پرسش: آثار تربیتی سخن گفتن از قبر و برزخ چیست؟

پاسخ:
گویند شخصی وارد شهری شد و دو چیز عجیب نظرش را جلب کرد. در ابتدا ملاحظه کرد جلوی هر خانه ایی تعدادی قبر قرار دارد و وقتی سن افرادی را که روی قبرها نوشته شده بود خواند متوجه شد معمولا افراد فوت شده سن پایینی داشته اند. از حکیمی علت را سؤال کرد: حکیم پاسخ داد: مردم این شهر برای این که از غفلت و نسیان به دور باشند و به انجام کارهای نیک رغبت بیشتری نشان دهند دو کار انجام می دهند. اوّل این که مردگان هر خانه را به قبرستان بیرون شهر نمی برند بلکه جلوی خانه خودشان به خاک می سپارند تا برای بازماندگان آن منزل هر روز درس عبرتی باشد تا دنیا را منزلگاه خود قرار ندهند و بدانند یک روز آنها نیز مهمان خاک خواهند بود. دوم این که عمر هر شخص در این شهر با توجه به تلاش و توجه او برای کسب علم و دانش و به کار بستن این علوم در زندگی محاسبه می شود و کاری به عمر طبیعی افراد ندارند. چه بسا پیرمرد هفتاد ساله ای که بیش از 5 سال عمر نکرده یعنی پنج سال از عمر خود را در راه خدا به کسب علم و دانش و به کار بستن آن اختصاص داده و این همان قاعده ایی است که خداوند نیز در روز قیامت در محاسبه اعمال انسان ها از آن استفاده می کند.
نگاه و توجه دستورات دینی به مسأله معاد، قبر و برزخ تا حدی است که برخی بیش از یک سوم آیات قرآن را مرتبط با این موضوع دانسته اند. خدای سبحان در قرآن کریم برای اهمیت معاد همواره این واقعیت را با واژه هایی همچون «یوم و یومئذ» بیان نموده است که حکایت از نزدیکی وقوع آن و ضرورت توجه به آن و اهمیت این موضوع در زندگی انسان ها دارد.
امام علی ـ علیه السلام ـ در نامه 31 نهج البلاغه خطاب به فرزند گرامیشان امام حسن ـ علیه السلام ـ ، ایشان را دعوت به توجه و یاد زیاد مرگ و قیامت کرده و می فرمایند: «یا بنی اکثر من ذکر الموت» یعنی، ای فرزندم توجه خود را به ذکر مرگ زیاد نما.
توجه و اعتقاد به مرگ و قیامت و سوال داخل قبر به حدی است که امام صادق ـ علیه السلام ـ این اعتقاد را از جمله صفات شیعه بودن شمرده اند.(1) در زیر به برخی از آثار این توجه اشاره خواهد شد:
1. تقویت اراده
خداوند با پرده برداری از حقیقت مرگ و قیامت به دنبال سوق دادن انسان ها به سمت اطاعت و بندگی خود بوده است و در قرآن تلاش می شود با ارائه تصویری واقعی، اراده انسان ها برای کسب فضائل و معنویات برانگیخته شود. وقتی انسان از نظام جزا و پاداش دقیق روز قیامت با اطلاع شود و از طرفی بداند که بهشت را به بهاء می دهند نه به بهانه، تمام تلاش خود برای برخورداری حداکثری از پاداش های روز قیامت به کار انداخته و با برنامه ریزی دقیق و اراده ای پولادین این هدف را برای خود نزدیک می گرداند.
2. دوری از غفلت
توجه به قبر و برزخ، انسان را متوجه آینده ای نزدیک و تلاش برای ساختن امارت و خانه آخرت می نماید. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دائما اصحاب خود را به یاد مرگ توجه داده و می فرمودند: کسی که کفن خود را در خانه نگهداری کند از جمله غافلین نوشته نمی شود.(2)
دوری از غفلت و پیامدهای آن ممکن نمی باشد مگر آن که انسان لحظه لحظه زندگی خود را آکنده از یاد خدا و ذکر او نماید. اساتید در توصیه های خود برای سالکان بیان می کنند که: «هنگامی که مرده ای را تشییع جنازه کردی خود را همچون فرد فوت شده تصور نما».
3. عامل امیدواری و گشایش در سختی ها
حقیقت دنیا پیچیدگی آن با رنج ها و سختی ها، بیماری و مشکلات است و شخص بصیر و دانا به راحتی با این حقیقت کنار می آید، تنها مرهم افسردگی های ناشی از سختی ها و کمبودها در دنیا توجه به یاد مرگ و قیامت است. یاد مرگ شیرینی و تلخی ها را معنادار کرده و چهره واقعی و امتحان گون آن ها را به انسان نشان می دهد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در این باره می فرمایند:
بسیار به فکر مرگ و درهم شکننده خوشی ها باشید. زیرا اگر شما در تنگناهای زندگی باشید، یاد مرگ به شما گشایش می دهد پس به زندگی خود راضی و خشنود می شوید و اگر در غنا و دارایی باشید، (دنیا) در نظر شما مبغوض می شود و کوشش در انفاق در راه آن می کنید و پاداش داده می شوید.(3)
چنین انسانی به متاع ناچیز دنیا دل خوش نکرده و چه بسا از سختی ها و مصیبت ها استقبال می کند و همچون حضرت زینب ـ سلام الله علیها ـ شعار او «هر چه از دوست رسد نیکوست» می شود و به فرمایش پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ چنین کسی به کمی مال دنیا راضی می شود و امور سخت دنیا بر او آسان می شود.(4)
4. از بین برنده شهوات
یاد مرگ و توجه به برزخ و قبر یکی از مهم ترین عوامل اطفای طوفان های سهمگین شهوات است وقتی انسان باور کند که برای تک تک اعمال خود حسابرسی وجود دارد ناخواسته از نزدیک شدن به شهوات و گناهان که جلوه گری نفس اماره انسان است پرهیز می کند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ دوای درد انسان غافل از یاد خدا را توجه زیاد به مرگ و روز قیامت دانسته و می فرمایند: «ذکر الموت یمیت الشهوات فی النفس» یعنی: یاد مرگ از بین برنده شهوات در نفس آدمی است.(5) از اینرو از مرگ و توجه به آن به عنوان بالاترین درجه زهد، بالاترین مرتبه عبادت و به عنوان پر فضیلت ترین مرحله تفکر نام برده شده است.(6)
5. تسریع در انجام توبه
انسان در گیرودار زندگی دنیایی و روزمرگی های شخصی چه بسا مبدأ و مقصد خود را فراموش کرده و از هدف خلقت خود غافل می شود. همین امر باعث می شود که از محاسبه نفس و دقت در چگونگی انجام اعمال خود نیز غافل شده و بار گناهان و خطاهای او هر روز بیشتر گردد. توجه به قبر و قیامت، حالت محاسبه نفس را در انسان زنده کرده و انسان را به مراقبه (تحت کنترل قرار دادن کارهای روزانه) و مواخذه (قرار دادن جریمه و تنبیه در صورت انجام گناهان) نفس خود وادار نماید. رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ چنین انسان آگاهی را زیرکترین انسان ها دانسته و می فرمایند: دور اندیش ترین شما کسی است که آماده مرگ است و همانا از نشانه های خرد، اطمینان نداشتن به دنیای فریبنده است و این که به سوی سرای جاویدان برگشت انسان ها می باشد.(7)

پی نوشت:
1. صفات الشیعه، شیخ صدوق، ص50.
2. تهذیب الاحکام، ج1، ص449.
3. ارشاد القلوب، ج1، ص266.
4. همان.
5. روایات تربیتی، ج3، ص204 یاد مرگ.
6. جامع الاخبار، ص165.
7. ارشاد القلوب، ترجمه رضایی، ج1، ص112.