خداوند متعال در سوره توبه گروهی از مردم را برای تفقه در دین سوق می دهد و می فرماید:

فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَهٍ مِنْهُمْ طائِفَهٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّین‏؛
چرا از هر گروهی از آنان، طایفه ای کوچ نمی کند که در دین فهم عمیق کنند؟!
تفقه یعنی فهم عمیق و دین هم مجموعه ای وسیع از معارف است که آیات قرآن می تواند این مجموعه را به تصویر بکشد که آیات الاحکام و فقه (مصطلح) بخشی از مجموعه دین است. بیش از هزار آیه درباره توحید و نیز افزون بر هزار آیه پیرامون معاد، آیاتی درباره قصص انبیا و… وجود دارد که همه این ها به تفقه نیاز دارد. بخش قابل توجهی از آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام مربوط به خودسازی و تهذیب نفس است. قسم های متعددی در قرآن آمده است:

وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها * وَ النَّهارِ إِذا جَلاَّها * وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها * وَ السَّماءِ وَ ما بَناها * وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها * وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها * فَألْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها * قَدْ أفْلَحَ مَنْ زَکَّاها؛
به خورشید و گسترش نور آن در صبحگاهان سوگند * و به ماه هنگامی که از پی آن درآید * و به روز هنگامی که خورشید را آشکار سازد * و به شب، آن هنگام که آن را بپوشاند * و سوگند به آسمان و کسی که آن را بنا کرده * و به زمین و کسی که آن را گسترانیده * و سوگند به روح آدمی و آن کس که آن را (آفریده و) موزون ساخته است * سپس فجور و تقوایش [= شر و خیرش] را به او الهام کرده است * که هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده است.
اگر کسی بخواهد نفس را تزکیه کند لازم است در قدم اول نفس را بشناسد، باید علومی را که در خودشناسی لازم داریم تحصیل کنیم.
گاهی برخی افراد سؤال می کنند چه کنیم در مسائل معنوی رشد کنیم. این سؤال را در یک جمله نمی توان پاسخ داد. بنده عرض می کنم نسبت ایمان و معارف معنوی که از نظر حجم مسائل و پیچیدگی های آن با علم پزشکی قابل مقایسه نیست، اگر این سؤال را از یک پزشک بپرسید که چه کنم تا سالم باشم، قوی باشم؟ مگر می شود این سؤال را در یک جمله پاسخ داد؟
وقتی موضوع تهذیب نفس، خودسازی، رشد اخلاقی و… با آن همه دقت، اهمیت، پیچیدگی ها و موانع سر راه مطرح می شود، آیا می شود در یک جمله جواب داد؟ بنده تصورم این است که اگر همه این نظام عالم برای یک نفر ساخته و پرداخته شده بود، اصلاً کم نبود:

وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النَّاسَ جَمیعا؛۱
و هر کس، انسانی را احیا کند، چنان است که گویی به همه مردم حیات بخشیده است.
این به علت وسعت وجودی انسان است؛ ولی تفقه در این بخش صورت نگرفته که این موضوع خوب تبیین شود. ارزش وجودی انسان و معرفت نفس و اطوار مختلف نفس، به کار علمی و تفقه نیاز دارد.
گاهی برخی افراد به انگیزه های مختلف مانند: رشد معنوی، به دست آوردن آرامش و… به دام گروه ها یا افرادی می افتند که انسان تعجب می کند. وقتی نزدیک می شویم، می بینیم یک فرد یا گروهی مطالب مختلفی را از ادیان گوناگون گرفته، با قواعدی روان شناسانه، معجون مسمومی را ترکیب کرده و عده ای را مشغول کرده است؛ مثلاً می گویند: آقا، خانم، بنشین، دستت را این طور بگیر، سرت را این طور بگیر. شخص در جلسات شرکت می کند، گزارش می دهد که من انجام دادم نتیجه هم گرفتم؛ ولی ما توجیه نیستیم، نفس را به طور صحیح نمی شناسیم تا این موضوع را تحلیل کنیم که این نفس ابعاد گسترده دارد، بخش روان شناسی اش جداست، بخش حرکات منظم و موزون و تأثیرش بر نفس جداست، بخش جملات موزون و تأثیرش بر نفس، بحث مفصلی دارد. این موضوع به تحلیل و تبیین دقیق نیاز دارد. این مجموعه حرکات که دین نیست،  اگر هم تأثیری دارد موقت است و چه بسا در طولانی مدت آسیب زا هم باشد و افراد، لطمه های بسیاری هم خورده اند.
ولی شما می بینید یکدفعه خبر می رسد که یک نفر، مدتی در فلان محل،  ده هزار نفر یا بیشتر را با همین دستورها و حرکات بازی داده است. ما که منبع لایزال قرآن و معارف اهل بیت علیهم السلام را در اختیار داریم تا به خودشناسی و معرفت نفس برسیم، چرا نباید تفقه کنیم تا هم سر نخ های این علوم را به دست بیاوریم و خودمان را تزکیه کنیم و هم تشنگان این وادی را سیراب کنیم.
در این مجال محدود، به چند مطلب اشاره می کنم که به عنوان سر نخ های معرفت نفس و خودسازی در قرآن و سنت مطرح شده است:

خداوند متعال می فرماید:
یا أیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ؛۲

این اکل طیب چیست؟ نقش تغذیه صحیح در عمل صالح (در تصمیم گیری ها، در رشد، در عبادت و…) چیست؟ این مسائل به تفقه و دقت نیاز دارد. آیا از تغذیه رایج در جامعه امروز، عمل صالح و رشد برمی خیزد؟…

یکی از معضلات ما این است که در عبادات یا در خلوت خود، حضور قلب نداریم. وقتی به نماز می ایستیم، افکار و خیالات مختلف به ما هجوم می آورد. این سؤال مکرر مطرح می شود. خدای متعال پنج حس در وجود انسان قرار داده است. یکی از آن ها حس باصره است. چشم انسان دائم تصویر می گیرد و قوه خیال، این تصاویر را بایگانی می کند. حافظه ما بایگانی عظیمی است. وقتی به نماز و عبادت می ایستیم، این بایگانی باز می شود و مرور می شود و من از ارتباط با خدای خود محروم می شویم. این بایگانی از کجا تغذیه می شود؟ از حواس انسان. یکی از آن ها قوه باصره و چشم است.
به این بحث در حکمت عملی پرداخته شده و در آیات و روایات نیز به کنترل میدان دید توجه ویژه شده است.
یکی از سر نخ های مهم در قرآن کریم برای تهذیب نفس و تزکیه که معصومین علیهم السلام نیز آن را شرح داده اند،  این آیه است که می فرماید:

ما أصابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَهٍ فَمِنْ نَفْسِکَ؛۳
آنچه از نیکی به تو می رسد، از طرف خداست و آنچه از بدی به تو می رسد، از سوی خود توست.
و در آیه ای دیگر:

إِنَّ اللهَ لا یَظْلِمُ النَّاسَ شَیْئاً وَ لکِنَّ النَّاسَ أنْفُسَهُمْ یَظْلِمُون؛۴
خداوند هیچ به مردم ستم نمی کند؛ ولی این مردم اند که به خویشتن ستم می کنند.
این آیات و مجموعه آیات اینچنین نیز به تفقه و فهم عمیق نیاز دارد.

خلاصه
قرآن کریم بعد از چندین سوگند، رستگاری  را برای افرادی می داند که تزکیه نفس کرده اند. برای تزکیه نفس، علاوه بر استمداد از خداوند متعال و توسل به اهل بیت علیهم السلام و توجه ویژه به عبادات، لازم است که نفس را خوب بشناسیم و برای معرفت نفس به علوم متعدد نیاز داریم؛ از این رو تحصیل این علوم، همت ویژه می طلبد و در هیچ دوره ای از تاریخ، زمینه و امکانات به اندازه دوره و زمان ما نبوده است. امید است که دوستان با استفاده از امکانات، با همت بیش از پیش بتوانند بعد از پژوهش دقیق، این علوم را تدوین کنند و هم خود به رشد برسند و هم دیگران که از سراسر جهان دست نیاز به این علوم دراز کرده اند، بهره مند شوند.

------------------
پی نوشت ها:
1.سوره مائده: ۳۲.
2.سوره مؤمنون: ۵۱.
3.سوره نساء: ۷۹.
4.سوره یونس: ۴۴.
-----------------
منبع : چشمه زلال