چکیده

در این نوشته، بعد از توضیح مفاهیمی؛ مانند: آرامش، آرامش روانی، استرس، اضطراب، بهداشت روانی، تنش و ایمان، به چهار عامل مهم آرامش روانی از منظر قرآن؛ یعنی ایمان، تقوا، عبادت و نماز اشاره شده است. در رابطه ایمان و آرامش روانی به این مسأله توجه شده است که از نگاه قرآن، ایمان زیر بنای سلامت و آرامش روان می باشد. در بخش تقوا، بیان شده که داشتن تقوی، عامل بقاء آرامش روانی است و در پیشگیری از مبتلا شدن به آسیب های روانی، مهمترین تأثیر را دارد. برخی از آیات صراحت دارند که دعا به معنای عام آن، در آرامش روانی تأثیر دارد که مکانیزم آن بیان گردیده و همنیطور این مسأله که دعا در درمان بیماری های روانی تأثیر دارد با استناد به فرمایشات امام علی علیه السلام بحث شده و در آخر، به تأثیر نماز در آرامش روان اشاره شده است.

مقدمه

افسردگی حاد، اضطراب، تنش و استرس از بیماری های روانی دوران معاصر است که ساختار وحدت یافته شخصیت انسان را از بین می برند و قدرت سازگاری فرد را در رابطه باخود، جامعه، محیط و خداوند را بسیار کاهش می دهند و موجب اختلال در ساختار تفکر و رفتار و عواطف می گردند. برای اینکه انسان در معرض این بیماری های خطرناک قرار نگیرد «پیشگیری» بهترین راه است. آرامش روانی، اصطلاحی است که برای پیش گیری اولیه از مبتلا شدن به انواع بیماری های روانی به کار می رود. قرآن کریم برای رسیدن به آرامش روانی (که در قرآن با واژگانی مانند سکینه، اطمینان، ایمان و غیره مطرح است) مجموعه راهکارهای درهم تنیده ی شناختی، عاطفی و رفتاری ارائه می دهد که در رأس همه ی این راهکارها، اصل ایمان مطرح است. ایمان، به عنوان مجموعه ساختاری قانونمند از تصدیق قلبی، اقرار زبانی و رفتار کارکردی، سنگ بنای اولیه سلامت روانی و آرامش جان را به دنبال می آورد. راهکارهای دیگری نیز در قرآن مطرح است که متفرع بر اصل ایمان است. در این بخش و بخش دوم این مقاله، مهمترین گزاره های رسیدن به سلامت روان و آرامش روانی را مرور می کنیم.

آرامش،( Relaxation) اسم مصدر از آراميدن و به معانی زیر آمده است: 1ـ آراميدن و آرمیدگی؛ 2 ـ وقار و سنگيني؛ 3ـ خواب كوتاه و سبك؛ 4 ـ فراغت و آسايش؛ 5 ـ صلح و آشتي؛ 6ـ سكون.( لغت نامه دهخدا، واژه آرامش.)

در انگلیسی واژه رلکسیشن (relaxation) را به آرامش و آرمیدگی تمدد اعصاب از طریق استراحت بدنی ترجمه کردند(فرهنگ لغت آنلاین Babylon.). با توجه به اینکه موضوع بحث ما آرامش روانی است، نزدیک ترین مفهوم به آرامش روانی در انگلیسی، مفهوم رلکسیشن نیست بلکه مفهوم بهداشت روانی (mental health) است.

«بهداشت روانی» اصطلاحی است كه از قلمرو پزشكی اقتباس شده و در روان شناسی فراوان به كار می رود. طیفی از مفاهیم ضمنی را در بر دارد كه نه تنها نشان دهنده ی فقدان نشانه های بیماری روانی است بلكه بیانگر وجود ویژگی های مثبتی از قبیل خویشتن پذیری،(Self-acceptance) خود مختاری، انسجام شخصی و خود شكوفایی است.(وولف دیوید، روان شناسی دین، محمد دهقانی، تهران، رشد، 1386، ص 350.)

در مقابل آرامش، می توان از تنش و استرس نام برد. در فلسفه شرقی، استرس به معنای نبود آرامش درونی است و در اصطلاح، حالتی از اضطراب است که وقتی حوادث و مسئولیت، افزون برآن مقداری که انسان بتواند با آن کنار بیاید تجربه می شود. به زبان «فیزیولوژیایی» استرس، به میزان استهلاک و فرسودکی بدن گفته می شود.(سی وارد برایان وارد، مدیریت استرس، مهدی قراچه داغی، تهران: پیکان 1381، ص 17.)  مفهوم تنش و استرس به خودی خود از تکامل تعادل حیاتی ارگانیسم، همراه با پاسخ های بیوشیمیایی معین، نسبت به هرگونه به هم خوردگی این تعادل حیاتی، خبر می دهند. بدن انسان نسبت به استرس و تنش دچار تغییرات هورمونی و عصبی شدید می شود و همراه با آزاد کردن هورمون آدرنالین و تغییرات احساسی همراه با بر انگیختگی هیجانی ایجاد می گردد. چهار دسته واکنش نسبت به تنش وجود دارد: جسمانی(بی قراری)، روانی (فقدان اعتماد به نفس)، هیجانی (اضطراب) و رفتاری (افزایش و یا کاهش خواب). سازگاری معمول با زندگی، آگاهی از آسیب پذیری نسبت به عوامل استرس زا، شناخت آن ها، آگاهی از تنش و پیامدهای منفی، خنثی و یا حتی مفید آن ها، مدیریت تنش و مدیریت استرس، مراحل طرح کلی رشد سلامت روانی فردا را ارایه می دهد.( تودُر کیت، ارتقای سلامت روان: پارادایم ها و برنامه ها، مرتضی خواجوی و همکاران، تهران، سازمان بهزیستی، 1382 ص 99.)
اضطراب، بيماري شايع قرن ما است. اضطراب، یک احساس منتشر، بسیار ناخوشایند و اغلب مبهم دلواپسی است که اغلب با تظاهرات محیطی همراه مي گردد؛ مثل تنگی نفس، درد قفسه سينه، طپش قلب، تعریق مفرط، سردرد، ناراحتی مختصر معده، اسهال، احساس سر گیجه و سبکی در سر، تشدید رفلکس ها، بالا رفتن فشار خون، تکرر ادرار، کندی دفع ادرار و بی قراری، که با عدم توانایی برای نشستن یا ایستادن مشخص می شود.(کاپلان ـ سادوک، خلاصه روان پزشکی ج 2،نصرت الله پور افکاری، تهران: شهر آب: آینده سازان، 1385، چاپ سوم ص 182.)

آرامش روانی

منظور از آرامش روان، عبارت است از داشتن خلق یا وضع روانی که فرد از لحاظ وجود شادمانی، اعتماد به نفس و شور و حرارت و امثال آن در وضعیت آرمیدگی، آسایش خاطر و اطمینان بخش قرار گیرد.
توجه به این نکته مهم است که آرامش روان و روح دو مفهوم دارد: مفهوم مثبت و مفهوم منفی. آرامشی که همراه با خلاقیت نباشد، آرامشی منفی است و آرامش مثبت، آرامشی است که همراه با خلاقیت و جولان هیجانات مثبت باشد. باید توجه داشته باشیم که آرامش تهی از خلاقیت و حساسیت های روحی، آرامش مثبت نیست.(فقیهی علی نقی، جوان و آرامش روان؛ مشکلات، مشاوره و درمانگری با نگرش اسلامی. چند نکته در باره آرامش روان از دیدگاه اسلام. علیرضا اعرافی. ص 318، 319.) آرامش مثبت، آرامشی است که به نحوی با ناآرامی در آمیخته و با حساسیت همراه باشد. آرامش منفی (غافلانه) آرامشی است که انسان حقایق را نفهمد و یا با فریب و تخدیر، خود را آرام کند و از عواملی که به سرنوشت و حیات معنوی او ارتباط دارد غفلت بورزد.
به این ترتیب، می توانیم نتیجه بگیریم آن آرامشی که در منطق دینی ارزش دارد، آرامشی همراه با حساسیت، تعقل و اندیشه است و در درون آن، نوعی ناآرامی مقدس وجود دارد که از آن به آرامش در عین ناآرامی و بی تابی، و آرامی آمیخته با ناآرامی تعبیر می کنیم؛ البته ناآرامی ای که آدمی را منفعل نکرده و معطوف به امور متعالی باشد.( چند نکته در باره آرامش روان از دیدگاه اسلام. علیرضا اعرافی. ص320)
آرامش روانی با نگرش های دینی ارتباط تنگاتنگ دارد؛ به طوری که با افزایش مرتبه ای دینداری، آرامش روانی هم افزایش می یابد.

ایمان پیش نیاز آرامش روانی

ایمان، از باب افعال و از ماده أمن یؤمن أیمانا، به معنای گرویدن، ایمن گردانیدن، باور داشتن، روی کردن و اعتماد ورزیدن است.(خسرو پناه عبدالحسین، کلام جدید.) در قرآن نیز به معنای فعل ایمان یا معنای محتوای آن و یا هر دو به کار رفته است(دایره المعارف تشیع، ج2 مدخل ایمان، لویی گارده، مجله کیان ایمان در سنت اسلامی، ترجمه ی کامران فانی، ش 52، ص 18.)
علامه طباطبایی، ایمان را چنین تعریف می کند: «ايمان، عبارت است ازعلم به چيزى باالتزام به مقتضاى آن، به طورى كه آثار آن علم در عمل آشکار باشد.(طباطبائى، محمدحسین، المیزان، محمّدباقر موسوى همدانى، ج18 قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص 390.) از نگاه قرآن، داشتن آرامش روانی به داشتن ایمان منوط است؛ یعنی اگر کسی ایمان داشته باشد، آرامش روانی در وجود وی پدید می آید. «هُوَ الَّذي أَنْزَلَ السَّكينَةَ في قُلُوبِ الْمُؤْمِنينَ ِليَزْدادُوا إيماناً مَعَ إيمانِهِمْ»(سوره فتح آیه 4) ؛ او كسى است كه آرامش را در دل ها ى مؤمنان نازل كرد تا ايمانى جديد به ايمان سابق خود بيفزايند.
ظاهرا مراد از "سكينت" آرامش و سكون نفس و ثبات و اطمينان آن به عقائدى است كه به آن ايمان آورده است؛ و لذا علت نزول سكينت را اين دانسته است که تا ايمانى جديد به ايمان سابق خود بيفزايند(طباطبائى، محمدحسین، المیزان، محمّدباقر موسوى همدانى، ج18 قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص 386.) مقصود از انزال سكينت در قلوب مؤمنين، ايجاد آن است بعد از آنكه فاقد آن بودند.(طباطبائى، محمدحسین، المیزان، محمّدباقر موسوى همدانى، ج18 قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص 387- 388.)
علامه طباطبایی به تعریف ایمان و اینکه ایمان دارای شدت و ضعف است و خداوند با ایجاد آرامش در دل های مؤمنین، در صدد افزایش ایمان آن هاست، می فرماید: مدلول اینکه فرمود: «تا ايمان خود را زياد كنند» ايمان داشتن به هر چيز، عبارت است از علم و التزام به آن چیز، به طورى كه آثار رشد عملش ظاهر شود، و معلوم است كه هر يك از علم و التزام مذكور، امورى است كه شدت و ضعف مى پذيرد؛ پس ايمان نيز كه گفتيم عبارت است از علم و التزام، شدت و ضعف مى پذيرد؛ بنابراین معناى اين گونه می شود: «خدا، كسى است كه ثبات و اطمينان را كه لازمه مرتبه اى از مراتب روح است درقلب مؤمن جاى داد؛ تا ايمانى كه قبل از نزول سكينت داشت بيشتر و كامل تر شود»(طباطبائى، محمدحسین، المیزان، محمّدباقر موسوى همدانى، ج18 قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص389)

پیام های تربیتی آیه

1. برخی برای رسیدن به آرامش به هر عملی چنگ می زنند، حتی ممکن است به سوی استفاده از مواد مخدر و قرص های روان گردان متوسل شوند و به این پیام آشکار توجه ندارند که «منبع بی پایان آرامش خداوند است».
2. رسیدن به آرامش در سایه افزایش ایمان، حالت تضاعفی دارد؛ یعنی به هر میزان که ایمان افزایش یابد آرامش روانی هم افزایش می یابد.
3. هرکسی که بخواهد به آرامش روانی برسد ضروری است باورهای اعتقادی پیش از رسیدن آرامش روانی را داشته باشد و وقتی به ثبات روانی رسید، ایمانش افزایش می یابد.

گرایش های تربیتی مبتنی بر اندیشه های سکولاریستی، اومانیستی و هر اندیشه ی پرورشی که باور به اصول اعتقادی ندارد متربی را در دایره ای از شکاکیت، اضطراب، استرس و آینده مبهم رها می کنند، به گونه ای که فرد، همیشه با دلواپسی و نگرانی سر به گریبان است؛ بنابراین بر مربیان مسلمان است که با الهام از روش تربیتی بزرگ مربی بشریت، پیامبر خاتم صلی الله... ، پیام تبلیغی خود را با نگرش ایمانی و اصول اعتقادی و به ویژه با اصل توحید «يَاأَيُّهَا النَّاسُ قُولُوا لَاإِلَهَ إِلَّااللَّهُ تُفْلِحُوا»(مجلسي، محمدباقر،بحارالأنوار ج 18، مؤسسةالوفاءبيروت، 1404 قمرى ، ص 202)و بر مدار توحید شروع کنند.
«الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم الامن وهم مهتدون»(سوره انعام، آیه 82)؛ آن ها كه ايمان آوردند و ايمان خود را با شرك و ستم نيالودند، ايمني تنها از آنِ آن هاست و آن ها هدايت يافته گانند. علّامه طباطبايي می فرماید: نتيجة اين تأكيدهاي پي در پي اين است كه به هيچ وجه، نبايد در اختصاص (امنيّت) و (هدايت)براي مؤمنين، شك و ترديد داشت. اين آية شريفه هم دلالت مي كند براينكه امنيّت (آرامش) و هدايت از خواص و آثار ايمان است؛ البته به شرط اينكه روي ايمان با پرده هايي مثل شرك وستم پوشيده نشود.(طباطبائى، محمدحسین، المیزان، ج 7، محمّدباقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا، ص 279.)

پیام های تربیتی آیه:

1. یکی از کارکردهای مهم ایمان، رسیدن به امنیت است که شامل همه انواع آرامش می شود.
2. یکی دیگر از کارکردهای ایمان، هدایت یافتگی است و نتیجه تبعی هدایت یافتگی، ثبات روانی هم است.
3. ظلم و ستم، ایمان را می پوشاند و در نتیجه آثار ایمان از جمله امنیت و هدایت یافتگی، فرصت بروز و پرورش را نمی یابد؛ به عبارت دیگر: آثار ایمانی مانند رسیدن به آرامش، مشروط به این است که فرد در بعد رفتاری، رفتار عادلانه ای داشته باشد.

آیات دیگری هم درباره ارتباط ایمان و آرامش روانی هستند که آثار ایمان را این گونه بیان می کنند: ایمان، موجب تعادل روانی، اطمینان و توکل به خداست؛ ایمان، موجب زوال ترس و حزن و اندوه است؛ ایمان، سبب استواری مؤمن و شفای درد است.

برخی از تعاملات دیگر ایمان و آرامش روانی:

1. تعادل روحی و روانی،(ابراهیم، آیه 27)  بین باور عمیق به خدا و داشتن تعادل روانی، رابطه مثبت برقرار است؛ هرکس به خدا ایمان داشته باشد از ثبات روانی برخوردار خواهد بود و کسی که ثبات روانی داشته باشد آرامش روانی دارد.
2. اطمینان و توکل بر خدا(انفال، آیه2. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْق ُلُوبهُُمْ وَ إِذَا تُلِيَتْ عَلَيهِْمْ ءَايَاتُهُ زَادَتهُْمْ إِيمَانًا وَ عَلى َ رَبِّهِمْ يَتَوَكلَُّون »؛ مؤمنان، تنها كسانى هستند كه هر گاه نام خدا برده شود، دل هاشان ترسان مي گردد و هنگامى كه آيات او بر آن ها خوانده مى شود، ايمانشان فزونتر مى گردد و تنها بر پروردگارشان توكل دارند.). بر کسی پوشید نیست که توکل بر خدا دارد در واقع در درون خودش یک حالت تطمئنینه و آرامش را خاص را تجربه می کند بدین جهت است که می توان گفت بهترین تکیه گاه خداوند است.بنابر این توکل و آرامش روانی همپوشی دارد.
3. زوال ترس و بیم و خوف و حزن؛(جن،آیه 13) 
4. ثبات و استواری مؤمن در دنیا و آخرت؛(ابراهیم، آیه 27.)
5. سکینه وآرامش روانی؛(رعد، آیه 28)
6. ایمنی هدایت یافتگی در سایه ستم نکردن.( انعام، آیه82)

بنابراین علاوه بر اینکه که واژه ایمان مژده دهنده ایمنی است، محتوای ایمان هم برای مؤمنین بشارت دهنده سلامت وآرامش روانی.

تقوا وآرامش روانی

یکی دیگر از گزاره های قرآنی که در رسیدن به ثبات روانی بسیار حائز اهمیت است تقوی است.
تقوي از ماده (وقايه) به معني حفظ کردن نفس از آلودگی ها و بدی ها و گناهان است به عبارت دیگر، معنای لغوی تقوی پیشگیری از انحراف از راه درست و نیز پیشگیری از خطاکردن است.(کیلانی ماجد عرسان، فلسفه تربیت اسلامی؛ مطالعه تطبیقی فلسفه تربیت اسلامی و فلسفه تربیت معاصر، ترجمه بهروز رفیعی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389، ص 377) در اینکه چگونه در سایه زیستن در سایه تقوای الهی به آرامش روانی می رسیم،آیاتی که فرایند رسیدن به آرامش روانی از طریق تقوی را بیان می کند اشاره می شود.
با توجه به اینکه درجه تقوا نسبت به ایمان بالاتر است کسانی که اهل تقوا هستند نه تنها به آسیب های روانی مبتلا نمی شود بلکه نسبت به آسیب ها مصونیت دارد در قرآن نسبت به آن اشاره دارد:

1. آسان کردن کارها در سایه تقوی. در تقوای ویژگی است که گرِهی از مشکل باز می کند، موجب ثبات در امور اجتماعی می گردد و آرامش روانی را هم به دنبال دارد. «من یتق الله یجعل له من امره یسرا»(سوره طلاق، آیه 4) و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند كار را بر او آسان مى سازد.
2. تقوا راه نجات است. «وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً»(سوره طلاق، آیه 2) و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مى كند. معمولا کسی که احساس می کند در بن بستِ زندگی گرفتار است دچار اضطراب می گردد. اما کسی که دریابد که خداوند برای وی راه نجاتی قرار داده است احساس آرامش می کند.
3. تقوا مانع از بروز انحراف. یکی دیگر از دلایل که تقوی سبب آرامش روانی است، این است که تقوی موجب بازداری از بدی ها و رسیدن به پاداش های نیک می گردد. «وَ مَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئاتِهِ وَ يُعْظِمْ لَهُأ َجْراً»(طلاق، آیه 5)و هر كس تقواى الهى پيشه كند، خداوند گناهانش را مى بخشد وپاداش او را بزرگ مى دارد.

مربیان به این نکته تربیتی توجه دارند که اگر روحیه تقوی را در متربی پرورش دهند دیگر برای جلوگیری از انحرافات فردی و اجتماعی نیاز به اعمال نظارت و کنترل های اجتماعی نخواهد بود زیرا عوامل درونی تقوا سبب می شود که افراد متعهد به اجرای دقیق قوانین و نظم خواهند شد و نرخ انواع نابهنجاری ها کاهش خواهدیافت.

یاد خدا و آرامش روان

يکي از ويژگي هاي ياد خدا اطمینان قلب است. «الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»( رعد، آیه 28) همان كسانى كه ايمان آورده اند و دلهايشان به ياد خدا آرام مى گيرد. آگاه باش كه با ياد خدا دلها آرامش مى يابد.
اطمينان به معناى سكون و آرامش است، و اطمينان پیدا کردن یک چیز ، به اين است كه آدمى با آن دلگرم و خاطر جمع شود.(طباطبائى، محمدحسین، المیزان،ج 11، محمّدباقر موسوى همدانى،قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص 484) اینکه اطمينان دل به وسيله ياد خدا به دست مي آيد عطف تفسيري براي ايمان است در نتیجه به وسیله یاد خدا که از ایمان سرچشمه می گیرد اطمينان قلب حاصل می شود.(طباطبائى، محمدحسین، المیزان،ج 11، محمّدباقر موسوى همدانى،قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا. ص 485).
از دو راه به وسیله یاد خدا به آرامش روانی می رسیم: یکی اینکه نفس عبادت در روان انسان ايجاد بهجت و آرامش مي کند یعنی نفس دعا کردن موجب آرامش است و کوه هاي غم و نگراني را ذوب مي کند، چرا یاد خدا توجهی به قادر متعال بی نهایت است و نفس توجه به خدای رحمن و رحیم قطعا موجب آرامش است چنانکه امام علی (ع) می فرمایند: «خداوند سبحان ذکر و ياد خود را صيقل دهنده و موجب روشنايي دل ها قرار داده است.»(دیلمی حسن بن محمد،ارشاد القلوب،طباطبايى سيد عباس، قم: جامعه مدرسين ،1376، ص 236)
راه دوم اين که انسان اگر با تمام شرايط دعا کند و در نهايت، خداوند کريم هم مصلحت بداند، دعاي او در رفع غم و اندوه ومشكلات مستجاب خواهد شد؛ چنان که خداوند متعال درباره حضرت ايوب عليه السلام مي فرمايد: «و اَيوبَ اِذ نادي ربَّهُ اَنّي مَسّنَي الضُرُّ و اَنتَ ارحَمُ الراحمينَ فَاستجبنا لَهُ فکَشفنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ»(انبياء، آیات 83 و 84) و ايوب وقتيکه پروردگار خود را خواند که مرا رنجي سخت رسيده است و تو بخشنده ترين بخشندگاني، او را اجابت کرديم و آنچه را از رنج واندوه به او رسيده بود زايل ساختيم.

یاد خدا، درمان بیماری های روانی

یاد خدا در مقام پیشگیری از ابتلای بیماری موجب ایمنی روان از بیماری می شود و در مقام درمان بیماری یاد خدا شفا دهنده بیماری است بطور که پیامبر(ص): ذِكْرُ اللَّهِ دَوَاءٌ وَ شِفَاء(ذنوری میرزاحسین، مستدرك الوسائلج5،قم:آل البیت لاحیاء التراث الاسلامی،1408هجری، ص286) یاد خداوند درمان و شفای بیماری است. درمان بیماری جسمی که منشأ جسمانی دارد شاید نسبت به درمان بیماری های روانی درمان پذیر تر باشد اما بیماری های روانی را نمی توان به آسانی با روش های درمانی معمولی که در روان شناسی بالینی و روان پزشکی معاصر وجود دارد بطور کامل درمان کرد لذا شایسته است که به سراغ کسانی برویم که نسبت به انسان شناخت کامل دارند، ائمه اطهار علیهم السلام از معدود کسانی هستند که برای درمان بیماری های روانی راهکار ارائه کردند. امام علی علیه السلام یکی از درمان های بیماری روانی را یاد خدا می داند و می فرماید:

1. یاد خدا داروی بیماری روانی. ذكرالله دواء أعلال النفوس(آمدی،عبدالواحد بن محمدتمیمی آمدی،قم: دفتر تبلیغات، 1366،ص188) ياد خدا داروي انوا عبيماري هاي روان است.
2. یاد خدا سلاح درمان، یامَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَ ذِكْرُهُ شِفَاءٌ وَطَاعَتُهُ غناء [غِنًى ] ارْحَمْ مَن رَأْسُ مَالِهِ الرَّجَاءُ وَ سِلَاحُهُ الدُّعَا(مجلسي، محمدباقر، بحارالأنوار ج87، مؤسسةالوفاءبيروت، 1404 قمرى، ص 61)؛ اي آن که نام او دارو، ياد او درمان و بندگي اش توانگري است! برکسي که سرمايه اش، اميد و سازوبرگش دعا به درگاه توست، مهرباني کن.
3. آرامش دلها و روشنایی سینه ها، ذکرُ اللّه جَلاءُ الصُّدورِ و طُمَأْنينَةُ القلوب؛ يادخدا، روشنايي سينه ها و آرامش دل هاست.

بنابراين با ياد خدا قلب انسان را نوراني مي شود و به باشکوه ترين مرتبه انساني خود توفيق مي يابد. هنگام که سراي دل به نور ايمان و معرفت الهي روشن است و وجود او سرشار از عشق به معبود مي شود، آرامشي دل انگيز، روان او را فرامي گيرد و آسايشخاطريمي يابدکهبزرگ ترينلذت هايزمينيدربرابرآنرنگمي بازد. درواقع با ذکر، بعد معنوي و آسماني انسان بر بعد مادي و زميني او چيره مي شود. در اين صورت، همه بيم ها و نگراني ها از بين مي رود و بنده سرمست از باده وصال، نيرويي تازه در خود حس مي کند که با تکيه بر آن مي تواند به رويارويي با همه مشکلات و گرفتاري ها بپردازد بنابر اين ياد خدا،آرام بخش دل هاو تأمين کننده بهداشت، سلامت آرامش رواني انسان است. «الَّذينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِاللّهِ أَلابِذِکْرِاللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد، آیه 28). آنها کسانی هستند که ايمان آورده اند ودل هايشان به ياد خدا مطمئن و آرام است. آگاه باشيد! دل ها با ياد خدا آرامش و ثبات مي يابند.

نماز و آرامش روانی

یکی از رفتارهای که آرامش بخش است نماز است، نماز برای جلوگیری از اضطراب و حفظ آرامش دائمي جسم و روان، تأثیر عمیق دارد زیرا نمازگزار، با ايمان به قدرت لايتناهي پروردگار، در برابرش خاضعانه سر به سجده می گذارد و تنها پناه و یاور مددکاری که کمک می کند خدا را می داند و با نمازهای پنج اولا باورهای اعتقادی را تعمیق می کند وثانیا ایمنی را به روان خود تلقين مي كند و سرانجام آرامش عميق را در وجود خود ملكه مي سازد. در مقابل، کساني که از ياد خدا غفلت مي ورزند و از آن سرباز مي زنند، دچار پريشان حالي شديد خواهند بود به طوري که قرآن در مورد چنين افرادي مي فرمايد؛ «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكا»(طه، آیه 124) هركس از ياد من رويگردان شود، زندگى(سخت و) تنگى خواهد داشت.

پیام های تربیتی آیه

الف) در مسائل تربیتی ضمن اینکه بایستی جنبه های مثبت محتوای پرورشی از ابعاد مختلف یاد آوری شود و برای نهادینه کردن آنها برنامه ریزی صورت گیرد به پیامدهای منفی توجه نکردن به پدیده های تربیتی و آموزشی هشدار داده شود. بارها در قرآن از آثار مثبت یاد خدا سخن گفته شده است اما از آثار منفی رویگردانی از یاد خدا تذکر داده شده است. بنابر این هر مربی آگاه وقتی از فواید مثلا صدقه دادن در راه خدا می گوید باید از عواقب صدقه ندادن هم بگوید یعنی هم مژده دهد و هم بترساند.
ب) یکی دیگر از پیام تربیتی قرآن این است که مربیان از بعد تربیتی به نماز توجه نمایند. یکی از ابعاد تربیتی نماز ایجاد و نهادینه کردن روحیه ای الهی و اخلاقی در وجود فراگیر است که زمینه های رشد اخلاق رذیله را از متربی سلب می کند. اقامه نماز به عنوان مهمترین عمل تربیتی در زدودن اعمال سیئه نقش اساسی دارد. چنانکه خطاب به پیامبر( ص) است« نماز را بر پا دار كه نماز (انسان را) از زشتي ها و گناه باز مى دارد»(«و اقم الصلوة ان الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر» (بقره/153)).نماز با افعال و اذكار پرمحتوايش، انسان را در جهانى برتر و والاتر - جهان قرب به خدا - وارد مى كند؛ و این نزدیکی او را از سرچشمه هاى اصلى فحشاء و منكر كه همان هواى نفس و حب افراطى به دنیا است دور مى سازد. به همین دلیل نماز گزاران واقعى با آگاهی از قبح گناه به سوی گناه نمی روند، و هر قدر روح و جان نماز را دریابد، به همان نسبت از منكرات و زشتي ها دورمى شود و شكوفه هاى فضائل و اخلاق در درون جانش آشكارتر مى گردد.
ج) مربی دینی به این مسأله واقف است که از نگاه قرآن، طبع انسان به گونه اي است که به هنگام روبه رو شدن با سختي ها، بي قرار و ناشکيبا و مضطرب، و هرگاه به رفاه و ثروت برسد، بازدارنده و بخيل است. اما گروهی از این قاعده مستثنی هستند، آنان کسانی اند که نماز بر پا می دارند.(اِنَّ الاِْنْسانَ خُلِقَ هَلوعا. اِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعا. وَ اِذَا مَسَّهُ الْخَير مَنُوعا«اِلاَّ الْمُصَلينَ الَّذينَ هُمْ عَلي صَلاتِهِمْ دائِمُونَ» (معارج/ 19 –23(بي گمان، انسان، ناشکيب آفريده شده است. چون شر به او رسد، بي تاب و چون خير به او رسد، بازدارنده است، مگر نمازگزاران آن ها که همواره نماز به جا مي آورند). اگر مربی بخواهد انسان های تربیت نماید که از در همه حالات از تعادل و ثبات روحی وروانی برخوردار باشد بایستی متربی را با نماز أنس بدهد.
 

نکات تربیتی

الف) نمازگزاران واقعي بر اثر ارتباط شبانه روزي با سرچشمه خوبي ها، زيبايي ها و قدرت ها، به رنگ خدا در مي آيند و به آرامشي ژرف مي رسند. پس به تدريج از ناهنجاري هاي اخلاقي پاکيزه مي شوند.از جمله آن که هنگام روبه رو شدن با دشواري هاي زندگي بي تاب نمي شوند و به گاه دست يافتن به تنعم و ثروت نيز ديگران را فراموش نمي کنند.
ب)يکي از عمل هايي که سرشار از انگيزه ياد خداست، مي تواند بيدار باش و به خويش آورنده باشد، مي تواند همچون شاخص و علامتي، رهروان راه خدا را بر روي خط مستقيم ثابت بدارد، و از گيجي و سر در گمي حفظ کند، «نماز» است.
ج) ياد خدا از طرفي، هدف را که همانا پيوستن به او - يعني به بي نهايت خوبي و کمال - است، همواره مدنظر قرار مي دهد و مانع از گم کردن جهت مي شود و از طرفي، به شخص قوت قلب و نشاط و اطمينان مي بخشد و او را از سرخوردگي و فريفته شدن به پديده هاي مشغول کننده يا از بيم ناک شدن از ناهنجاري هادر برابر ناهمواري ها محافظت مي کند.
د) توجه به ذات پاك پروردگار، عبادت و نيايش در پاكسازى جان از رذائل اخلاقى مانند بخل، جزع، و بى تايى اثر مستقيم دارد، به این وسیله در سلامت روان تأثير اساسي مي گذارد. پس نماز، گنجايش روحي انسان را افزايش مي دهد و او را در برابر سختي ها، خويشتن دار و بردبار و به هنگام خوشي ها و بي نيازي ها، باوقار و ديگرخواه مي کنددر نتيجه داراي از سلامت رواني بهرمند خواهد شد.
جوامع غربی به دلیل اینکه در مواجهه با انحرافات دینی، خلاء معنوی، به وجود آمدن مکاتب فکری گوناگون، صنعتی شدن و... در معرض انواع از بیماری های روانی قرار گرفت، برای پیشگیری، و درمان انواع بیماری های روانی، اصطلاحات جدیدی را در دانش روان شناسی پروراندند که در برگردان فارسی برخی آن ها مانند آرامش روانی، سلامت روان، بهداشت روانی و... می باشد، آنان اصطلاحات فوق را برای سازگاری افراد با محیط به کار بردند در حالی در جوامع اسلامی کمتر با انواع بیماری های روانی رایج در غرب سرو کار داشته است لذا در دانش اسلامی و منابع دینی و بخصوص در آیات قرآن کریم با اصطلاحات مانند اسلام، (سلامت) اطمینان، سکینه، ایمنی و ایمان، تقوی، شفاء و... برخورد می کنیم. بیشتری این واژگان برای جلوگیری از مبتلا شدن به انواع بیماری ها به کار می رود؛ به عبارت دیگر اگر جامعه اسلامی بر مدار آموزه های دینی زندگی را سامان دهد در پرتو اسلام، ایمان، تقوی، نه تنها به بیماری های روانی دچار نمی شود بلکه زندگی به سامان در دنیا و آخرت بر یک نظام اجتماعی برادرانه را تجربه خواهند نمود و با وصف انسان مسلم، مؤمن و متقی شناخته خواهد شد.

حمیدالله شریفی