سعه صدر

مقدمه
از مفاهیم اخلاقی که در قرآن و تعالیم اهل ‌بیت علیهم السلام بر آن تأکید شده شرح و سعه صدر می‌باشد.
از آیات قرآن بر می آید که شرح و سعه صدر ابزاری است که پیامبران الهی در مسیر رسالت خویش از آن بهره می‌ گرفتند و در سایه این موهبت الهی، به تبلیغ دین و ارشاد مردم می ‌پرداختند.
در عرصه تبلیغ، سعه صدر از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است تا جایی که می توان این خصیصه بسیار ارزشمند را از بزرگ ترین عوامل موفّقیّت مبلّغین معرفی کرد.
سعه صدر از جمله الطاف خداوند است كه شخص را قوى، صبور و توانا می كند تا در خواسته هاى خود موفق شود.
مبلغان عرصه دین و معارف الهی باید تحمل نظر و انتقاد مخالف را داشته باشد و به مسائل و واقعیات جاری زمان با وسعت نظر بیندیشند و هیچ گاه در برابر اظهار نظر دیگران وقار و متانت خود را از دست ندهند.
سعه صدر، در قرآن با لفظ «شرح صدر» آمده و در روایات با لفظ «ضیق صدر» یا «سعه صدر» ذکر شده است که همه به یک معناست.
از شرایط لازم و بسیار مهم و از وظایف نخستین برای یک مبلغ دینی داعی الی الله داشتن سعه صدراست.
راغب می نویسد:
[الحلم ضبط النفس والطبع عن هیجان الغضب]
کنترل نفس و طبیعت را، به هنگام هجوم غضب، حلم گویند و متصف به این حالت را حلیم نامند.[1]
راغب در معنای شرح صدر می نویسد:
[أصل الشَّرْحِ: بسط اللّحم و نحوه، يقال:
شَرَحْتُ اللّحم، و شَرَّحْتُهُ، و منه: شَرْحُ الصّدر أي: بسطه بنور إلهي و سكينة من جهة اللّه و روح منه ].
ریشه لغوی[ شرح] پهن کردن و گسترش گوشت و ماننداوست ... و شرح صدر، یعنی روح و جانی که به نورالهی و آرامش خدایی گسترش پیدا کرده است.[2]
دراخلاق ناصری آمده است:
حلم آن است که نفس را طمانینتی حاصل شود که غضب به آسانی تحریک او نتواند کرد واگر مکروهی بدو رسد مغلوب نگردد و در شغب نباید.[3]
استاد شهید مطهری، بین شرح صدر و سعه صدر فرق گذاشته اند واین دو کلمه را متفاوت دانسته اند:
[... در هر جایی که شرح صدر باشد، سعه صدر هست، اما هر سعه صدری را نمی توان شرح صدر نامید... هر جا که شرح باشد قهرا توسعه هم هست، ولی هر جا که توسعه باشد الزاما شرح نیست].[4]

تعریف شرح صدر
مراد از "شرح صدر" رسول خدا صلی الله علیه و آله گستردگي و وسعت نظر وي است به طوري كه ظرفيت تلقي وحی و نيز نيروي تبليغ آن و تحمل ناملايماتي را كه در اين راه مي‌بيند، داشته باشد و به عبارتي ديگر نفس شريف آن بزرگوار را طوري نيرومند كند كه نهايت درجه استعداد را براي قبول افاضات الهي پيدا كند.[5]

‌شرح صدر در قرآن و كلام پيامبر صلی الله علیه و آله وسلم و نشانه آن
صاحب مجمع البيان در ذیل آیه شریفه؛ «فَمَنْ يُرِداللهُ اَن يَهديهُ يَشرَح صَدرَهُ لِلإسلامِ...».[6] با نقل روايت صحيح مي‌نويسند، وقتی این آیه شریفه نازل شد از پيامبر گرامي اسلام پرسيدند: منظور از شرح صدر چيست؟ فرمود: «نورٌ يَقْذِفَهُ اللهُ في قَلبِ مَنْ يَشاء فَينشَرِحُ له صَدرَهُ و يَنفَضح»
«نوري است كه خدا در دل مؤمن مي‌افكند و سينه ‌اش را به وسيله آن گشايش و روشني مي‌بخشد».
پرسيدند:‌ آيا اين نور نشانه ‌اي دارد؟ فرمود: «نَعَمْ، الإنابَةُ إلي دارِ الخُلُودِ و التّجافي عَنْ دارِ الغُرُور و الإستعدادِ لِلْمَوتِ قَبْلَ نُزُولِ الموت؛ آري، (نشانه آن) توجه بسراي جاويدان و دامن برچيدن از زرق و برق دنيا و آماده شدن براي مرگ است پيش از آن كه فرارسد. [7]
[8]
فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ... .[9]
 آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند سینه اش را برای پذیرش اسلام گشاده می سازد و آن کس را که بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آنچنان تنگ می سازد که گویا می خواهد به آسمان بالا رود.
این صفت روحی برای مبلغ عرصه دین و معارف الهی که مسئولیت هدایت دیگران را به عهده دارد از اهمیت بیشتری برخورداراست.
چرا که نبود این صفت و ویژگی اساسی در مبلغ نتیجه اش ناکامی در انجام رسالت تبلیغی خواهد بود و بار امانت دعوت و تبلیغ دین و معارف الهی را که بر عهده داشته به نتیجه لازم و مطلوب نخواهد رساند.
خدای متعال به رسول اکرم صل الله علیه وآله می فرماید:
أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ * وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ * الَّذي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ:
آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم؟ و بار سنگین را از تو برنداشتیم؟ همان باری که سخت بردوش تو سنگینی می کرد.[10]
خدای در مقام امتنان به حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله یادآوری می کند. این خود دلیل بر اهمیت این صفت نیک و شایسته است.
با توجه به اهمیت این مسئله حضرت موسی علیه السلام وقتی ماموریت دعوت و تبلیغ از سوی خدای متعال پیدا می کند، همین صفت را از خداوند طلب می کند:
قالَ رَبِّ اشْرَحْ لي صَدْري * وَ يَسِّرْ لي أَمْري * وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِساني * يَفْقَهُوا قَوْلي .[11]
بنابر این هر چه حوزه فعالیت یک فرد در جامعه مخصوصوا مبلغ عرصه دین و معارف الهی وسیع تر باشد، نیازمندیش به این صفت و ویژگی [ سعه صدر] بیشتر خواهد بود.

سعه صدر و مخالفین
با توجه به اینکه بعضا در امر تبلیغی، مبلغ با افرادی که به هر دلیل (موجه و یا غیر منطقی) نسبت به روحانیون و مبلغین بی علاقه و یا دارای ذهنیّتهای منفی هستند؛
این افراد با شایعه سازی، بدگویی و گاهی استهزاء عملی سعی در تخریب شخصیّت و چهره علمی، اخلاقی و معنوی مبلغ را دارند و در مواردی به صورت بحث و مناظره با مبلّغان، اهداف خود را دنبال می کنند؛ بهترین روش برخورد با این افراد براساس فرموده خدای متعال و همچنین سیره معصومین علیهم السلام که مصادیق آن فراوان هست، تحمّل و سعه صدر است.
وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا؛ و چون نادانان ايشان را طرف خطاب قرار دهند به ملايمت پاسخ مى دهند.[12]
این روش، به ما می آموزد که برای هدایت دیگران و نفوذ در درون جان آنان از منطق، محبت و احترام استفاده نمود. البته ممکن است برخورد ملایم و مهرآمیز، در دل سیاه و سخت منحرفان اثر نکند، اما اصل حاکم بر روح تبلیغ همان روح محبت و انسان دوستی و خوش برخوردی است.
حضرت علی علیه السلام می فرمایند:
لَنْ يُثْمِرَ الْعِلْمُ حَتَّى يُقَارِنَهُ الْحِلْمُ؛ زمانی علم ثمر می دهدکه با حلم مقارن شود.[13]
از جلوه های شرح صدر و حلم، این دستور قرآن است که خداوند به پیامبر صلی الله علیه وآله می دهد و نمود این صفت را روشن می سازد:
خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ؛ عفو را پیشه کن و به نیکی فرمان ده و از جاهلان اعراض کن.[14]
در اين آيه به شرائط تبليغ و رهبرى و پيشوائى مردم و وظائف رهبران و مبلغان به صورت خطاب به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) اشاره شده، در آغاز مى گويد: در طرز رفتار با مردم سختگير مباش و با آنها مدارا كن، عذرشان را بپذير، و بيش از آنچه قدرت دارند از آنها مخواه (خذ العفو).
چرا که اگر رهبر و مبلغ، شخص سختگيرى باشد به زودى جمعيت از اطراف او پراكنده مى شوند، و نفوذ خود را در قلوب از دست خواهد داد، همانطور كه قرآن مجيد مى گويد: وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ:  اگر سختگير و بد اخلاق و سنگدل بودى به طور مسلم از گرد تو پراكنده مى شدند.[15]
 سپس دومين دستور را به اين صورت مى دهد: مردم را به كارهاى نيك و آنچه را عقل و خرد، شايسته مى شناسد و خداوند آنرا نيك معرفى كرده، دستور ده (وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ).
 «لازم به ذکر است که» اشاره به اينكه ترك سختگيرى مفهومش مجامله كارى نيست، بلكه بايد رهبران و مبلغان همه حقايق را بگويند و مردم را به سوى حق دعوت كنند و چيزى را فروگذار ننمايند.
 در مرحله سوم دستور به تحمل و بردبارى در برابر جاهلان داده مى گويد: از جاهلان روى برگردان و با آنها ستيزه مكن (وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِينَ).
رهبران و مبلغان در مسير خود با افراد متعصب، لجوج، جاهل و بي خبر، و افرادى كه سطح فكر و اخلاق آنها بسيار پائين است، روبرو مى شوند، از آنها دشنام مى شنوند، هدف تهمتشان قرار مى گيرند، سنگ در راهشان مى افكنند.
 راه پيروزى بر اين مشكل گلاويز شدن با جاهلان نيست، بلكه بهترين راه تحمل و حوصله، ناديده گرفتن و نشنيده گرفتن اين گونه كارها است، و تجربه نشان مى دهد براى بيدار ساختن جاهلان و خاموش كردن آتش خشم و حسد و تعصبشان، اين بهترين راه است.[16]
به همین دلیل ست که خدای متعال در قرآن مجید، ما را به اسوه های حلم و بردباری متوجه می سازد.
بنا براین نتیجه عملکرد مبلغ هنگامی روشن می شود که دریای علم و حلم را به هم بیامیزد و از عمق این دریای پهناور لولو و مرجان مواعظ و نصایح سازنده را به دیگران ارزانی دارد.

ادامه دارد... (مطالعه بخش دوم)
-----------------------------------------
پی نوشت:
[1] . مفردات ألفاظ القرآن، ص 253.
[2] . مفردات ألفاظ القرآن، ص 449.
[3] . فرهنگ معین، واژه حلم.
[4] . ر.ک: تفسیر سوره انشراح، شهید مطهری.
[5] . تفسیر الميزان، ج 7، ص 471.
[6] . سوره انعام، آیه 125.
[7] . طبرسي، مجمع البيان، انتشارات ناصرخسرو، تهران، 1372، ج 4، ص 561.
[8] . مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، ج ، ص 250.
[9] . سوره انعام، آیه 125.
[10] . سوره شرح، آیات 1-3.
[11] . سوره طه، آیات 25 – 28.
[12] . سوره فرقان، آیه 63.
[13] . عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص 407.
[14] . سوره اعراف، آیه199.
[15] . سوره آل عمران، آیه 159.
[16] . برگزیده تفسیر نمونه، ج2، ص123.