نگاه به تولید ملی از منظر دینی و وضعیت فعلی ما
این نوشتار حاوی بحثی در باب جایگاه تولید ملی در نگاه اسلامی و نیز ارتباط آن با وضعیت فعلی ما است. توضیح اهمیت تولید در دانش اقتصاد، بررسی ضرورت های رویکردی به تولید در وضعیت فعلی ایران، توضیح جایگاه تولید در ادبیات دینی (به ویژه با استناد به نهج البلاغه) و بحثی پیرامون الزامات گسترش تولید از جمله مطالبی هستند که در این نوشتار ارائه شده است.
واژگان کلیدی: تولید ملی نهج البلاغه، سیره نبوی، سیاست های حمایتی
مبانی رویکرد به مبحث تولید ملی
در رابطه با حمایت از تولید ملی و کار و سرمایه ایرانی، در ابعاد مختلف مسئله می توان مباحثی را عرضه داشت. در این نوشتار به بخش های مختلف این مسئله می پردازیم. بعد اول در رابطه با فلسفه و ضرورت این نامگذاری است. این مسأله را از چند جهت می توان مورد بررسی قرارداد. ذیل این مبحث ابتدا لازم است از جایگاه تولید، فی حد نفسه، در علم اقتصاد سخن به میان آورد. وقتی که موضوعات مهم اقتصادی را در نظر می گیریم معمولا از مصرف، توزیع و تولید به عنوان سه موضوع اساسی مطرح در این علم یاد می کنیم. در مقایسه این سه موضوع، به نظر می رسد، مهمترین و اساسی ترین موضوع "تولید" است؛ زیرا اگر تولیدی در کار نباشد چیزی برای مصرف وجود نخواهد داشت. همان طور که اگر تولیدی صورت نگیرد اصلاً موضوعی برای توزیع هم وجود نخواهد داشت.
بنابراین اساسی ترین و اولین موضوع مهم در اقتصاد بحث تولید است؛ چه آنکه تولید هیچ موضوعی برای اقتصاد وجود نخواهد داشت. به این ترتیب اهمیت تولید به لحاظ علم اقتصاد روشن است.
ضرورت های رویکرد به تولید ملی در اقتصاد ایران
بحث دومی که باید طرح شود این است که به لحاظ اقتضائات اقتصادی، در اقتصاد ایران چه ضرورتی برای تأکید بر بحث تولید ملی و سرمایه ایرانی وجود دارد. واقعیت این است که در حال حاضر ما با تحریم های دشمن مواجه هستیم. طبعاً اگر ما بخواهیم از حقوق مسلم خود دفاع کنیم چاره ای جز آن نداریم که در مقابل این تحریم ها باستیم. هم اکنون نقطه محوری این تحریم ها تمرکز بر تحریم های اقتصادی است. در چنین وضعیتی باید با اتکاء برظرفیت ها و استعدادهای نیروهای داخلی نیازهای خود را تأمین کنیم و، ان شاءالله، همان طور که مقام معظم رهبری فرموده اند از این تهدیدها برای کشور فرصت بسازیم. ذیل چنین رویکردی می توان امیدوار بود که برای همیشه بندهای وابستگی اقتصادی به کشورهای بیگانه قطع شود.
علاوه برتحریم، ما با مقوله ای به نام بیکاری مواجه هستیم. همین طور ما در بحث تولید ملی ملاحظه می کنیم که بر اساس آمارهای موجود طراز بازرگانی و تجارت خارجی ما مناسب است؛ یعنی وقتی ما نفت را در نظر نمی گیریم واردات کشور از صادرات بیشتر است که امر مطلوبی نیست. این به آن معنااست که ما بیش از این که تولید می کنیم مصرف می کنیم. به همین دلیل کشور ماباید برنامه ریزی کند تا وضعیت بازرگانی و تجارت خارجی خود را مثبت کند. این هدف تنها هنگامی محقق می شود که از تولید ملی به صورت جدی حمایت شود.
در توضیح این مسئله باید گفت که لازم است از سرمایه های در دسترس کشور استفاده بهینه صورت پذیرد. بهترین شاهد در حال حاضر این است که سرمایه های سرگردان زیادی در کشور ما وجود دارد که به گردش آنها به جای اینکه نقطه قوت اقتصاد باشد به صورت دوره ای در بازارهای واسطه ای مثل سکه و ارز و امثال این ها برای اقتصاد کشور مشکل ساز می گردد. اگر این سرمایه ها مجالی در عرصه تولید پیدا کنند به نکته قوت نظام تبدیل می شود. از این جهت ما باید تدابیری را در دست بگیریم که به سرریز سرمایه های موجود در کشور به حوزه تولید بیانجامد و به صاحبان سرمایه جهت رویکرد به عرصه تولید انگیزه ببخشد. چنین رویکردی سبب خواهد شد که این سرمایه ها، به جای ورود در بازارهای واسطه، در فرآیند تولید وارد شوند. این نیازمند تدبیر و برنامه ریزی است.
نگاهی به بودجه دولت نیز نشان می دهد که اگر بخواهیم بودجه دولت را بدون نفت ببندیم دچارکسری این بودجه راه فایق آمدن بر کسری این بودجه در طی دهه های گذشته، به صورت ساختاری، در اقتصاد ایران استفاده از درآمدهای ناشی از فروش نفت خام بوه است. در حالی که اگر تولید ملی تقویت شود. در اثر افزایش تولید و مالیات هایی که دولت می تواند از تولید بگیرد، تأمین اعتبار بودجه می تواند به جای نفت از محل مالیات ها باشد. در چنین وضعیتی می توانیم بودجه خود را متوازن سازیم.
علاوه بر این اگر بخواهیم بحث تورم را حل بکنیم جز اینکه در مقابل تقاضاهایی که وجود دارد تولید بکنیم راهی در دست نداریم. واضح است که وقتی عرضه زیاد می شود قیمت ها، خود به خود، متعادل می گردد و تورم، به صورت ریشه ای، حل می شود. به هر حال باید اذعان نمود که راه حل بسیاری از موضوعات کشور مثل تورم و بی کاری، عدم توازن در بودجه دولت و عدم توازن در طراز بازرگانی و تجارت خارجی در تقویت هرچه بیشتر تولید ملی است.
نکته ای در نام گذاری سال های منتهی به امسال در رویکرد به مباحث اقتصادی وجود دارد که باید به آن پرداخت. این تأکید بر اقتصاد به هیچ وجه به معنای عدم توجه کشور به اهداف فرهنگی نیست. دقت در فرمایش و رویکرد مقام معظم رهبری توجه ویژه به اهداف معنوی و فرهنگی در نظام نشان می دهد؛ بلکه واقعیت آن است که این تأکید بر مباحث اقتصادی خود بخشی از تأکید کلی تر نظام بر اهداف والای فرهنگی نظام است؛ چه آنکه اگر ما به عرصه های اقتصادی مهمی نظیر اصلاح الگوی مصرف، جهاد اقتصادی و گسترش تولید ملی بپردازیم راه طمع ورزی دشمنان نظام را جهت ضربه زدن به آن از طریق اقتصاد می بندیم. در این صورت است که می توان اقتدار از نظام را بیش از پیش تثبیت نمود و، به این ترتیب، این اصلی ترین نظام معنویت گرا را در جهان در رسیدن به اهداف اصلی و معنوی خود یاری رساند.
خاستگاه روایی رویکرد به مبحث تولید
در نصوص دینی ما تأکید فراوانی هم بر مقوله کار و هم بر مقوله تولید گردیده است. قرآن کریم، به صراحت، بیان می دارد: "لیس للانسان الا ما سعی" (هیچ چیزی برای انسان جز آن چه که تلاش می کند نیست). (النجم: 39) در واقع اگر کشوری بخواهد توسعه پیدا کند راهی به جز کار و تلاش پیش روی خود ندارد. هم چنین در روایات حضرت رسول (ص)، صراحتاً، بحث تلاش برای تأمین معاش جهاد فی سبیل الله تعبیر شده است و خود حضرت، با تمام شان و منزلتی که داشتند، بوسه بر دست کارگر می زدند. این نشان دهنده مقام کارگر در مجموعه ارزش های اسلامی است. فرازهایی از فرمایش حضرت علی (ع) در نهج البلاغه در خصوص حمایت از کسانی که، در بخش های مختلف برای رفاه و آبادانی جامعه تلاش می کنند، نیز ناظر بر همین مسئله است. حضرت در نامه 53 نهج البلاغه به اهمیت تولید کنندگان برای قوام نظام و زندگی مردم اشاره می کنند. در یک فراز حضرت افراد جامعه را به چهار گروه تقسیم می کند: سپاهیان، مالیات دهندگان، کارگزاران دولت و تجار و صاحبان صنایع و، بعد از این که اهمیت هر کدام را بیان می کنند، در بخش آخر می فرمایند: بارزگانان و صاحبان صنایع کسانی هستند که قوام تمام گروه های قبل بستگی دارد به تلاشی که آنها انجام می دهند. حضرت می فرمایند: این ها کسانی هستند که از راه های دور با تحمل مشکلات اسباب آسایش و زندگی مردم را فراهم می کنند و در اختیار آنها قرار می دهند. بنابراین باید تولید کنندگان مورد حمایت جامعه قرار بگیرند. در فرازی از این نامه، حضرت مالک را توصیه می کنند و می فرمایند: وصیت مرا درباره بازرگانان و تولید کنندگان بپذیر، این ها کسانی هستند که خود را به خطر می اندازند و اسباب آسایش مردم را فراهم می آورند. ایشان هم چنین، در بیانی ارزشمند، می فرمایند: این گروه سرچشمه جوشان همه منافع و اسباب زندگی مردم هستند و تو، به عنوان حاکم و ولی مردم، باید از آنان حمایت کنی.
نکته راهبردی دیگری که در نامه حضرت امیر خطاب به مالک اشتر وجود دارد این است که مطابق سفارش ایشان نگاه به تولیدکننده نباید این باشد که این ها منشا درآمد برای دولت هستند؛ بلکه باید نگاه آن باشد که این ها منشأ آبادی کشور هستند. این نگاه، بیانگر و ارایه دهنده نگاه بسیار مهم است که کارگذاردولت باید وقتی با تولید کننده مواجه می شود به گونه ای به وی نگاه کند که وی احساس کند صاحب ثروت است. به زبان دیگر اگر چه این مطلب که باید از تولید کننده مالیات گرفت بحث درستی است؛ اما مواجهه کارگزارن با تولید کنندگان، پیش از هر چیز، نباید این گونه باشد که آنها منشأ درآمد هستند؛ بلکه اولویت اول نگاه باید این باشد که ایشان منشا آبادانی هستند.
توصیه هایی که حضرت به مالک دارند بسیار ارزشمند است. حضرت به مالک می فرمایند: باید کوشش تو در آبادی زمین بیش از جمع خراج باشد؛ زیرا خراج جز با آبادانی به دست نمی آید و آن کسی که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی مطالبه کند شهرها را خراب و بندگان خدا را نابود کرده است و حکومتش مدت زیادی دوام نخواهد آورد.
اگر سنگینی مالیات یا رسیدن آفات یا کمی آب و خشک شدن چشمه ها یا عوامل دیگر سبب شود تا به تو شکایت آورند مالیات را به مقداری که حال آنان بهبود آورد تخفیف بده و هرگز این تخفیف بر تو گران نباید؛ زیرا گنجینه ای است که سرانجام آن را در آبادانی و عمرانی دولت خویش به کار می گیری و سبب می شود که از تو به خوبی ستایش کنند و در گسترش عدالت از ناحیه تو با خرسندی برخورد کنند و تو نیز از آنان خوشنود می شوی و تو می توانی از طریق ذخیره ای که برای آنان قرارداده ای بر آنان اعتماد کنی و نیز می توانی با این عمل، که آنان را به عدالت عادت داده ای، بر آنان مطمئن باشی؛ زیرا گاهی برای تو گرفتاری هایی پیش می آید که باید بر آنان تکیه کنی، و در این حال، آنان تحمل آن را خواهند داشت؛ اما ویرانی زمین تنها به این علت است که کشاورزان و صاحبان زمین فقیر شوند و بی چارگی و فقر آنان به سبب آن است که زمام داران به ثروت اندوزی می پردازند و از تاریخ عبرت نمی گیرند.
تحلیل این فراز زمان طولانی ای را می طلبد، با این حال به صورت خلاصه به بخش هایی از آن می پردازیم. اولین مطالب رویکردی است که ولت باید در مواجه با تولید کنندگان داشته باشند. بحثی که امام (ع) در این جا بر آن تأکید می کنند این است که اگر تولید کنندگان اظهار کردند که ما مشکل داریم باید به مشکلات آنها گوش فرا داد.
نکته دیگر، که حضرت بر آن به جد تأکید می کنند، این است که دولت باید بداند که حمایت از تولید کننده در واقع حمایت از خود او است؛ زیرا اگر ایشان موفق باشند از دولت در مواقع سختی پشتیبانی خواهند کرد.

پی نوشت‌:
* عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مبنای و رویکرد به مبحث تولید ملی
منبع: دکتر سید رضا حسینی عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مبنای و رویکرد به مبحث تولید ملی (1391) خرد نامه همشهری شماره 96 کاری از گروه مجلات همشهری