اصولی مانند «رفتار کردن با دیگران همانطور که دوست داریم با ما رفتار شود». که این اصول مختص به متدینین هم نیست و هر انسانی آنرا درک می ‌کند. کما اینکه در کلام امام حسین (علیه السلام) خطاب به لشکریان یزید این نوع خطاب را مشاهده می‌ کنیم که می فرماید:ای پیروان خاندان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از روز قیامت نمی ترسید لااقلّ در زندگی دنیاتان آزادمرد باشید.
پرسش: لطفا در خصوص اخلاق واحد جهانی منابع و توضیحاتی قابل فهم ارائه فرمایید.
پاسخ:
بحث از این موضوع مجال گسترده ای را می‌ طلبد لذا در این نوشته به توضیح اجمالی و معرفی منابع اکتفا می ‌شود.
با پیشرفت تکنولوژی و نزدیک شدن مردم جهان به یکدیگر نیاز به یک عنصر مشترک برای تعامل مناسب احساس می شود. زیرا وجود تفاوت بین فرهنگها، آداب و رسوم و ادیان هر منطقه مانع از شکل گیری ارتباط مناسب بین افراد است. تاثیر این اختلافات گاه آنقدر نمایان می شود که زمینه بروز جنگ و درگیری بین کشورها را ایجاد می کند. هر چند پشت پرده اغلب این درگیری ها منافع مادی، فردی یا گروهی است و وجود اختلافات فرهنگی و مذهبی بهانه ای بیش نیست. بویژه با وجود مستکبران عالم که برای تامین منافع مادی خود به دسیسه های پیچیده ای متوسل می شوند. اما به هر حال وجود این زمینه ها باعث شده که برخی از افراد که افکار اصلاحی در سر دارند به دنبال راه حلی برای این معضلات باشند، که طبیعتا بهترین عنصر مشترک بین مردم جهان همان اشتراکات اخلاقی است، بویژه که در بین عموم مردم اختلافی بر سر آن نیست. اصولی مانند «رفتار کردن با دیگران همانطور که دوست داریم با ما رفتار شود». که این اصول مختص به متدینین هم نیست و هر انسانی آنرا درک می ‌کند. کما اینکه در کلام امام حسین (علیه السلام) خطاب به لشکریان یزید این نوع خطاب را مشاهده می‌کنیم که می فرماید:
«یا شیعَةَ آلِ أَبی سُفْیانَ إِنْ لَمْ یکنْ لَکمْ دینٌ وَ کنْتُمْ لا تَخافُونَ الْمَعادَ فَکونُوا أَحْرارًا فی دُنْیاکم.»(1)
ای پیروان خاندان ابوسفیان! اگر دین ندارید و از روز قیامت نمی ترسید لااقلّ در زندگی دنیاتان آزادمرد باشید.
بعد از این مقدمه لازم است که برای درک بهتر این موضوع با کاربردها و معانی مختلف کلمه «اخلاق» آشنا شویم زیرا این کلمه در بین عموم مردم بیشتر یاد آور «خوش برخورد بودن» و «خوش رویی» است اما در علم اخلاق معنای گسترده تر و عمیق تری دارد. اخلاق، جمع خُلْق و خُلُق است به معنای سرشت، خوی، طبیعت و امثال آن. که به معنای صورت درونی و باطنی و ناپیدای آدمی به کار می ‌رود که با بصیرت درک می شود. در مقابل خَلق که به صورت ظاهری انسان گفته‌ می‌ شود، که با چشم قابل رویت است.(2) و منظور از اخلاق در اصطلاح اندیشمندان هرگونه صفت نفسانی است که موجب پیدایش کارهای خوب یا بد می شود. چه آن صورت نفسانی به صورت پایدار و راسخ باشد و چه به صورت ناپایدار و غیرراسخ و چه از روی تامل و اندیشه صادر شود یا بدون تفکر و تامل. در عین حال شایع ترین کاربرد اصطلاحی اخلاق در میان اندیشمندان اسلامی عبارت است از «صفات نفسانی راسخ و پایداری که موجب می شوند افعالی متناسب با آن صفات به سهولت و بدون نیاز به تامل و تروّی  از آدمی صادر شود»(3)
واژه اخلاق به معنای نهاد اخلاقی زندگی نیز به کار رفته است. این کاربرد بیشتر نزد فیلسوفان غربی استفاده شده است. در این معنا اخلاق مانند زبان، دین و کشور پیش از افراد بوده و بعد از آنان نیز خواهد بود. به بیان دیگر اخلاق در این اصطلاح مجموعه‌ ای است از اصول و قواعد بیانگر بایدها و نبایدهای اخلاقی که نوعی استقلال از شخص در آنها وجود دارد. اصولی مانند خوبی راستگویی و بدی دروغ گویی که افراد آنها را از والدین یا آموزگار می آموزند و به نوعی بر اجتماع تکیه دارند و به عنوان ابزاری در دست اجتماع است که بر افراد تحمیل می کند. اخلاق به این معنا امری اجتماعی است.(4)
مقایسه این دیدگاه ها به ما نشان می دهد که در خصوص منشا پیدایش این صفات پایدار نفسانی نظریات متفاوتی وجود دارد. برخی معتقدند که این ملکات در اثر تکرار عمل پدید می آیند و عده ای نیز نقش عواملی مانند محیط و وراثت و از این قبیل امور را مهم می دانند. برخی نیز برای این قبیل صفات نفسانی منشائی ذاتی و فطری را قایلند. که این اختلافات باعث شده عده ای قائل به نسبیت اخلاق شوند و به نوعی اخلاق را از اعتبار ساقط کنند. و لازم به ذکر است که با دیدگاه نسبی گرایی اخلاقی نمی توان به اخلاق واحد جهانی دست یافت. اما بر اساس نظریات غالب در اخلاق ما اصول اخلاقی مشترکی داریم که مقبول نزد همه انسانها است. و افرادی که در پی طراحی اخلاق جهانی هستند آنرا بر پایه همین اصول بنا می‌ کنند.
یکی از مهمترین افرادی که در این راستا فعالیت دارد «هانس کونگ»(5) است که در اوائل دهه نود به ترویج این ایده پرداخت. و از سال 1995 ریاست « بنیاد اخلاق جهانی» را برعهده دارد. وی یک متأله برجسته کاتولیک روم بود و اولین کسی بود که پس از جدا شدن کلیساهای کاتولیک قدیمی از کلیسای کاتولیک روم در اواخر قرن نوزدهم به دکترین عصمت پاپی اعتراض کرده است و به دنبال آن واتیکان صلاحیت تدریس الهیات کاتولیک وی را لغو کرد.
کونگ در اوایل دهه 90 اقدام به راه اندازی پروژه ای به نام اخلاق جهانی با محوریت توصیف نقاط اشتراک ادیان جهان کرد. این پروژه اصول قوانین رفتاری را تدوین کرده که هر فردی می‌تواند آنها را در پیش گیرد. دیدگاه وی از اخلاق جهانی در این سند که ابتدا تحت عنوان « به سوی اخلاق جهانی : بیانیه اولیه» پیش نویس شد ارائه شده است. این بیانه در سال 1993 از سوی بسیاری از رهبران دینی و معنوی سراسر دنیا در پارلمان ادیان جهان امضاء شده است.(6)
بیانیّه،با یاد آوری چهره‌ ی مخوف و شرآمیز روزگار کنونی،که تمدّن بشر را تهدید می‌ کند، بر این تأکید می ‌ورزد که «نظام نوین جهانی، بدون اخلاق جهانی، ممکن نیست». آن‌ گاه، با بحثی با عنوان «نیاز مبنایی: با هر کس باید به نحو انسانی، رفتار گردد»، اصلی بنیادی نهاده می ‌شود تا بر اساس آن، چهار رهنمون تغییر ناپذیر برای اخلاق جهانی ارائه گردد:(1) تعهّد به فرهنگ خشونت‌ گریزی و احترام به زندگی. (2)تعهّد به فرهنگ یکپارچگی و نظام عادلانه‌ ی اقتصادی. (3)تعهّد به فرهنگ تسامح و زندگی توأم با صداقت.(4) تعهّد به فرهنگ حقوق یکسان و مشارکت زنان و مردان. آخرین بحث بیانیّه‌ ی‌ هانس کونگ،تحوّل در بینش و نگرش آدمی است.
فرد دیگری که در این زمینه فعالیت دارد «سویدلر»(7) است و بیانیّه‌ ی او، همانند بیانیّه‌ ی هانس کونگ، در بستر غرب و از موضع دینی است، امّا بر خلاف آن، از اختصار و انسجام منطقی بیش‌ تری برخوردار است. مقدّمه‌ ای در توجیه‌ عقلانیّت، تلاش برای ارائه‌ ی اخلاق جهانی بر پایه‌ ی آموزه‌ های دینی و سنّت‌ های کهن‌ اخلاقی، سرآغازی است تا قاعده‌ ی مبنایی یا قاعده‌ ی زرّین «آن چه بر خود نمی ‌پسندی،بر دیگران نیز نپسند» ارائه گردد و بر اساس آن، اصول پایه ای و میانی دیگری ارائه می‌ شود.(8)
در نقد و بررسی این نظریه باید گفت که جوامع بشری به رغم وجود همه تمایزات، به اقتضای انسانیت مشترک، اشتراکات زیادی نیز دارد. از جمله این مشترکات، اخلاق حداقلی مورد نظر طراحان این نظریه است. آنچه مانع تأثیرگذاری این اخلاق در تأمین اهداف منظور است، وجود مناسبات ظالمانه، سلطه قدرت‌ های بزرگ، تهاجم فرهنگی، سازمان‌های جهانی همسو با منافع جهان‌ خواران، زورمداری‌ های غیرقابل توجیه، سیاست‌ های آنارشیستی نظام سرمایه‌ داری و ... است که هانس کونگ چندان که باید بدان نپرداخته است.(9) لذا بحث بر سر پایبندی افراد به این اصول است زیرا برخی از افراد منافع مادی را بر رعایت اخلاق ترجیه می دهند و حتی گاه تظاهر به اخلاقی بودن را ابزار رسیدن به خواسته های خود می کنند. اما آنچه که نجات بخش بشریت است عنصر تقوی است که در دین بر آن تاکید زیادی شده است زیرا اخلاق منهای خدا ترسی پشتوانه عملی ندارد. اما این تاکید بر اصول اخلاق جهانی در زمانی که نظریه‌ های مانند جنگ تمدن ها مطرح می‌شود بسیار خوب است و تبلیغ و ترویج آن شاید بتواند زمینه تعامل بهتر بین انسانها و توبیخ و تقبیح متخلفین از این اصول انسانی و اخلاقی را فراهم کند.
--------------------------------------------------
پی نوشت:
1. سید ابن طاووس ، اللهوف ، ص ۱۱۹، خوارزمی ، مقتل الحسین ، ج ۲، ص ۳۳.
2. الزبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار مکتبه الحیاه، بی تا، ج6، ص337 و ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دار احیاء التراث العربی،  1416ق. ج 4، ص194.
3. ر. ک: ابی علی مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم، انتشارات بیدار، بی تا،  ص51 و مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه وفا، ج 67، باب 59، ص372، ذیل حدیث 18.
4. فرامرز قراملکی،احد(1382)،اخلاق حرفه‌ای،تهران:ناشر:مؤلّف
5. Kung Hans
6. http:::www.bashgah.net:fa:content:print_version:11772
7. swidler leonard
8. فرامرز قراملکی احد، تأملی در اخلاق جهانی. با تأکید بر بیانیه های سویدلر و هانس کونگ، پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت) » بهار و تابستان 1382 - شماره1، صص 82 -83
9. شرف الدین سید حسین، ترجمه و نقدمقاله اخلاق جهانی به مثابه بنیانی برای جامعه جهانی، مجله معرفت اخلاقی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، شماره 5 ، زمستان 89، ص 140
------------------------------------------------
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

اخلاق جهانی:پاسخی به هانس کونگ، نشریه اطلاع رسانی و کتابداری، کتاب ماه دین ، بهمن 1389، شماره 160
اخلاق جهانی به مثابه بنیانی برای جامعه جهانی، نشریه فلسفه کلام و عرفان زمستان 89، شماره 5
گفتگوی تمدن‌ها: اخلاق جهانی و گفتگوی تمدن‌ها ، نشریه فرهنگ و هنر، بهمن 77، شماره 4
تاملی در اخلاق جهانی، با تاکید بر بیانیه های سویدلر و هانس کونگ ، فرامرز قراملکی ، احد، نشریه فلسفه و کلام ، بهار 82 شماره 1
به سوی اخلاق جهانی فرامرز قراملکی ، احد، نشریه فلسفه و کلام، کتاب نقد، بهار 83 ، ش 30