رهبر معظم انقلاب برای نخستین بار در سال ۱۳۸۹ ضرورت پدیدآوردن اقتصاد مقاومتی[1] در کشور را عنوان کردند. پس از آن نیز بر ثمربخش بودن اقتصاد مقاومتی، اهمیت برنامه ریزی و ثبات برنامه های اقتصادی، مدیریت مصرف، کاهش اتکا به درآمدهای نفتی و نیز مردمی کردن اقتصاد، اهمیت شرکت های دانش بنیان، اجرای سیاست های کلی اصل ۴۴ و حمایت از تولید مکرراً تأکید داشته اند.[2] مجموعه ی این موارد نشان می دهد که بنا به تشخیص ایشان، این موضوع برای آینده ی کشور بسیار مهم است. از این رو باید مد نظر اقشار مختلف جامعه و از جمله اساتید و دانشجویان قرار گیرد. این نوشتار در پی آن است که ابعاد اهمیت این موضوع را بررسی کند و رئوس موضوعاتی را تشریح نماید که باید در کشور مد نظر قرار گیرد.
آیا اقتصاد مقاومتی انفعالی است؟
جمهوری اسلامی از سال های آغازین پس از انقلاب اسلامی علی رغم همه ی مشکلات و کاستی ها توانسته است اولاً حرف نو و جدیدی را مبتنی بر اسلام ناب محمدی صلوات الله علیه و آله به عرصه ی جهانی عرضه کند و حکومتی را بر پایه ی آن اداره نماید. ثانیاً توانسته است به پشتوانه ی «رهبری دینی» و «مردم انقلابی» در مقابل همه ی مشکلات ایستادگی کند و توطئه ها را خنثی نماید. ثالثاً در عرصه های مختلف علمی و زیربنایی پیشرفت هایی جدی داشته باشد. بدیهی است که چنین نظامی موجودیت اندیشه های پوشالی غرب و نظام های سیاسی بنا شده بر آنها را با تهدید مواجه  کرده است، به ویژه که نظام های مذکور هنوز نتوانسته اند پاسخی جامع به همه ی نیازهای انسانی بدهند.
اهمیت اقتصاد مقاومتی از آن جا ناشی می شود که هجمه ی دشمنان انقلاب اسلامی برای متوقف کردن روند پیشرفت انقلاب در سال های اخیر بیش از هر زمان دیگری بر عرصه ی اقتصاد تمرکز یافته است. دشمنان در پی فشار اقتصادی به دنبال این هستند که اولاً روند پیشرفت کشور را متوقف نمایند، ثانیاً از طریق دشوارساختن زندگی اقتصادی برای مردم، اعتماد و دلبستگی ایشان را به نظام کاهش دهند[3] و نظام جمهوری اسلامی را از درون به سمت تضعیف و نهایتاً فروپاشی ببرند.
بنابراین تحریم های اخیر اگرچه به بهانه ی انرژی هسته ای افزایش یافته است، اما درحقیقت با هدف مقابله با کلیّت نظام جمهوری اسلامی برنامه ریزی شده است.[4] این تحریم ها برای کشور ما یک مسأله ی کوتاه مدت نیست. پس برای مقابله با آنها تدبیری بلندمدت در عرصه ی اقتصاد لازم است و این تدبیر، همین اقتصاد مقاومتی است که در سال های اخیر مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده است.
با این نگاه، اقتصاد مقاومتی یک برخورد انفعالی در برابر تهاجمات دشمن نیست، بلکه یک طراحی فعال برای کاهش آسیب پذیری و مقاوم سازی اقتصاد کشور در مقابل تهدیدهای خارجی است. در اقتصاد مقاومتی قرار نیست روند پیشرفت کشور متوقف و حتی سرعت آن کاهش یابد، بلکه قرار است برای یک پیشرفت مستمر و باسرعت را به گونه ای برنامه ریزی کنیم که از آسیب تهدیدات دشمن مصون بمانیم.
نقاط اصلی ضعف اقتصاد کشور چیست؟
برای این که بتوانیم در مقابل تهدیدهای دشمن، آسیب پذیری کشور را کاهش دهیم، باید دقیقاً نقاط ضعف این عرصه را شناسایی کنیم. در یک نگاه اجمالی مهم ترین نقاط ضعف اقتصاد کشور را می توان این گونه برشمرد:
۱. وابستگی کشور به کالاهای حیاتی و استراتژیک خارجی
اگرچه در سال های پس از انقلاب، کشور در بسیاری از نیازهای حیاتی به خودکفایی رسیده است، اما هنوز هم در بخشی از مهم ترین نیازهایش به خارج وابسته است. نگاهی به لیست واردات کشور نشان می دهد که در عرصه ی کالاهای خوراکی مواردی همچون: برنج[5]، دانه ی ذرّت دامی[6]، قند و شکر[7]، گوشت[8]، روغن خام سویا[9] در زمره ی بیست کالای اول وارداتی هستند. در حوزه ی صنعتی نیز شمش فولاد به عنوان یکی از مهم ترین اقلام صنعت، اولین کالای وارداتی کشور است.[10] به طور کلی آمار واردات کشور نشان می دهد که بیش از ۲۵ درصد واردات کشور در بیست قلم کالا خلاصه می شوند که بخش عمده ای از آنها به نیازهای مهم و استراتژیک کشور مرتبط هستند.[11]
2 . وابستگی به دانش و فناوری کشورهای غربی
«تولید کارآمد» با «چرخه ی نوآوری و پیشرفت در تولید» تفاوت دارد. به این معنی که علاوه بر تولید کالا در داخل، بومی شدن توان تولید، همراه با نوآوری مستمر آن اهمیت دارد. علم و فناوری عامل اصلی است که باعث می شود بتوانیم محصول را تولید کنیم و به طور مستمر آن را با نیازهای روز پیشرفت دهیم.
علی رغم پیشرفت های علمی فراوان کشور، هنوز پایه ی علمی و تحقیقاتی در بسیاری از تولیدات شکل نگرفته و علاوه بر این در محصولات با فناوری بالا و دانش بنیان توان کافی در کشور وجود ندارد. مثلاً صنعت نفت، صنعتی با فناوری بالا است که هنوز در کشور پایه های علمی و فناوری آن به طور کامل شکل نگرفته است، در حالی که بیش از صد سال است که نفت ملی شده است.
۳. اتکا و وابسته شدن به ساختارهای متمرکز بین المللی و جهانی
امروزه دیگر بر کسی پوشیده نیست که ساختارهای جهانی از ابتدا برای تسهیل سلطه ی کشورهای قلیل قدرتمند بر مناسبات جهانی و دیگر کشورها طراحی شده اند. لذا وابسته کردن کشور به نظام های جهانی این فرصت را به کشورهای غربی می دهد تا از ظرفیت این نهادها برای فشار بر کشور استفاده نمایند که ملت ایران نمونه هایی از برخوردهای تبعیض آمیز این نهادها را در مسائل سیاسی از جمله انرژی هسته ای، حقوق بشر، مبارزه با تروریسم و ... تجربه کرده است.
در عرصه ی اقتصادی نیز نهادهای جهانی و ساختارهای آنها چنین رفتار و کارکردی دارند. وابسته شدن تبادلات مالی، کالایی و اطلاعاتی کشور به زیرساخت های جهانی این فرصت را برای کشورهای غربی فراهم کرده است تا کشور را با مشکلاتی مواجه نمایند. به عنوان مثال به دلیل اتکا به ارز جهانی و زیرساخت های تبادل پول، با تحریم بانک های کشور و بستن گلوگاه های تبادلات مالی، واردات و صادرات با اتکا به برخی دیگر از سیستم های جهانی تبادل کالا به کشور دشوار شده است.
۴ . وابسته شدن درآمد کشور به صادرات نفت
درآمد حاصل از نفت همچنان بخش مهمی از درآمد کشور را تشکیل می دهد. این درآمد اولاً تک محصولی و ناشی از فروش دارایی های سرمایه ای کشور است و ثانیاً متاثر از رفتار کشورهای متخاصم است که تحریم خرید نفت ایران از سوی اتحادیه اروپا نمونه ای از آن به شمار می رود. به ویژه وقتی این تصمیم با تحریم های مالی همراه می شود، دریافت درآمد فروش آن مقدار از نفت به دیگر کشورها هم عملاً مشکل می شود. لذا وابستگی بودجه ی کشور به این مقدار از درآمد نفتی یک نقطه ی ضعف مهم است.
۵. فقدان مهندسی در تعاملات اقتصادی
به طور طبیعی منظور از اقتصاد مقاومتی، اقتصادی نیست که با دیگر کشورهای دنیا تعامل نداشته باشد. چنین اقتصادی نه ممکن است و نه مطلوب. نکته ی کلیدی در اقتصاد مقاومتی عبارت از «مهندسی تعاملات تجارتی» است. در صورت مهندسی درست تعاملات اقتصادی، می توان از دیپلماسی اقتصادی و فناوری در جهت پیشبرد اهداف انقلاب استفاده کرد. مثلاً در صورتی که کشور در عرصه هایی تصمیم به عدم تولید کالا در داخل و تأمین آن از خارج[12] بگیرد، ضرورتی ندارد که این واردات از کشورهایی انجام شود که با ما دشمنی بیشتری دارند. چنان که در سال ۱۳۸۸ بیش از ۷۵ درصد از واردات کشور ما از ۱۱ مبدأ انجام گرفته است که هفت مبدأ آن یا اروپایی بوده است یا وابسته به غرب.
۶ . آسیب های درونی سیستم های اقتصادی
تجربه نشان داده است که در صورت وحدت و همراهی مردم و مسئولان، تهدیدهای بیرونی معمولاً در عزم کشور خللی وارد نمی کند. از این رو است که باید سیستم های اقتصادی کشور را از جهت وجودِ امکان کارشکنی، فرصت طلبی، سوء استفاده و ... اصلاح نمود. فقدان شفافیت در فعالیت های اقتصادی، امکان سوء استفاده ی عده ای را فراهم می آورد. همچنین امکان سوداگری در بازارهای غیر تولیدی مانند پول و ارز، طلا و ... مدتی کشور را مشغول می کند و هزینه های فعالیت های تولیدی را می افزاید. سیستم بانکی ناکارآمد نیز باعث می شود که منابع مالی آن گونه که باید، به دست تولیدکنندگان نرسد و ... .
برای اقتصاد مقاومتی چه باید کرد؟
اگر قرار باشد آسیب های فوق الذکر را برطرف کنیم، باید اقتصاد کشور از جهت ساختار تولید، منابع اولیه، نوع محصولات تولیدی، جایگاه دولت و ... ویژگی هایی داشته باشد. برخی از مهم ترین این ویژگی ها که در سال های اخیر هم مورد تأکید مقام معظم رهبری قرار گرفته اند، به شرح زیر است:
۱ . دانش بنیان[13] و[14]:
در عصر جدید، اصلی ترین عامل تعیین کننده در خلق ارزش اقتصادی، دانش است. دانش سرمایه ای پایان ناپذیر و متکی به انسان، یعنی اصلی ترین و پایدارترین دارایی هر کشور است. علاوه بر این، دانش دارایی ای است که با مصرف بیشتر، رویش بیشتری را در پی دارد. لذا اگر اقتصاد کشوری بر پایه ی دانش شکل گیرد (اقتصاد دانش بنیان) اولاً امکان رویش مستمر را دارد، ثانیاً پایدار و مستقل خواهد بود.
2. مردمی:
مردم اصلی ترین سرمایه ی نظام اسلامی بوده و هستند. نظام در طول سال های گذشته در عرصه های سیاسی توانسته است با استفاده از این ظرفیت، بسیاری از مسائل و مشکلات را حل کند. اما در عرصه ی اقتصاد هنوز آن گونه که باید، از ظرفیت مردم برای تولید و رشد کشور استفاده نشده است. بنا بر اندیشه ی رهبر معظم انقلاب یکی از مهم ترین علل وجود مشکلات اقتصادی کشور، عدم شناخت ظرفیت مردمی و عدم استفاده از آن است[15]. در صورتی که بتوان اقتصاد کشور را بر پایه ی مشارکت حداکثری مردم شکل داد، از حیث مقابله با تهدیدها و اثرپذیری از آنها مقاوم خواهد شد.
3. اقتصادی درون زا و متمرکز بر زنجیره های تولید:
کشور ما از حیث منابع اولیه ی تولیدی، غنی و سرشار از معادن و سرمایه های طبیعی است. از حیث بازار مصرف هم وجود جمعیت بیش از هفتاد میلیونی[16] یک بازار بزرگ برای شکل گیری تولیدِ بصرفه و اقتصادی است. لذا رونق دادن اقتصادی که چه از نظر منابع اولیه و چه از نظر بازار مصرف به خارج وابسته نباشد، امری شدنی و مطلوب است. علاوه بر این، ظرفیت های مذکور (منابع غنی و جمعیت) این فرصت را به همراه دارد که زنجیره ی تولید تا آخرین حلقه های آن در کشور شکل بگیرید و حداکثر ارزش افزوده را نصیب تولیدکننده و کارگر ایرانی کند. ترکیب این دو نکته باعث می شود که بر نوعی از موضوعات تولیدی تمرکز کنیم که به «صنایع پیشران» معروف شده اند. با رونق این صنایع است که ده ها صنعت دیگر نیز رونق می یابد؛ صنایعی مانند ساخت و ساز مسکن، نفت و گاز و خودرو مثال هایی از این گونه صنایع است.
4. صادرات گرا:
اقتصاد مقاومتی باید صادرات گرا باشد. صادرات، ظرفیت کسب درآمد خارجی و افزایش سرمایه های ملی را به همراه دارد. ضمن این که اقتصاد صادرات گرا اقتصادی است که امکان رقابت در دنیا را برای خود فراهم می کند و خود را در سطح اقتصادهای برتر و قدرتمند نشان می دهد. صادارت کالا کشور را از فروش خام سرمایه ها و دارایی های خود مانند نفت نیز بی نیاز می کند.[17]
5. ساختارسازی منطقه ای در مقابل نظام های جهانی:
از اساسی ترین کارهای لازم در اقتصاد مقاومتی ایجاد ساختارها و سازوکارهایی است که کشور را متأثر از زورگویی به واسطه ی سیستم های جهانی نکند. مثلاً پیمان های دوجانبه با کشورهای همراه و همسو می تواند جایگزین پیوستن به پیمان های جهانی شود. استفاده از پول های کشورهای دو طرف برای تعاملات تجاری جای خود را به محوریت دلار در اقتصاد دنیا بدهد. شکل دهی مؤسسات مالی معتبر، بیمه های بزرگ، شرکت های معظم حمل و نقل و ... ظرفیت هایی موازی با ساختارهای در اختیار غرب را در اختیار ما نیز قرار می دهد.
لذا با اتخاذ تدابیر دقیق مسئولان، کشور ما می تواند از فرصت تحریم برای ایجاد یک اقتصاد متفاوت و متناسب با اقتضائات جمهوری اسلامی بهره بگیرد و در این عرصه کاملاً از آسیب پذیری در مقابل دشمن مصون بماند.

پی نوشت:
۱. ما باید یک اقتصاد مقاومتىِ واقعى در کشور به وجود بیاوریم.
۲. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با کارگزاران نظام 3/۵/1391، در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت های دانش بنیان 8/۵/1391 و در دیدار رئیس جمهوری و اعضای هیئت دولت 2/۶/1391
۳. بیانات رهبر انقلاب در دیدار با کارگزاران نظام 3/۵/1391
۴. بیانات رهبر انقلاب در اجتماع مردم بجنورد 19/۷/1391
۵. ۱۲۵۵ میلیون دلار با سهم ۲.۰۳ درصد از واردات کل کشور
۶. ۱۲۳۴ میلیون دلار با دو درصد سهم از واردات کل کشور
۷. ۷۵۲ میلیون دلار با ۱.۲۲ درصد سهم از واردات کل کشور
۸. ۷۰۹ میلیون دلار با ۱.۱۵ درصد سهم از واردات کل کشور
۹. ۶۷۷ میلیون دلار با ۱.۱ درصد سهم از واردات کل کشور
۱۰. ۲۳۹۰ میلیون دلار با ۳.۸۷ درصد سهم از کل واردات کشور
۱۱. آمار واردات کشور
۱۲. به طوری کلی نباید به این باور غلط رسید که باید همه چیز در کشور تولید شود. تولید برخی کالاها در کشور ضرورت ندارد و به راحتی می توان آنها را از خارج تأمین کرد بدون آن که برای اقتصاد و سیاست ما خطرناک باشد و در عوض فرصت ها و سرمایه های درگیر در آن تولید را به بخش های مهم و اولویت دار تر سوق داد. علاوه بر این، تولید برخی کالاها در کشور اقتصادی هم نیست و اگر خدشه ای به استقلال سیاسی و اقتصادی کشور نزند، باید آن را از خارج تأمین کرد، چرا که در غیر این صورت اقدام به تولید آن نوعی هدررفت منابع محسوب می شود.
۱۳. جستار صنایع دانش بنیان
۱۴. اگر ما ان   شاءالله بتوانیم بنیانگذارى کارهاى اقتصادى بر پایه   ى دانش را پیش ببریم و به وجه غالب اقتصاد کشور تبدیل کنیم، این نه تنها به کشور قدرت اقتصادى خواهد داد، بلکه قدرت سیاسى هم خواهد داد، قدرت فرهنگى هم خواهد داد. وقتى یک کشورى احساس کرد که با علم خود، با دانش خود می تواند زندگى خود را و ملت خود را اداره کند و به دیگر ملت ها خدمت برساند، احساس هویت می کند، احساس شخصیت می کند؛ این درست همان چیزى است که ملت هاى مسلمان امروز به آن احتیاج دارند... به نظر من یکى از بخش هاى مهمى که می تواند این اقتصاد مقاومتى را پایدار کند، همین کار شماست؛ همین شرکت هاى دانش   بنیان است؛ این یکى از بهترین مظاهر و یکى از مؤثرترین مؤلفه   هاى اقتصاد مقاومتى است؛ این را باید دنبال کرد. (از بیانات رهبر انقلاب در دیدار جمعی از پژوهشگران و مسئولان شرکت های دانش بنیان؛ 8/۵/1391)
۱۵. چنان که در عرصه ى بسیار دشوارِ جنگ این اتفاق افتاد، راه باز شد؛ کسانى توانستند راه را باز کنند - تا هر جوانى، هر پیرى، هر مردى، هر زنى که بخواهد در این کار بزرگ شرکت کند، راه برایش باز باشد. در زمینه هاى گوناگون هم می شود، در اقتصاد هم می شود. اقتصاد کشور، تولید کشور می تواند به وسیله ى همت مردم، با پول مردم، با ابتکارهاى مردم، با انگیزه هاى مردم، چندین برابر شکوفایى پیدا کند. سیاست هاى اصل 44 را که ما تدوین کردیم، بر اساس همین نکته بود. (بیانات رهبر انقلاب در اجتماع بزرگ مردم کرمانشاه ؛ 20/۷/1391
۱۶. نقش و اهمیت جمعیت در اقتصاد یکی از عواملی است که امروز بر ضرورت افزایش جمعیت کشور می افزاید.
۱۷. انتظار هم داریم که در آینده بتواند رشد متناسب خودش را داشته باشد؛ به طورى که معادله ى صادرات و واردات حتماً مثبت باشد. ما باید به این جا برسیم و بتوانیم خودمان را از درآمد نفت واقعاً بى نیاز کنیم. یکى از بزرگ ترین بلیّات اقتصاد ما، و نه فقط اقتصاد ما، بلکه بلیّات عمومى کشور، وابستگى ما به درآمد نفت است. (بیانات رهبر انقلاب در دیدار فعالان بخش هاى اقتصادى  کشور؛ 26/۵/1390)
---------------------------------------
منبع: دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری (مدظله العالی)