امام و رابطه او با شیعیان

آنگاه که امام رضا علیه السّلام به خراسان آمد، سادات علوى به دلایل گوناگونى به نقاط مختلف کشور پهناور اسلامى مهاجرت کردند و این مهاجرت از زمانى که فشار و اختناق به علویان و شیعیان در عراق شدت گرفت رو به گسترش نهاد. شیعیان ناگزیر به فکر یافتن مناطق امن ترى براى زندگى خود افتادند. سرزمین عرب به علت تسلط روحیات و طرز تفکر اموى در آن، نمى توانست جاى امنى براى آنان باشد، اما در شرق، به ویژه در ایران زمینه هاى مناسبى براى این هدف وجود داشت؛ از این رو بسیارى از شیعیان به این سرزمین سرازیر شده و در شهرهایى با فاصله هاى دور از هم به زندگى پرداختند. آنها در درجه اول، نیاز مبرمى به ایجاد رابطه میان خود داشتند؛ زیرا هم امام حاضر داشتند و هم نیازمند به حل پرسشهاى دینى و احیانا یافتن راه حلهایى براى مشکلات سیاسى و اجتماعى بودند که با آن روبرو مى شدند. به همین دلیل از روشهاى مختلف ارتباطى؛ از قبیل اعزام افراد خاص نزد امام و تماس با آن حضرت در ایام حج و مدینه و نیز مکاتبه، استفاده مى کردند و از این راهها به دریافت روایات و رهنمودهاى علمى از آن حضرات توفیق مى یافتند.

پراکندگى شیعیان را، در شصت سال پایانى دوران حضور تا آغاز غیبت صغرا، از شواهد و قرائن تاریخى که حتى در احادیث فقهى نیز فراوان به چشم مى خورد به روشنى مى توان یافت. در اینجا ابتدا پراکندگى شیعیان در دوران مذکور و سپس چگونگى رابطه امام با آنها را مورد بحث قرار مى دهیم. البته بحث ما تنها شامل شیعیانى مى شود که رابطه فکرى و دینى در حدّ اعتقاد به امامت ائمه دوازده گانه پس از رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله داشتند، نه محبّان آنها که تنها دوستدار اهل بیت به معناى عام آن بودند.

تفاوت این دو گروه در روایتى از امام عسکرى علیه السّلام مطرح و دقیقا روشن شده است. از آن حضرت در تفاوت تشیع از نوع اعتقادى آن و تشیع در حد دوستى اهل بیت علیهم السّلام پرسش شد: ما الفرق بین الشیعه و المحبین؟ قال: شیعتنا هم الذین یتّبعون آثارنا و یطیعونا فى جمیع أوامرنا و نواهینا و من خالفنا فى کثیر ممّا فرضه الله فلیس من شیعتنا.«۵۴»

از جمله مناطق مهمى که شیعیان فراوانى را در خود جاى داده بود و با امام نیز در رابطه بودند، نیشابور را مى توان نام برد. اصولا شرق ایران جزو مناطقى است که نام شمارى از اصحاب ائمه و همچنین نام علماى مشهورى از شیعیان در قرنهاى سوم و چهارم در تاریخ آن به چشم مى خورد، یکى از نمونه هاى بارز اینگونه شخصیتها فضل بن شاذان است که مقام ارجمندى در میان اصحاب ائمه و علماى شیعه داشته است. غیر از نیشابور مناطقى مانند سمرقند، بیهق و طوس نیز از محلهاى تجمع شیعیان به شمار مى رفت، چنان که در بیهق بیشتر مردم از شیعیان بودند. پراکندگى بدین شکل- که مشابه آن در مناطق دیگرى نیز وجود داشت- یک سیستم ارتباط منظم و بسیار حساسى را مى طلبید تا به وسیله آن بتوان به گسترش تشیع و یا حد اقل به حفظ وضعیت موجود آن دست یازید. این سیستم با تعیین «وکلا» از طرف امامان شکل مى گرفت و با ارتباطى که بین امام و وکلاى وى- به ویژه در شکل مکاتبه اى- به وجود مى آمد، سعى مى شد تا راهنماییهاى لازم از نظر دینى و سیاسى ارائه شود.

این حرکت سابقه دارى بود که امام عسکرى علیه السّلام نیز در دوران حیات خود به آن نظر داشت و در توسعه و استفاده از آن مى کوشید. افرادى که سابقه علمى درخشان و همچنین ارتباط استوارى با امامان قبلى یا خود آن حضرت داشتند و مى توانستند از نظر حدیثى پشتوانه اى براى شیعیان به شمار آیند، به عنوان وکیل انتخاب مى شدند.

نیشابور که مرکزیت آن از نظر علمى و فرهنگى و همچنین از نظر اقتصادى بسیار قویتر از دیگر نقاط بود، براى خراسان اهمیت زیادى داشت. وکیل امام در این شهر طبق روایتى که ذیلا به نقل آن مى پردازیم ابراهیم بن عبده بود. در اینجا براى آن که اهمیت این سیستم و کارهاى انجام شده از طریق آن روشن شود نامه هاى امام درباره این وکالت را به اختصار مرور مى کنیم:

در نامه اى که امام عسکرى علیه السّلام به عبد الله بن حمدویه نوشته، آمده است:

من ابراهیم بن عبده را بر شما نصب کردم تا اهالى آن نواحى و ناحیه شما حقوق واجب ما را به او بپردازند. من او را امین خود براى دوستانم در آن نواحى قرار دادم، تقوا پیشه کنید و مراقب باشید که حقوق را ادا کنید که در ترک و یا تأخیر آن عذرى نیست.«۵۵»

از این نامه به دست مى آید که شعاع وکالت و فعالیت ابراهیم، تمام نواحى و حتى ناحیه عبد الله بن حمدویه بیهقى- ناحیه عبد الله احتمالا همان بیهق بود- را در بر مى گرفته است. گویا بعضى از شیعیان درباره اصالت و صحّت خط امام درباره ابراهیم، دچار تردید شدند. به دنبال آن، امام نامه اى به شرح زیر نوشت:

نامه اى که در آن ابراهیم به عنوان وکیل من تعیین و به وى مأموریت اخذ حقوق من از دوستانم داده شده از خود من است و آن را به خط خود نوشته ام. من او را در شهر خودشان به حق منصوب کرده ام. از خدا بترسید و حقوق مرا به وى بپردازید که من به او اجازه تام و کامل در این باره داده ام.«۵۶»

طولانى ترین نامه از توقیعات امام عسکرى علیه السّلام درباره همین ابراهیم بن عبده مى باشد که به اسحاق بن اسماعیل نیشابورى فرستاده است. این نامه مشحون از پندهاى اخلاقى و رهنمودهاى بسیار با ارزش است. امام در آغاز نامه، پس از مقدمه اى طولانى درباره اهمیت هدایت الهى از طریق اوصیا و این که ائمه هدى علیهم السّلام ابواب علم الهى هستند، آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ …»را دلیل بر منت خدا بر انتخاب آنان جهت هدایت مردم شمرده است. آن حضرت همچنین از حقوقى که قرار است به ائمه معصومین علیه السّلام پرداخت شود سخن گفته و نوشته اند:

ابراهیم بن عبده از طرف من تعیین شده است. تو اى اسحاق فرستاده من نزد ابراهیم عبده هستى تا او به آنچه من طى نامه اى به محمد بن موساى نیشابورى فرستاده ام عمل کند و همچنین تو و کلیه کسانى که در شهر تو زندگى مى کنند مأمور هستند به محتواى آن نامه عمل کنند. درود بر ابراهیم و تو و تمامى دوستان ما. کسانى که این نامه را بخوانند و کسانى که در ناحیه شما بوده و دچار انحراف نیستند باید حقوق ما را به ابراهیم بپردازند تا آو هم به رازى برساند و این دستور من است. اى اسحاق! نامه مرا براى بلالى که مورد اعتماد ما است و همچنین براى محمودى بخوان و هنگامى که به بغداد رفتى براى دهقان که وکیل و ثقه ما بوده و پول از دوستان ما مى گیرد و بالاخره براى هر کس از موالى ما که دیدى، بخوان و اگر کسى خواست نسخه اى از آن بردارد، مانعى نیست. به هر حال جز از شیطانى که مخالف شما است آن را از کسى پنهان مدار، از شهر بیرون برو تا عمرى را ببینى که هر چه از دوستان به ما رسد در نهایت پس از چند واسطه به دست او مى رسد تا به ما برساند.«۵۷»

از این نامه نکات مهمى درباره سیستم وکالت به دست مى آید: موضوع آن به ویژه هدایت شیعیان در شیوه پرداخت واجبات مالیشان است که ضرورت اساسى در حفظ و حراست آنها داشته است. معرفى وکلا و اظهار اعتماد کامل به آنها براى استحکام موقعیتشان، از جمله نکاتى است که به روشنى در این توقیعات به چشم مى خورد، اضافه بر این، روشن مى کند که در میان وکلاى مناطق، سلسله مراتبى وجود داشته که حقوق مالى امام بایستى از طریق آن به وکیل اصلى وى رسانده شود. گاهى شبهاتى درباره وکالت افرادى به وجود مى آمد که در چنین مواردى امام مجبور بود با ارسال نامه هاى دیگرى اى شبهات را از بین ببرد.

ایجاد و حفظ چنین پیوندهایى بود که سبب احیاى شیعیان در عرصه حیات فرهنگى و اجتماعى و مانع از پیدایش ضعف در تشکیلات آنها مى شد و در نتیجه هضم شدن در جامعه تسنن را در پى داشت، امرى که به هر حال براى هر اقلیتى امکان دارد. این سیستمى بود که شبیه آن را زمانى عباسیان و مدتى طولانى نیز اسماعیلیان به کار بسته بودند و طبعا حاصل آن چیزى جز حراست شیعه در مقابل خطرات بنیان کن که همواره متوجه آنها بوده و موجودیت آنان را تهدید مى کرد، نبوده است.

افزون بر آن، استفاده از چنین سیستم ارتباطى دقیق، موجب گسترش آموزه هاى شیعى در قالب حدیث و کلام به تمامى جوامع کوچک و پراکنده شیعى مى شد، همانند کشّ و سمرقند. این مناطق با آن که از مراکز زندگى ائمه بسیار دور بودند، بخش مهمى از علماى شیعه از آنجا برخاسته اند. به طورى که ذکر شد اشکالات ناشى از این پراکندگى را فرستادگان و نامه هاى پربار و به موقع ائمه هدى علیهم السّلام برطرف مى کرد. ارتباط به وسیله نامه در این دوران بسیار گسترده و از نوع پیشرفته آن به حساب مى آمده است، گرچه معمولا به دلایل مختلف، بیشتر این نامه ها از میان رفته، اما مقدار باقى مانده شاهد آن است که نامه هاى متبادله میان شیعیان و امام بسیار فراوان بوده است.

ابو الادیان مى گوید: من خدمتگزار امام عسکرى علیه السّلام بودم. کار من بردن نامه هاى آن حضرت به شهرهاى مختلف بود، آخرین بار که حامل نامه اى از ایشان بودم امام مریض بود، نامه را به من داده، فرمود: این را به مدائن ببر، پانزده روز دیگر که بازمى گردى؛ در آن وقت مرا در حال تغسیل و تکفین خواهى یافت. من نامه را بردم و موقع بازگشت، همان که امام به من فرموده بود را دیدم.«۵۸»این روایت نشان مى دهد که امام براى بردن و آوردن نامه پیک مخصوصى داشته است.

محمد بن حسین بن عباد مى گوید: ابو محمد حسن بن على عسکرى علیهما السّلام روزجمعه هشتم ربیع الاول از سال ۲۶۰ در حالى که ۲۹ سال تمام داشت در حین اداى نماز صبح رحلت فرمود. حضرت همان شب، نامه هاى زیادى براى مدینه نوشته بود.«۵۹»در حال حاضر ما نامه اى از امام عسکرى علیه السّلام به مردم قم و آبه (آوه) در اختیار داریم.«۶۰»

ابن شهر آشوب مى نویسد: امام عسکرى علیه السّلام نامه اى به على بن حسن بن بابویه نوشته است. البته با توجه با فوت ابن بابویه در سال ۳۲۹ این امر بعید به نظر مى رسد، اما تردیدى نیست که وى توسط حسین بن روح ارتباط مکاتبه اى با امام زمان علیه السّلام داشته است.«۶۱»

تماس مستقیم با امام، با فرستادن افرادى از طرف شیعیان به محضر آن حضرت، نوع دیگرى از وجود ارتباط میان امام و دوستانش بود. از جعفر بن شریف جرجانى نقل شده که گفت: به زیارت خانه خدا مشرّف شدم و در سامرا به خدمت امام عسکرى علیه السّلام رسیدم، خواستم اموالى را که دوستان به وسیله من فرستاده بودند به آن حضرت بدهم. پیش از آن که بپرسم، به چه کسى بدهم فرمود: آنچه را همراه آورده اى به مبارک، خادم من بسپار.«۶۲»

در روایتى دیگر آمده: مردى از علویان براى به دست آوردن «فضل» راهى منطقه جبل شد. شخصى که در حلوان او را دید، از وى پرسید: از کجا مى آیى؟ گفت:

از سامرا. پرسید: آیا در سامرا خانه فلانى را مى شناسى؟ جواب داد: آرى، آن مرد پرسید: آیا از حسن بن على علیه السّلام خبرى دارى؟ گفت: نه. مرد پرسید: براى چه آمده اى؟

گفت: براى به دست آوردن پول. آن مرد به او گفت: من پنجاه دینار به تو مى دهم تا مرا نزد حسن بن على در سامرا ببرى. علوى پذیرفت و او را نزد امام در سامرا آورد. آن مرد چهار هزار دینار خدمت امام علیه السّلام تقدیم کرد.«۶۳»

یکى دیگر از وکلاى امام ابراهیم بن مهزیار اهوازى- ساکن اهواز- بوده است.«۶۴»بنا به نقل کشى وى، در اصل هندیجانى بوده است.قم اصیل ترین شهرى بود که گروه انبوهى از شیعه را در خود جاى داد و از زمان امام صادق علیه السّلام به طور مرتب و منظم با امامان معصوم علیهم السّلام در رابطه بود. از جمله شخصیتهاى شیعى قم که با امام عسکرى علیه السّلام رابطه داشت، احمد بن اسحاق بن عبد الله اشعرى بود که نجاشى او را با عنوان «کان وافد القمّیین» واسطه قمى ها و امام دانسته و تصریح کرده است که احمد از خواص اصحاب ابو محمد العسکرى علیه السّلام بوده است.«۶۵»

امام عسکرى علیه السّلام احمد بن اسحاق را فردى مورد اعتماد معرفى کردند.«۶۶»در منابع دیگر از وکالت او براى امام علیه السّلام یاد شده است.«۶۷»

از مهمترین وکلاى امام علیه السّلام که بعدها به منصب نیابت خاص در غیبت صغرا رسید، عثمان بن سعید مشهور به سمّان بود. او از طرف امام هادى و عسکرى علیهما السّلام به وکالت برگزیده شد. شیخ طوسى با اشاره به این مطلب درباره وجه تسمیه او به سمّان مى نویسد: او به تجارت روغن مشغول بود تا به عنوان سرپوشى براى کار اصلى خود (وکالت) بهره بردارى کند. در مواقعى که مالى از شیعیان به او مى رسید آن را در ظرف روغن جاسازى مى کرد و پنهانى نزد ابو محمد عسکرى علیه السّلام مى فرستاد.«۶۸»

در روایتى که پیش از این آوردیم، تصریح شده است که عثمان بن سعید در رأس سلسله مراتب قرار داشت و مسائل یا اموالى که مى بایست به دست امام برسد از آن طریق به آن حضرت مى رساند.«۶۹»امام هادى و عسکرى علیهما السّلام بر اعتماد خود نسبت به او بارها تأکید فرمودند.«۷۰»شمارى از شیعیان یمن به منظور زیارت آن حضرت و ضمنا پرداخت وظایف مالى خود به سامرا آمده بودند که امام عثمان بن سعید را فرستاد تا اموالى را که آنها با خود آورده بودند تحویل بگیرد.«۷۱»

آنچه درباره وکلاى ائمه هدى علیهم السّلام موجب تعجب آمیخته با تأسف عمیق شده، آن است که گاه وبیگاه در میان وکلا، افرادى یافت مى شدند که در مقابل اموالى که شیعیان به آنها مى سپردند تا به امام برسانند، دچار وسوسه شده و دست به خیانت مى زدند و به همین سبب از طرف امام مورد لعن و سرزنش قرار گرفته و طرد مى شدند. این امر تا بدانجا رسید که برخى از وکلا پس از رحلت امام، وفات او را انکار مى کردند تا آن را بهانه قرار داده و از پرداخت پولهایى که نزد آنها جمع شده بود به امام بعدى طفره روند. اصولا مى توان همین پیش آمدها را یکى از ریشه هاى بسیار مهم پیدایش فرقه هاى انشعابى در میان شیعیان دانست.

عروه بن یحیى معروف به دهقان- که پیش از آن در نامه امام به اسحاق بن اسماعیل نیشابورى توثیق شده و از وکلاى امام در بغداد بود- به خاطر دروغهایى که به امام هادى و عسکرى علیهما السّلام نسبت داد گرفتار لعن و طرد از طرف امام عسکرى علیه السّلام گردید. آن حضرت دستور داد تا همه شیعیان او را لعن و نفرین کنند و از او دورى نمایند؛ زیرا وى در سمت مسئول خزانه دارى امام، اموالى را از خزانه اختلاس کرده و به خود اختصاص داده بود.«۷۲»

توقیعاتى که در چنین مواردى از طرف امام صادر مى شد، به سرعت در میان شیعیان شایع مى شد و بدین ترتیب همه آنان از مضمون توقیع آگاهى مى یافتند و بلافاصله شخص مورد نظر امام از جامعه شیعه طرد مى شد. همچنین علیه احمد بن هلال- که عمرى در مصاحبت ائمه سپرى کرده بود و سپس به خاطر اشکالاتى که در روابط او با امام عسکرى علیه السّلام پیش آمد- توقیعاتى از طرف آن حضرت صادر گردید.

امام به وکلاى خود در عراق نوشت: احذروا الصّوفىّ المتصنّع؛ «از صوفى ریاکار دورى کنید».«۷۳»زمانى که برخى از شیعیان، به دلیل شدت اعتمادشان به احمد، در صحّت توقیع به تردید افتادند، امام نامه مفصلترى خطاب به شیعیان نوشته و خطاهاى او را که عمده ترین آنها بى اعتنایى به دستورات امام و خود رأى بودن در مقابل حضرتش بود برشمرد.«۷۴»همچنین امام در مواردى کسانى را که بى جهت در کار وکلا دخالت کرده و- به عنوان نمونه- پرداختهاى پولى آنان را به باد انتقاد مى گرفتند، مورد عتاب قرار داده و آنها را از دخالت در مسائلى که ارتباطى با آنها نداشت بر حذر مى داشتند.«۷۵»

بدینسان بود که سیستم وکالت، نقش خود را در زمینه ایجاد پیوند بین امام و شیعیان، به ویژه در اخذ وجوهات شرعى- که بخش عمده آن براى رسیدگى به وضع شیعیان نیازمند به مصرف مى رسید- ایفا مى کرد، چنان که در کتب مربوط به شرح حال امام، بارها به این نمونه کمکها اشاره شده است.«۷۶»

نفوذ واقفیه، غلات و سایر افکار انحرافى در شیعیان، به ویژه آن دسته از شیعیانى که در بلاد دور از زیستگاه امام زندگى مى کردند، از همین طریق وکالت، کنترل و دفع مى شد و این خود در حفظ اصالت فرهنگى شیعه و جلوگیرى از آلودگى دیدگاههاى آنها به انحراف، نقش بسزایى داشت.

اصحاب امام و حفظ میراث فرهنگى شیعه

نگارش جوامع حدیثى در میان اصحاب ائمه علیهم السّلام بسیار طولانى است، به ویژه، پس از دوران امام صادق علیه السّلام، افراد زیادى در جامعه شیعه مصمم شدند تا روایات را جمع آورى کرده و آنها را براى شیعیان ساکن در کشورهاى دور و نزدیک به منظور راهیابى به افکار و اندیشه هاى اهل بیت، بفرستند. با گذشت زمان بر شمار این مؤلفان افزوده شد و کتابهاى بیشتر و مفصلتر تألیف شد. یکى از چهره هاى مؤلف در روزگار امام عسکرى علیه السّلام حسین بن اشکیب سمرقندى است. کسى که مدتى در قم خادم مقبره حضرت معصومه علیها السّلام بود، بعدها به سمرقند رفت و در آنجا ماندگار شد. وى باید یکى از حلقات پیوند تشیع قم با حوزه سمرقند، که در اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم نضج گرفت، باشد. نجاشى تألیفات او را بر شمرده که در میان آنها کتابى با عنوان «الرد على الزیدیه» به چشم مى خورد.«۷۷»نظر به شدت فعالیت زیدیها در این دوران و قیامهاى مکرر آنها احتمال آن مى رفت که شمارى از شیعیان تحت تأثیر آنان قرار گیرند. بدین سبب این دست کتابها که بیشتر با استناد به روایات صادره از امامان معصوم علیهم السّلام تدوین مى شد، وسیله خوبى براى کنترل این گونه انحرافات بود.

محمد بن خالد برقى از چهره هاى برجسته این دوران بوده و آثارى تألیف کرده است. فرزند او احمد (م ۲۷۴ یا ۲۸۰) شهرتى بیش از پدر داشته و یکى از شیعیان معاصر با امام هادى و امام عسکرى علیهما السّلام بود که کتاب «المحاسن» وى دائره المعارفى مشتمل بر احادیث امامان در تمامى زمینه هاى مختلف معارف دینى از قبیل: اخلاق، تفسیر و جز آن بوده است.«۷۸»وى تألیفات دیگرى هم داشته که از جمله آنها کتاب التبیان فى اخبار البلدان در جغرافیاى تاریخى دنیاى اسلام بوده است.

حسن بن موسى خشاب از اصحاب امام عسکرى علیه السّلام تألیفاتى از خود باقى گذاشته که کتاب «الرد على الواقفیه» از آن جمله است.«۷۹»اهمیت این نوشتار، با توجه به مشکلاتى که در آن دوران واقفه ایجاد مى کردند، روشن است. افزون بر کتابهایى که به عنوان رد بر فرق و یا در موضوعات فقهى نوشته مى شد، کتابهایى هم در دانش تاریخ اسلام نوشته مى شد. محمد بن على بن حمزه از اصحاب امام عسکرى علیه السّلام کتابهاى فراوانى از خود به یادگار گذاشت.«۸۰»عیاشى درباره او مى نویسد: هیچ کتابى در موضوعات مختلف از امامان بر جاى نمانده بود جز آن که پیش او وجود داشت.«۸۱»این روایت به ویژه بر وجود روایات ائمه و حتى مکتوبات آنان در دسترس اصحاب تأکید داشته و نشانه یک جنبش قابل تقدیر علمى است که خود پشتوانه اصلى دانش شیعى به حساب مى آید. اصولى که تا این دوره تألیف شد، پایه هاى اصلى جوامع حدیثى بزرگترى مانند «کافى» و «کتاب من لا یحضر» و دیگر آثار حدیثى شیخ صدوق و شیخ طوسى است که با استفاده از همین مدوّنات اصحاب تدوین شده است. در برخى از منابع آمده است که اصحاب امامان، درباره پاره اى از کتابها (اصول اولیه)، نظرات آن بزرگواران را جویا مى شدند که از جمله آنها طبق روایتى که پیش از این آوردیم، همان بورق بوشنجانى بود که کتاب «یوم و لیله» را به امام عسکرى علیه السّلام تقدیم داشته و نظر آن حضرت را درباره آن خواست.«۸۲»

در میان اصحاب امام عسکرى علیه السّلام کسانى نیز پیدا مى شدند که در زمینه مسائل علمى دست به تألیف مى زدند. نجاشى پس از یاد از احمد بن ابراهیم بن اسماعیل به عنوان یکى از خواصّ و نزدیکان امام عسکرى علیه السّلام ضمن برشمارى آثار او، از کتابى با عنوان «اسماء الجبال و المیاه و الادویه»«۸۳»که تألیفى در دانش جغرافى بوده است نام مى برد.

امام عسکرى علیه السّلام و یعقوب بن اسحاق کندى

ابن شهر آشوب (م ۵۸۸) به نقل از کتاب «التبدیل «۸۴»[و التحریف ]» تألیف ابو القاسم کوفى مى نویسد: یعقوب بن اسحاق کندى (۱۸۵- حدود ۲۵۲) فیلسوف عرب در عصر خود، دست به تألیف کتابى [به زعم خود] در تناقضات قرآن زد و کسى را در جریان کار خود نگذاشت. روزى یکى از شاگردان او به حضور امام عسکرى علیه السّلام رسید. امام به او فرمود: آیا در میان شما کسى نیست تا استادتان را از آنچه درباره قرآن مى نویسد، بازدارد؟ او گفت: ما شاگرد او هستیم، چگونه مى توانیم درباره این موضوع یا غیر آن به او اعتراض کنیم؟ امام به او فرمود: اگر چیزى بگویم به کندى خواهى گفت؟ آن مرد گفت: آرى، امام فرمود: پیش او برو و از وى بپرس: آیا از نظر شما ممکن است منظور قرآن غیر از آن معانى باشد که شما گمان کرده و پذیرفته اید؟

خواهد گفت ممکن است؛ زیرا اهل فهم است. پس بگو: چه مى دانى؟ شاید همان گونه که امکان آن را پذیرفتى، مراد قرآن غیر از آن باشد که تو مى فهمى و سخنان آن براى معانى دیگرى به کار گرفته شده باشد. آن مرد نزد کندى آمد و سخنان امام را به او منتقل کرد. کندى که این مسأله را در سخن، امرى محتمل و از نظر عقلى جایز مى دانست، گفت: قسم مى خورم که این کلام از تو نیست. آن مرد گفت: این سخنان از ابو محمد عسکرى علیه السّلام است. کندى گفت: هم اکنون پیش او مى روم که این امر جز ازاین خاندان بر نمى آید؛ آنگاه آتش خواست و همه آنچه را که نوشته بود، سوزاند و از بین برد.«۸۵»

روایت فوق تنها از طریق ابن شهر آشوب نقل شده و ابو القاسم کوفى، راوى آن نیز متهم به غلو شده است. برخى گفته اند سیاق این روایت به گونه اى است که کندى را تا حد ناباورى به اسلام پیش برده است و این در حق او روا نیست. علاوه بر این دلیل مستقلى هم که این روایت را تأکید کند، در دست نیست.«۸۶»دیگر این که اگر کندى در سال ۲۵۲ از دنیا رفته باشد، در زمان او هنوز امام عسکرى علیه السّلام به عنوان امام شیعیان مطرح نبوده است.

درباره نمونه اخیر مى توان گفت که تاریخ وفات کندى احتمالى است و خبر دقیقى درباره آن به دست نیامده است. طبعا امکان دارد فوت کندى چند سال پس از تاریخ فوق صورت گرفته باشد. دیگر آن که لزومى ندارد که امام عسکرى علیه السّلام در دوران امامت خود این سخنان را به کندى گفته باشد.

درباره این که این روایت، کندى را تا حد عدم اعتراف به اسلام پیش برده، باید گفت: روایت مورد بحث الزاما چنین مفهومى را نمى رساند؛ زیرا ممکن است کندى به خاطر عقل گرایى بیش از حد، در درون خود دچار اشکالات و ابهاماتى شده و در این باره کسى را هم از آن موضوع آگاه نکرده باشد. با این حال باید پذیرفت که راوى خبر چندان محل اعتماد نیست.«۸۷»

کتب منسوب به امام عسکرى علیه السّلام

الف: تفسیر؛ کتاب تفسیرى به امام عسکرى علیه السّلام نسبت داده شده که شامل تفسیر سوره حمد و قسمتى از سوره بقره است. این کتاب از ابتداى طرح آن در محافل علمى، از قرن چهارم تا به امروز، مورد قضاوتهاى گوناگونى قرار گرفته است.

شمارى از عالمان آن را از اثار امام دانسته و احادیثى نیز از آن نقل کرده اند.

برخى دیگر آن را ساختگى شمرده و آن را فاقد اعتبار علمى دانسته اند. بخشى از این قضاوتها متکى به سند کتاب است؛ زیرا دو نفر به نامهاى یوسف بن محمد بن زیاد، و محمد بن سیّار، اساس روایت آن هستند و واسطه این دو و شیخ صدوق، یک نفر با نام محمد بن قاسم استرآبادى است، گرچه بر اساس روایت ابن شهر آشوب، حسن بن خالد برقى نیز راوى این تفسیر است.«۸۸»افزون بر ابهام و اشکالاتى که در هویت افراد فوق به جز خالد بن حسن وجود دارد، در کیفیت سند و نیز این که آیا این دو نفر خود راوى کتاب هستند یا پدرانشان، صحت انتساب آن به امام علیه السّلام را زیر سؤال مى برد.«۸۹»از برخى از این اشکالات پاسخهایى داده شده است.

اشکال دیگرى که بر کتاب وارد شده، این است که در آن روایاتى نقل شده که از نظر محتوى به طور جدى قابل انتقاد و ایراد بوده و گاهى به صورتى آمیخته با خرافات است که به هیچ وجه نمى توان آن را به امام علیه السّلام نسبت داد. چنان که علامه تسترى چهل مورد از این نمونه ها را ارائه داده است.«۹۰»از میان مخالفان این تفسیر مى توان به ابن الغضائرى، علامه حلّى، علامه بلاغى و آیه الله خویى اشاره کرد.

در برابر، شمارى دیگر سخت با نسبت آن به امام موافقند که از جمله آنان، شیخ صدوق، طبرسى صاحب احتجاج، کرکى، مجلسى اول و دوم و شیخ حرّ عاملى را مى توان نام برد.«۹۱»از این اسامى چنین به دست مى آید که گرایش اخبارى نوعا کتاب راپذیرفته و گرایش عقل گرا آن را نامقبول دانسته است.

برخى دیگر از علما موضعى میانه برگزیده و نظر داده اند که این تفسیر، مانند کتب دیگر مى تواند مورد انتقاد قرار گرفته و روایات صحیح آن پذیرفته شود. علامه بلاغى ضمن رساله اى در نقد آن، مواردى را که موجب سلب اعتبار آن تفسیر مى شود، برشمرده است.«۹۲»

نکته مهم این است که على بن ابراهیم قمى و محمد بن مسعود عیاشى از مفسران متقدم شیعه، هیچ کدام در تفسیرهاى خود، روایتى از این کتاب نقل نکرده اند.

این مسأله مى تواند نقش تعیین کننده اى در قضاوت درباره این تفسیر داشته باشد.

ب: کتاب المقنعه؛ کتاب دیگرى که ابن شهر آشوب به امام منسوب کرده، کتاب المقنعه است. کتاب مزبور در نسخه اى از مناقب با عنوان «کتاب المنقبه» ضبط شده و صاحب ذریعه نیز تحت همین عنوان از آن یاد کرده است. اما در چاپ نجف و قم از مناقب، «رساله المقنعه» آمده است. بیاضى هم از آن با عنوان «کتاب المقنعه» یا «رساله المقنعه» یاد کرده است.«۹۳»در هر دو منبع آمده است که این کتاب مشتمل بر علم حلال و حرام است. بنابراین نمى تواند اثرى در مناقب باشد و بدین ترتیب در عنوان المنقبه باید تصحیفى صورت گرفته باشد.

براى حل این مسأله باید سه نقل مختلف در کنار هم قرار گیرد:

۱- نجاشى در شرح حال رجاء بن یحیى عبرتایى کاتب مى نویسد: رجاء از امام هادى علیه السّلام روایت مى کرده و به وسیله پدرش که در خانه ابو الحسن مشغول به کار بوده، به خانه آن حضرت راه یافته، از خواص وى شده و کتابى با عنوان «المقنعه فی ابواب الشریعه» از او نقل کرده است. ابو المفضل شیبانى نیز آن را از رجاء بن یحیى، روایت کرده است.«۹۴»

۲- ابن طاووس نوشته است: على بن عبد الواحد با سند خود به رجاء بن یحیى، نقل کرد که از خانه ابو محمد حسن بن على صاحب العسکر، در سال ۲۵۵ کتابى به دست ما رسید. آنگاه «الرساله المقنعه» را به تمامه نقل کرد.«۹۵»

۳- ابن شهر آشوب آورده است که کتاب مزبور در سال ۲۵۵ تألیف شده است.«۹۶»

بر اساس این سه نقل چنین به دست مى آید که کتاب مزبور، اثرى بوده است که محتوایش بر گرفته از امام هادى علیه السّلام که توسط رجاء بن یحیى روایت شده و در سال ۲۵۵ از خانه امام عسکرى- که آن زمان منصب امامت شیعه را داشته- به بیرون راه یافته است.

نکته قابل توجه: در مناقب تصریح شده است که در آغاز کتاب «المقنعه» چنین آمده: أخبرنی علی بن محمد بن موسى (که همان امام هادى علیه السّلام است). ابو المفضل در سال ۳۱۴ از رجاء بن یحیى نقل کرده که فوت رجاء نیز در همین سال اتفاق افتاده است.«۹۷»

رحلت امام عسکرى علیه السّلام

گذشت که رحلت امام عسکرى علیه السّلام در هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ بوده است. در این باره که آیا امام به مرگ طبیعى بدرود حیات گفته و یا به شهادت رسیده است، کماکان اختلاف نظر وجود دارد؛ گرچه بنا به نقل طبرسى، برخى از علماى شیعه با استناد به این سخن امام صادق علیه السّلام که فرمود: ما منّا الّا مسموم أو مقتول، حتى درباره امامانى که روایتى درباره شهادتشان در دست نیست، بر این باورند که خلفاى جور، آنان را به شهادت رسانده اند.«۹۸»

البته روایتى درباره شهادت امام عسکرى علیه السّلام در یکى از منابع تاریخى قرن ششم وجود دارد.«۹۹»از این روى شهادت آن حضرت امرى کاملا محتمل است. سوابق بازداشت و خطرى که همواره از طرف دستگاه حاکم متوجه جان حضرتش بود و این که حضرت یک شخصیت مخالف سیاسى به حساب مى آمد و نیز رحلت آن حضرت در سنین جوانى، همگى مى تواند مؤید شهادت باشد.

از آنجا که امام یک چهره کاملا شناخته شده در سامرا بود، هنگام رحلتش هاله اى از غم و بهت زدگى فضاى سامرا را فرا گرفت. احمد بن عبید الله در روایتى که قسمتى از آن پیش از این ارائه شد، این صحنه را چنین وصف کرده:

وقتى امام عسکرى علیه السّلام رحلت کرد، صداى شیون و فریاد همه جا را فرا گرفت.

مردم فریاد مى زدند: ابن الرضا رحلت کرد. آنگاه براى تدفین آماده شدند، بازار به حال تعطیل درآمد. پدر من (وزیر معتمد عباسى)، بنى هاشم، شخصیتهاى نظامى و قضایى و منشیان و مردم به سوى جنازه هجوم آوردند، آن روز در سامرا قیامتى برپا بود.«۱۰۰»

با حضور امام علیه السّلام و پدرش- به مدت حد اقل ۱۷ سال- در سامرا، نه تنها مردم جذب آنان شده بودند، بلکه بسیارى از شیعیان نیز بدین شهر هجوم آورده بودند. در چنین وضعیتى، طبیعى بود که هنگام رحلت آن حضرت، سامرا یکپارچه در ماتم فرو رود و در سوگ از دست دادن فرزند رسول خدا صلّى اللّه علیه و آله بى تابى کند و عزا بگیرد.

 

*********************************

منبع: کتاب حیات فکری سیاسی امامان شیعه

*********************************

پی نوشتها

(۵۴). تفسیر الامام العسکرى- علیه السلام- ص ۳۱۶، ش ۱۶۱؛ الخرائج و الجرائح، ج ۲، ص ۶۸۴

(۵۵). رجال کشى، ص ۵۸۰

(۵۶). رجال کشى، ص ۵۸۰

(۵۷). این شخص بعدها به خاطر طمع و انحرافات دیگر از طرف امام طرد شد.

(۵۸). بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۲ از کمال الدین، ج ۲، ص ۱۴۹

(۵۹). بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۳۱ از کمال الدین، ج ۲، صص ۱۴۹- ۱۵۰

(۶۰). مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۵؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۱۷

(۶۱). رجال النجاشى، ص ۱۸۴

(۶۲). کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۲۷

(۶۳). همان، ص ۴۲۶

(۶۴). قاموس الرجال، ج ۱، ص ۳۱۶

(۶۵). رجال النجاشى، ص ۶۶؛ الفهرست، طوسى، ص ۲۶

(۶۶). رجال کشى، ص ۵۵۷، حدیث ۱۰۵۳

(۶۷). تنقیح المقال، ج ۱، ص ۵۰

(۶۸). الغیبه، طوسى، صص ۲۱۴- ۲۱۵

(۶۹). رجال کشى، ص ۵۷۵، حدیث ۱۰۸۸

(۷۰). الغیبه، طوسى، ص ۲۱۵

(۷۱). همان، ص ۲۱۶

(۷۲). رجال کشى، ص ۵۷۳، حدیث ۱۰۸۶

(۷۳). رجال کشى، صص ۵۳۵- ۵۳۶، حدیث ۱۰۲۰؛ نک: تنقیح المقال، ج ۱، صص ۹۹- ۱۰۰؛ رجال النجاشى، ص ۶۰؛ الغیبه، طوسى، ص ۲۱۴

(۷۴). رجال کشى، صص ۵۳۵- ۵۳۶

(۷۵). الغیبه، طوسى، ص ۲۱۳؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۰۶

(۷۶). نک: الکافى، ج ۱، صص ۵۰۷- ۵۰۸؛ اعیان الشیعه، ج ۴، جزء ۲، ص ۱۸۶

(۷۷). رجال النجاشى، ص ۴۴، ش ۸۸

(۷۸). متأسفانه تنها بخشى از این کتاب بر جاى مانده که در دو جلد به تصحیح مرحوم محدث ارموى (و اخیرا با تصحیح سید مهدى رجایى) چاپ و منتشر شده است.

(۷۹). همان، ص ۳۱

(۸۰). رجال طوسى، ص ۴۳۳؛ رجال النجاشى، ص ۱۸۲

(۸۱). رجال کشى، ص ۵۳۰، حدیث ۱۰۱۴

(۸۲). همان، ص ۵۳۸، حدیث ۱۰۲۳

(۸۳). رجال النجاشى، صص ۶۷- ۶۸

(۸۴). نک: ذریعه، ج ۳، ص ۳۱۱

(۸۵). مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۴؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۳۱۱

(۸۶). تاریخ الغیبه الصغرى، صص ۱۹۵- ۱۹۶

(۸۷). هنرى توماس در شرح حال کندى مى نویسد: «کندى مى گوید اگر فلسفه، علم به حقایق اشیاء باشد در این صورت میان دین و فلسفه خلافى نیست … فلسفه، حقیقت است، دین نیز علم حقیقت است. پس همچنان که اگر کسى به حقایق دینى عصیان ورزد کافر شناخته مى شود، منکر فلسفه نیز از آنجا که منکر حقیقت است کافر محسوب مى گردد. اما با این همه میان اندیشه هاى فلسفى و آیات قرآنى تناقضاتى وجود دارد. این تناقضات را چگونه باید حل کرد؟ کندى براى این مشکل نیز راه حل پیشنهاد مى کند و آن تأویل است. به عقیده کندى لغات عربى داراى یک معناى حقیقى و یک معناى مجازى است از این رو بسیارى از جاها، آیات قرآنى را باید با معانى مجازى آنها تأویل کرد. در این صورت میان اندیشه فلسفى و تفکر دینى اختلافى وجود نخواهد داشت. بزرگان فلسفه هنرى توماس، ترجمه فریدون بدره اى، تهران، کیهان، صص ۳۲۷- ۳۲۸

(۸۸). معالم العلماء، ص ۳۴: عبارت چنین است: حسن بن خالد برقى، اخو محمد بن خالد، من کتبه: تفسیر العسکرى من املاء الامام علیه السلام، مائه و عشرون مجلده.

(۸۹). «رساله حول التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى علیه السّلام» علامه محمد جواد بلاغى، تحقیق رضا استادى، نور علم، دوره دوم، ش ۱، ص ۴۹

(۹۰). الاخبار الدخیله، ج ۱، ص ۴۹

(۹۱). «بحثى درباره تفسیر امام حسن عسکرى علیه السّلام»، رضا استادى نور علم، دوره دوم، ش ۱، ص ۱۱۸- ۱۳۵.

(۹۲). «رساله حول التفسیر المنسوب الى الامام العسکرى علیه السّلام»، صص ۱۳۷- ۱۵۱

(۹۳). المناقب، ج ۴، ص ۴۲۴؛ الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۱۷۵؛ ذریعه، ج ۲۳، ص ۱۴۹؛ اعیان الشیعه، ج ۴، جزء ۲، ص ۱۸۸

(۹۴). رجال النجاشى، ص ۱۱۹

(۹۵). اقبال الاعمال، ج ۱، ص ۸۰

(۹۶). المناقب، ج ۴، ص ۴۲۴

(۹۷). مکارم الاخلاق، ص ۴۵۸؛ ذریعه، ج ۲۲، ص ۴۲۱؛ نوابغ الرواه، ص ۳۱

(۹۸). بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۲۳۸؛ اعلام الورى، ص ۳۴۹؛ الفصول المهمه، ص ۲۹۰

(۹۹). مجمل التواریخ و القصص، ص ۴۵۸: «و گویند زهر دادنش»

(۱۰۰). کمال الدین، ج ۱، ص ۴۳؛ نور الابصار، ص ۱۶۸؛ الغیبه، طوسى، ص ۱۳۲