بسم الله الرّحمن الرّحیم

از جمله نکاتی که فوق‌ العاده در اصلاح نفس مؤثر می‌ باشد تعادل و مدیریت شادی‌ هاست، تا از یک طرف روانِ انسان گرفتار افسردگی و غمزدگی نگردد و از طرف دیگر روحیة خوشگذرانی و بذله‌ گویی آنچنان در جانب افراط نیفتد که انسان از وقار و حکمت خارج گردد.

مسلم انسانی که نتواند غمزدگی خود را کنترل کند، غم‌ های وَهمیْ آرام‌ آرام تمام روح و روان او را به تصرف خود در می‌ آورد. چنین انسانی در زندگی خود از اراده‌ های نقش‌ افرین محروم می‌ گردد و به انسانی ناامید مبدل می‌ شود، زیرا ریشة غم‌ های وَهمی را که عدم توکل به خدا و کبر و خودبزرگ‌ بینی است، نشناخته و در نتیجه از نشاط طبیعی و متعادل که در قلب و روان هر انسانِ مؤمنی جاری است محروم می‌ گردد، همان نشاطی که خداوند در وصف آن می‌ فرماید:

«أَلا إِنَّ أَوْلِيَاء اللّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ »[1] آگاه باشيد كه اولیاءالهی را نه بيمى است و نه اندوهی.

در آیه فوق خداوند می‌ فرماید: آن‌ هایی که دوستی خدا و سرپرستی او را پذیرفتند دیگر نه نگران حادثه‌ های آینده‌ اند و نه غصة گذشته را می‌ خورند، در مسیر ارتباط با خدا، فوق غم‌ های جانکاه و شادی‌ های افراطی زندگی می‌ کنند. چنین افرادی متصف به حکمت‌ اند و در استحکام شخصیت قرار دارند. انسان‌ های حکیم همان‌ طور که در مقابل غم‌ ها به راحتی مقاومت می‌ کنند هرگز برای پرکردن خلأهای زندگی محتاج شادی‌ های افراطی و قهقهه‌ های سخیف نیستند.

اسلام عزیز به همان اندازه که از طریق عقاید عالیه مسلمانان را از غم‌ های وَهمی آزاد می‌ کند، در راستای نجات از خوشگذرانی‌ های افراطی نیز توصیه‌ هایی دارد که این نوشتار به موضوع اخیر می‌ پردازد تا روشن شود وقتی وسوسة خندیدن و خنداندن در جامعه‌ ای زبانه کشید، دیگر بال‌ های پرواز‌ گرِ اندیشیدن از کار می‌ افتد.
حضرت صادق«علیه‌ السلام»: می‌ فرمایند: «ضَحِكُ الْمُؤْمِنِ تَبَسُّم»‏.[2]خندة مؤمن تبسم است و نه قهقهه.

خنده زیاد قلب را می‌ میراند

قهقهه انسان را از حکمت و وقار خارج می‌ کند و قوای وَهمیه را رشد می‌ دهد و روان انسان را به لذت‌ های پوچ مشغول می‌ نماید و برای نجات از این رذائل است که امام صادق«علیه‌ السلام» می‌ فرمایند: «أَقْلِلْ مِنَ الضَّحِكِ فَإِنَّ كَثْرَةَ الضَّحِكِ تُمِيتُ الْقَلْبَ». [3]خنده را کم کن، زیرا که زیادی خنده قلب را می‌ میراند. وقتی قلب می‌ میرد از درک معانی عالیة عالم وجود محروم می‌ شود و از سیر خود به سوی عالم معنا عقب می‌ افتد. در همین راستا حضرت صادق«علیه‌ السلام» می‌ فرمایند: «كَثْرَةُ الضَّحِكِ تَمِيثُ الدِّينَ كَمَا يَمِيثُ الْمَاءُ الْمِلْح‏».[4] خندة زیاد دین را محو می‌ کند، همچنان‌ که آبْ نمک را محو می‌ کند.

در راستای همین امر حضرت امام کاظم«علیه‌ السلام» می‌ فرمایند: «إِذَا قَهْقَهْتَ فَقُلْ حِينَ تَفْرُغُ اللَّهُمَّ لَا تَمْقُتْنِي».[5]‏ چون قهقهه زدی، بعد که به خود آمدی بگو؛ خدایا مرا به خشم خود مگیر. این سخن حضرت«علیه‌ السلام» خبر از آن می‌ دهد که انسان وقتی در وادی قهقهه و بی‌ خیالی افتاد و شیطان روح و روان او را در آن لحظه در اختیار گرفت، چون به خود آمد از آن حالت هرگز راضی و دلخوش نباشد، بلکه نگران باشد که امکان دارد خداوند بر او خشم کند و در اثر آن قهقهه او را عقوبت نماید.

مسلم؛ مطایبه و شادبودن و شادکردن؛ غیر از بذله‌ گویی‌ ها و دلقک‌ بازی‌ ها است و نباید به بهانة مطایبه و مداعبه زندگی مردم را بر سر خنداندن‌ های افراطی نابود کرد.

خطر بی‌ ارزشی سخنان حکیمانه

غربِ بعد از رنسانس ابتدا از اُنس با خدا جدا شد و بعد جهت جایگزینی خلأ پیش‌ آمده انواع راه‌ های سرگرمی‌  را به صحنه آورد.

جامعه‌ ای که تحت تأثیر انواع شوخی‌ ها و دلقک‌ ‌ بازی‌ ها و برنامه‌ های سرگرم‌ کننده قرار گرفت دیگر برای حرف‌ های جدّی و سرنوشت‌ ساز ارزشی قائل نیست. چنین جامعه‌ ای، جامعه‌ ای نیست که نسبت به سخن حکیمان گوش شنوایی برایش مانده باشد، چون زمینة تفکر از بین رفته است و در بی‌ محتوایی، همه‌ چیز به مسخره گرفته می‌ شود.

در چنین جامعه‌ ای سخن دین که جدّی‌ ترین سخن است، مورد توجه قرار نمی‌ گیرد و دست کم گرفته می‌ شود، و اگر هم برای جلب توجه چنین افرادی دین بخواهد سخن خود را در حدّ شوخی و خنده پایین بکشد، دیگر دین نیست و نمی‌ تواند ابعاد اصیل انسان را مورد خطاب قرار دهد، نهایتاً دین در حد یک نصیحت اخلاقی خود را می‌ نمایاند و میدانی برای ارائه حرف‌ های عمیق‌ تر نمی‌ یابد. زیرا وقتی حرفِ جدّی در لباس شوخی ارائه شد حتماً ذبح شده است.

در فرهنگ مضحکه و شوخی انضباط ذهن از بین می‌ رود و انسان‌ ها دارای شخصیت‌ های سطحی و بی‌ محتوی می‌ شوند و در آن شرایط رابطة بین سخن و تصمیم‌ گیری گسسته است و همه‌ چیز در لباس سرگرمی معنی پیدا می‌ کند که خود، کاری است بی معنی.

إدخال سرور در مؤمنین خوب است، ولی إدخال سرور کجا و غفلت و سرگرم‌ کردن مؤمنین کجا! مؤمن را خوشحال‌ کردن کجا و مؤمن را در هوس‌ انداختن و آلوده‌ کردن کجا!

بشر نیاز به نشاط دارد ولی نشاطی اصیل و عمیق که در اثر اتصال جان به عالم معنا حاصل می‌ شود. نشاطی که به‌ کلی غم در آن می‌ میرد. به گفتة مولوی:

خون غم بر ما حلال و خون ما بر غم حرام.....هر غمی‌ کو گرد ما گردید شد در خون خویش

از امیرالمؤمنین«علیه‌ السلام» نقل است که فرموده‌ اند: «اَلْمُؤمِنُ هشٌّ بَشٌّ بَسّام»[6] مؤمن مسرور و بشاش و خنده‌ روست

این نوع شادی عارفانه که برای انسانِ در مسیر رسیدن به مقصد توحیدی حاصل می‌ شود چیزی نیست که بتوان آن را با بی‌ غمی مقایسه کرد.

«نیل‌ پستمن» جامعه‌ شناس آمریکایی در کتاب «زندگی در عیش، مردن در خوشی» می‌ گوید: «فرهنگ خنده و شوخی و قهقهه ملت آمریکا را نابود کرده است ... مردم آمریکا در هرکجا که هستند با یکدیگر گفتگو نمی‌ کنند، بلکه همدیگر را سرگرم می‌ کنند». وقتی هدف از زندگی بی‌ غمی شد، تلاش همه این است که همدیگر را بخندانند نه این‌ که به همدیگر تذکر دهند.

وقتی تمام وجودِ یک فرهنگ از درون با خورة خنده و تفریح رو به نابودی است و زمانی که عناصر اصلی فرهنگِ جامعه مثل تدبّر در دین، حضور در جلسات تفکر دینی، خلوت با خود و با خدا، ارتباط علمی و حکمی با همدیگر، همه و همه در قالب لذّت و سرگرمی در آمده و بر سر سفرة مصرف به یغما می‌ رود و فراموش می‌ شود،راستی چه تدبیری باید اندیشید و به چه‌ چیز باید توسل پیدا کرد؟ آیا زیادکردن کانال‌ های تلویزیون و بزرگ‌ کردن دلقک‌ ها و سطحی‌ کردن تفکر دینی، و لوس و تفریح‌ زده‌ کردن مستمعینِ بحث‌ های دینی، و آرایش‌ دادن مساجد و باج‌ دادن برای دیندارشدن، و این‌ همه روایات در رابطه با حذر از شوخی و خنده‌ ی افراطی که از امامان معصوم«علیهم‌ السلام» به ما رسیده را نادیده‌ گرفتن و در اصلاح امور فرهنگی به غیرِ دین دل‌ سپردن، چارة کار است؟!

چرا وسایل ارتباط جمعی ما نباید با زیربنای فرهنگیِ اهل‌ بیت عصمت و طهارت«علیهم‌ السلام» برنامه‌ هایش را تنظیم کند تا حکیمان الهی بیشتر بدرخشند نه دلقکان؟ آیا ما حق داریم زندگی خود را در اختیار بَطَّالاَن و مضحکه‌ گرانی بگذاریم که ماوراء خندیدن و خنداندن، هیچ پیام معنوی و روحانی در اختیار ما نمی‌ گذارند؟

آری! «فَإنَّ کَثْرَةَ الضِّحْکِ تَتْرُکُ الْعَبْدَ حَقیراً یَوْمَ الْقِیامَةِ».[7] زیادی خنده انسان را در قیامت حقیر رها می‌ کند. نه تنها در قیامت، در دنیا هم فرهنگ خنده، شخصیت فرد و جامعه را پوچ و بی‌ محتوا می‌ ‌ گرداند.

به امید آن‌ که با جدیّت تمام و در فضای سراسر نشاط، از معضل بذله و شوخیِ افراطی بگذریم و به سوی حکمت و معنویت روی گردانیم.

«والسلام علیکم و رحمة‌ الله و برکاته»

.................................................................................................................................

پی نوشت ها:

[1] - سوره یونس، آیه 62 .
[2] - الكافي، ج‏2، ص 664
[3] - إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏1، ص 118
[4] - الكافي، ج ‏2، ص 664
[5] - الكافي، ج‏2، ص 664
[6] - مشارق الدّراری، ص 573 .
[7] - بحار الانوار ج68ص277

...........................................................................

منبع: لب المیزان