بی گمان منشأ این رذیله اخلاقی، نسبت به خدای متعال تکبر و استکبار بوده، و نسبت به خلق خدا غلبه صفت بی رحمی و درندگی است، و بسیاری از افعال نکوهیده؛ مانند ظلم، تجاوز به حقوق دیگران، به داد مظلومان نرسیدن، کمک نکردن به فقرا و نیازمندان و... از این صفت سرچشمه می گیرد. این صفت در برابر صفت «رقت قلب»، که مهربانی و نرم خویی است قرار دارد

پرسش: با سلام؛ کسی که مدت زیادی است که هیچ عاطفه و احساس ندارد، آیا دچار قساوت قلب شده است، راه درمان آن چیست؟

پاسخ اجمالی :
«قساوت قلب»، گاهی در رابطه بین انسان و خدا مشاهده می شود که در این صورت، انسانی که متکبر است، قلبش مانند سنگ شده و قلب «انسان سنگ دل» با یاد خدا نرم و آرام نمی شود، و گاهی این قساوت در روابط اجتماعی میان انسان ها به وجود می آید که آنها نسبت به گرفتاری هایی که برای دیگران پیش می آید، احساس هم دردی نمی کنند و شاید به نوعی صفت بی رحمی و درنده خویی در آنها شکل می گیرد.
برخی از مهم ترین عوامل به وجود آورنده قساوت عبارت اند از: دوری از یاد خدا، گناه، آرزوهای دراز، ثروت اندوزی، تزیین اعمال به وسیله شیطان، و زیاده گویی.
برخی از راه کارهای مبارزه با این صفت نکوهیده، به یاد خدا بودن، پیروی از پیامبران الهی، یتیم نوازی، تلاوت قرآن، استغاثه می باشد که با لطف و رحمت خدا امید آن می رود که قلب انسانها نرم و پاک شود.

پاسخ تفصیلی:
«قساوت» از ریشه «قَسَوَ» در لغت به معنای غلظت، شدّت و صلابت است. سنگ سخت یا «حجر قاس» از همین ریشه است.[1] و «قسوة» به معنای رفتن نرمى و دلسوزی از دل ها است.[2] «قساوت قلب»، یا همان «سنگ دلی»، گاهی در رابطه بین انسان و خدا است که در این صورت دل انسان نسبت به یاد خدا سخت و قسی می شود، و گاهی این قساوت بین انسان و دیگر هم نوعان و افراد جامعه رخ می دهد. و در اصطلاح اخلاق، قلبی قساوت دارد که از دیدن ناراحتی و رنج و مصیبت دیگران متأثر نمی شود، و دلش به رحم نمی آید.[3]
بی گمان منشأ این رذیله اخلاقی، نسبت به خدای متعال تکبر و استکبار بوده، و نسبت به خلق خدا غلبه صفت بی رحمی و درندگی است،[4] و بسیاری از افعال نکوهیده؛ مانند ظلم، تجاوز به حقوق دیگران، به داد مظلومان نرسیدن، کمک نکردن به فقرا و نیازمندان و... از این صفت سرچشمه می گیرد. این صفت در برابر صفت «رقت قلب»، که مهربانی و نرم خویی است قرار دارد. خدا در قرآن و پیشوایان در سخنان خود بارها به آنانی که سنگ دل می باشند اخطار داده است:
«فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ‏»؛ واى بر آنان که قلب هایى سخت در برابر ذکر خدا دارند!( زمر، 22)
«لا لؤم أشدّ من القسوة»؛[5] هیچ پستی ای سخت ‏تر از قساوت و سنگ دلى نیست.(امام علی علیه السلام)
افراد سنگ دل بیشتر در معرض القائات شیطانی بوده و بیشتر در برابر آیات و رسولان الهی جبهه می گیرند: «هدف آن بود که خداوند وسوسه های شیطانی را آزمونى قرار دهد براى آنها که دل هایشان بیمار بوده و سنگ دل اند و ستم کاران دشمنی دیرینه ای با حق دارند».[6]

عوامل به وجود آورنده قساوت :
بر اساس آیات و روایات، عوامل مختلفی در سنگ دلی انسان ها نقش دارند. در این مختصر به چند مورد اشاره می شود:
1. گناه: «چشم ها خشک نمی شوند، مگر در اثر سنگ دلی، و دل ها هم سخت نمی شود، مگر در اثر گناهان زیاد».[7]
2. آرزوهای دراز: اى موسى آرزوهایت را در دنیا دراز مکن که قلبت سخت می ‏شود، و سنگ دلان از من دورند. [8]
3. تزیین شیطان: «چرا هنگامى که کیفر ما به آنها نزدیک شد، ناله و زاری نکردند؟! بلکه آنها سنگ دل شده و شیطان، هر کار زشتى را که آنها می ‏کردند، در نظرشان خوب جلوه داد».[9]
بر اساس این آیه قرآن، قساوت قلب، زاییده اعمال و رفتارهای زشتی است که شیطان آن را آراسته و تزیین کرده است؛ از این رو است که وقتی حتی بلا و مصیبت بر سر این افراد فرود می آید، به جای آن که تضرع و استغاثه کنند تا آن گرفتاری و مشکل برداشته شود، نه تنها هیچ کاری نمی کنند، بلکه به همان کارهای زشت خود ادامه می دهند و این گونه است که به سبب قساوت قلب گرفتار خشم الهی می شوند.
4. دوری از یاد خدا: خداوند به موسی (علیه السلام) فرمود: ای موسی، ...در هر وضعیتی که هستی از یاد من غافل مشو ... که غافل شدن از یاد من، انسان ها را سنگ دل می کند.[10]
5. ثروت اندوزی: در وصیت امام علی(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) آمده است: و بدانید که ثروت زیاد می تواند دین انسان را نابود کرده و انسان ها را سنگ دل کند. [11]
مال اندوزی افراطی از آن جا موجب قساوت قلب خواهد شد که انسان را به اسراف و تفاخر کشانده و زمینه ساز بسیاری از گناهان می شود.
6. امام صادق(علیه السلام) از حضرت عیسای مسیح(علیه السلام) نقل می کند که فرموده است: غیر از ذکر خدا، زیاده سخن مگویید؛ زیرا آنانی که در غیر ذکر خدا، زیاده سخن می گویند، بدون آن که بدانند دچار سنگ دلی شده اند.[12]

پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) خطاب به امام علی(علیه السلام) جلب می کنیم:
پنج چیز قلب را صیقل داده  و سنگ دلی را از بین می برد: همنشینی با دانشمندان، دست کشیدن بر سر یتیم، بسیار طلب آمرزش کردن در سحرگاهان، شب زنده داری، و روزه گرفتن

راه کارهای درمان سنگدلی :
گفتنی است که کسب مهرورزى و رأفت، برای آنانی که سنگدلی در وجودشان نهادینه شده، بسیار دشوار است، اما در عین حال محال نبوده و نباید از رحمت و لطف الهی ناامید شد. بنابراین در مرحله نخست، پیشگیری از سنگدلی آسان تر از درمان آن است، اما در مرحله بعد راه کارهایی برای درمان این بیماری روحی و روانی، در آیات روایات آمده که به برخی از آنها اشاره می شود:
1. یاد خدا: اولین و مهم ترین راه  رهایی از سنگدلی به یاد خدا بودن است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیث‏ ... تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِینُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلى‏ ذِکرِ اللَّه»؛[13]خداوند بهترین سخن را نازل کرده ... که از شنیدن آیاتش لرزه بر اندام کسانى می افتد که از پروردگارشان در هراسند، سپس ظاهر و باطنشان به سمت ذکر و یاد خدا نرم و لطیف می شود.
امام باقر(علیه السلام) به یکی از یارانش توصیه می کند: از بسیار یاد کردن خدا در خلوت  ها کمک گرفته و دلت را نرم کن.[14]
2. پیروی از پیامبران الهی: «... وَ جَعَلْنَا فىِ قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً»؛[15] ... عیسى بن مریم را فرستاده و به او انجیل هدیه کرده و در دل پیروانش، رأفت و رحمت قرار دادیم.
3. یتیم نوازی: امام باقر(علیه السلام) از پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل می کند: هرکس نگران سنگ دلی خویش است، نزد یتیمى رفته و به او مهربانى کند و دست نوازش بر سرش بکشد تا دلش به اذن خدا نرم شود.[16]
4. تلاوت قرآن: در روایت آمده است: قرآن را زیبا تلاوت کنید که سودمندترین داستان ها در آن است و با قرآن شفا گیرید که شفای دل ها در او است.[17]
5.  کمک از لطف و رحمت خدا: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُم»؛[18]به (برکت) رحمت الهى، در برابر مردم، نرم (و مهربان) شدى!
6. تضرّع به درگاه الهى: چنانچه در بند سوم عوامل قساوت قلب بیان شد، آیه 43 سوره انعام ناله و زاری نکردن را نشانی از سنگ دلی می داند؛ از این رو در طرف مقابل می توان گفت که تضرع در برابر خدا به نرم شدن دل ها خواهد انجامید.

در پایان، توجه شما را به توصیه ای از پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) خطاب به امام علی(علیه السلام) جلب می کنیم:
«یا علیُّ، خَمْسَةٌ تَجلُو القَلْبَ و تَذْهبُ بالقَساوَةِ: مجالَسَةُ العالِمِ، و مَسحُ رَأسِ الیتیم، و کَثرةُ الاستِغْفارِ بالأسحارِ، و ترکُ السَمَر باللَّیلِ، و الصَّومُ بِالنهارِ.»
پنج چیز قلب را صیقل داده  و سنگ دلی را از بین می برد: همنشینی با دانشمندان، دست کشیدن بر سر یتیم، بسیار طلب آمرزش کردن در سحرگاهان، شب زنده داری، و روزه گرفتن.[19]

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& پی نوشتــــــــــــــــــــــــــــها :
[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 671،دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.
[2]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏1، ص 279، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
[3]. نراقی، احمد، معراج السعادة، ص 233، تهران، امین و رشیدی، بی تا.
[4]. گفتنی است که صفت سنگ دلی و درندگی مانند دیگر صفات روحی مراتب شدید و صعیف دارد.
[5]. لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنی بیرجندی، حسین، ص 538، قم، دار الحدیث، چاپ اول، 1376ش.
[6]. حج، 53.
[7]. شیخ صدوق، علل الشرائع، ج 1، ص 81، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول، 1385ش.
[8]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 329، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
[9]. انعام، 43.
[10]. کافی، ج ‏2، ص 497.
[11]. کافی، ج ‏2، ص 497.
[12]. کافی، ج ‏2، ص 114.
[13]. زمر، 23.
[14]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 75، ص 164، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
[15]. حدید، 27.
[16]. شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الأعمال، النص، ص 200، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق.
[17]. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، محقق، مصحح: درایتی، مصطفی، ص 112، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1366ش.                
[18]. آل عمران، 159.
[19]. نسفی، عمر بن محمد، وصیة النبی (صلی الله علیه وآله) لعلیّ بن أبی طالب (علیهما السلام)، تحقیق، حسینی، سید احمدرضا، ص 39، قم، دارالحدیث، 1378ش.
 منبع : اسلام کوئست