص 338 ـ 339.
[36]. همان، ص 337.
[37]. مصباح الهدايه، ص 25.
[38]. شرح فصوص الحكم، ص 128.
[39]. بحارالانوار، ج 15، ص 27.
[40]. الكافى، ج 1، ص 201.
[41]. رحمة من الرحمن، ج 4، ص 67 ، 70.
[42]. الكشاف، ج 1، ص 124.
[43]. حاشية القونوى، ج 3، ص 113.
[44]. الكشاف، ج 1، ص 124.
[45]. تفسير صدرالمتالهين، ج 2، ص 313؛ شرح فصوص الحكم، ص 358.
[46]. تفسير صدرالمتالهين، ج 2، ص 218، 323.
[47]. همان، ص 313.
[48]. الميزان، ج 17، ص 67 .
[49]. معانى الاخبار، ج 1، ص 224 ، 244.
[50]. الميزان، ج 17، ص 70.
[51]. شرح اصول الكافى، ج 4، ص 241.
[52]. شرح فصوص الحكم، ص 118.
[53]. انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، ص 79.
[54]. شرح دعاى سحر، ص 110.
[55]. شرح فصوص الحكم، ص 338 ـ 339.
[56]. مصباح الشريعه، ص 7.
[57]. شرح فصوص الحكم، ص 355.
[58]. تفسير فرات الكوفى، ص 581 .
[59]. نهج البلاغه، نامه 45.
[60]. نهج البلاغه، نامه 28.
[61]. التفسير الكبير، ج 25، ص 228.
[62]. من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 613 ؛ عيون اخبار الرضا(عليه السلام)، ج 1، ص 307؛ المزارالكبير، ص 529 .
[63]. مجمع البيان، ج 8 ، ص 579 .