مقدمه

صلوات به عنوان یک دعا، نوعی عرض ارادت و اظهار محبت به پیامبر عظیم الشان اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت مکرم ایشان می باشد که رفته رفته به شعار مسلمانان تبدیل شده است.
تأکید قرآن بر صلوات فرستادن بر حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم درآیه «إِنَّ اللهَ وَمَلَائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَی النَّبِی یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیمًا»[1] سبب اهمیت بیشتر آن شده است.
خداوند متعال، حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم را برای صلوات و درود خویش لایق دانسته و به ملائکه و مؤمنین نیز امر فرموده است تا بر آن حضرت به صورت پی در پی، درود و صلوات بفرستند.

فلسفه صلوات

صلوات فرستادن مسلمانان بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به گونه ای تشکر از زحمات طاقت فرسای ایشان و اهل بیت علیهم السلام و نیز قدردانی آنها از نعمت هدایت ـ که از بزرگترین نعمت های خداوند است ـ می باشد.
از نظر روانشناسی، صلوات فرستادن برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم موجب ریشه دار شدن محبت به آن حضرت و اهل بیتش می شود و این زمینه سازی روحی، تبعیت بیشتر شخص را از رهنمودهای آن بزرگواران فراهم می کند.
علاوه بر این، صلوات، یک دعا است و موجب نزول رحمت الهی می شود؛ چون مسلمانان هنگام صلوات فرستادن دعا می کنند و از خداوند متعال می خواهند که رحمت بیشتری بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام و آنان را به درجات بالاتر قرب الهی برساند.[2]
همچنین صلوات موجب شناخت ائمه علیهم السلام و مأنوس شدن با آنها و در پی آن، درس گرفتن از مکتب آن بزرگواران می شود؛ لذا صلوات فرستادن بسیار سفارش شده است و یکی از توشه های ارزشمندی است که در آخرت، موجب سنگینی وزنة کارهای نیک ما در میزان اعمال می شود.
ائمه علیهم السلام به عنوان الگوهای عملی ما همواره بعد از ذکر نام شریف پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم صلوات را ذکر فرموده اند که نمونه های بارز آن را می توان در نهج البلاغه و صحیفه سجادیه و سایر ادعیه مشاهده کرد.

برخی از آثار و برکات صلوات

امام رضا علیه السلام می فرمایند: «کسی که توانایی بر چیزی که موجب محو گناهانش می شود ندارد، پس بسیار بر محمد و آلش صلوات بفرستد؛ چرا که صلوات گناهان را نابود و ریشه کن می کند.»[3]
امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: «پیوسته میان دعا و استجابتش پرده ای فاصله می اندازد تا این که بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آلش صلوات فرستاد ه شود.»[4]
ایشان درحدیثی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند: «هر که بر من صلوات فرستد، خدا و فرشتگان بر او صلوات می فرستند؛ چه کم صلوات بفرستد، چه بسیار.»[5]
هم چنین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «صلوات بر من و اهل بیت من، نفاق را از بین می برد.»[6]
امام باقر یا امام صادق علیه السلام فرمودند: «در ترازوی اعمال، چیزی سنگین تر از صلوات بر محمّد وآل محمّد نیست و چه بسا مردی باشد که اعمالش را در میزان گذارند و سبک باشد، پس ثواب صلوات او را بیاورند و در میزان نهند، پس به سبب آن سنگین گردد و بر کفه دیگر بچربد.»[7]
امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هر کس به درگاه خدای عزوجل حاجتی دارد، باید در بیان آن، با صلوات بر محمّد و آلش شروع کند و سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمّد و آل محمّد پایان دهد؛ زیرا که خدای عزّوجل، کریم تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد [و به اجابت نرساند]؛ زیرا صلوات بر محمّد محجوب نیست [و بدون برخورد به حجاب و مانعی بالا می رود.]»[8]

صلوات کامل و ناقص

در منابع شیعی و اهل سنت، چگونگی صلوات فرستادن آمده و تأکید شده است که صلوات، کامل فرستاده شود.
روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بر من صلوات ناقص و ابتر نفرستید». اصحاب پرسیدند:«یا رسول الله! صلوات ناقص چیست؟» حضرت فرمودند:«این که بگویید:الَّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد؛ و تا همین جا اکتفا کنید؛ بلکه باید بگویید: الَّلهُمَّ صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد.» [9]
هم چنین ایشان فرموده اند: «هرکس نماز بخواند و در آن نماز، بر من و آل من صلوات نفرستد نماز وی قبول نمی شود.»[10]
به همین خاطر بسیاری از علمای شیعه و جمعی از فقهای بزرگ اهل سنت، ذکر« آلِ مُحَمَّد » را در صلوات تشهد نماز واجب می شمارند.
مثلاً شافعی ( امام مذهب شافعی ) و احمد بن حنبل ( امام مذهب حنبلی ) صلوات کامل را در تشهد دوم نماز، واجب می دانند.[11] جالب اینکه شافعی، فتوای خود را در قالب شعر معروفی صریحاً ذکر کرده است:
یا أهلَ بَیتِ رسولِ الله حُبُّکم فَرضٌ مِنَ اللهِ فی القُرآنِ أنزَلَه
کفاکم مِن عَظیمِ القَدرِ أنَّکم مَن لَّم یصَلِّ عَلَیکم لاصَلاةَ لَه.
«ای اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم! محبت شما در قرآن واجب شده است و در عظمت و مقام شما همین بس که هر کس بر شما صلوات نفرستد نمازش باطل است.»

صلوات و فرج آل محمد علیهم السلام

روایات زیادی وجود دارد که به طور کلی، امر به دعا برای تعجیل در فرج کرده اند، که توقیع شریف حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از این روایات شریف می باشد: «وَ اکثِرُوا الدُّعاءَ بِتَعجیلِ الفَرَج فإنَّ ذلِک فَرَجُکم؛[12] برای تعجیل در فرج من، بسیار دعا کنید، زیرا که گشایش کارهای شما در آن است.»
اما روایات متعددی نیز وجود دارد که امر کرده اند همراه با ذکر شریف صلوات، برای تعجیل در فرج، دعا شود که در دو دسته کلی گنجانده می شوند.
الف) روایاتی که مختص به زمان یا مکان خاصی هستند؛ مثلاً اعمال شب و روز جمعه ادعیه شب قدر و...
برای مثال روایت شده است: «هر کس بعد از نماز ظهر در روز جمعه سه مرتبه بگوید: الَّلهُمَّ صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد و عجِّل فَرَج آلِ محمَّد، از یاران حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود.» [13]
یا در شب قدر، نمازی ده رکعتی وارد شده که بعد از رکعت چهارم آن، در ضمن دعایی آمده است:«یا کریمُ، یا کریمُ، یا کریم، صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد و عجِّل فَرَجهم و اغفِر لی ذُنوبی و بارِک لی فی کسبی».
ب) روایاتی که اختصاص به زمان یا مکان خاصی ندارد و به طور مطلق می باشد؛ مثلاً بعد از هر نماز صبح می توان آن را به جا آورد.
 امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هر کس بعد از نماز صبح و ظهر بگوید: الَّلهُمَّ صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد و عجِّل فَرَجَهُم، نمی میرد تا اینکه حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را درک کند.» [14] گفتنی است که در اسناد و منابع معتبر، صلوات همراه با « وعجِّل فَرَجَهُم » نقل شده است.

زبان دعا

دعا به هر شکل و زبانی که باشد مورد قبول است و لازم نیست با کیفیت یا آداب خاصی باشد گفته شود؛ اگر با رعایت آداب خاص و با استفاده از کلمات و عبارات پر محتوا باشد، قطعاً بهتر خواهد بود.
ادعیه وارده از حضرات معصومین علیهم السلام بهترین شیوه برای دعا کردن هستند و شیعه با بهره مندی از این گنج های ارزشمند معنوی، به زیباترین شکل به درگاه حضرت حق التجا می کند و با این جملات زیبا خواسته های خود را از خداوند می خواهد.
صلوات دعایی است که ائمه اطهار علیهم السلام ما را از کیفیت مطلوب آن آگاه ساخته اند.

تولی و تبری

یکی از واجبات مذهب ما تولّی و تبرّی است؛ به این معنا که باید از دشمنان اهل بیت علیهم السلام دوری جست (تبری) و با دوستانشان الفت داشت (تولی). صلوات، بهترین راه برای نشان دادن تولی است و یقیناً دعا برای تعجیل در امر فرج، به تولایمان خواهد افزود و بهترین شعار برای بیان اعتقاد قلبی ما خواهد بود.
البته در برخی روایات که به تبری توصیه شده است، همراه با صلوات و دعا برای تعجیل در فرج، سفارش شده که نابودی دشمنان اهل بیت علیهم السلام نیز خواسته شود. مثلاً در صلواتی که در کتاب جمالُ الأُسبوع نقل شده، این چنین آمده است: «الّلهُمَّ عجِّل فَرَج آلِ مُحمَّد و أهلِک أعدائَهُم مِنَ الجِنِّ و الإنس».[15]
یا در دعایی در اعمال شب جمعه آمده است، می خوانیم: « الَّلهُمَّ صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد و عجِّل فَرَجَهُم و أهلِک عَدُوَّهُم منَ الجنِّ و الإنس منَ الاوّلینَ و الآخِرین».[16]
آری؛ صلوات، بهترین نماد تولی و تبری است. خداوند، ما را با محمّد و آل محمّد زنده بدارد و با محبت آنها بمیراند و در قیامت، با آنان محشور گرداند و توفیق حضور در عصر فرج آل محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و یاری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را نصیبمان بگرداند.

سوتیتر

1. امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند: «پیوسته میان دعا و استجابتش پرده ای فاصله می اندازد تا این که بر محمد صلی الله علیه و آله و سلم و آلش صلوات فرستاد ه شود.»
ایشان درحدیثی دیگر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند: «هر که بر من صلوات فرستد، خدا و فرشتگان بر او صلوات می فرستند؛ چه کم صلوات بفرستد، چه بسیار.»
2. روایت شده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «بر من صلوات ناقص و ابتر نفرستید». اصحاب پرسیدند: «یا رسول الله! صلوات ناقص چیست؟» حضرت فرمودند: «این که بگویید: الَّلهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد؛ و تا همین جا اکتفا کنید؛ بلکه باید بگویید: الَّلهُمَّ صلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و آلِ مُحَمَّد.»
3. مثلاً شافعی (امام مذهب شافعی) و احمد بن حنبل (امام مذهب حنبلی) صلوات کامل را در تشهد دوم نماز، واجب می دانند.
4. روایات زیادی وجود دارد که به طور کلی، امر به دعا برای تعجیل در فرج کرده اند، که توقیع شریف حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یکی از این روایات شریف می باشد: «وَ اکثِرُوا الدُّعاءَ بِتَعجیلِ الفَرَج فإنَّ ذلِک فَرَجُکم؛ برای تعجیل در فرج من، بسیار دعا کنید، زیرا که گشایش کارهای شما در آن است.»
5. صلوات، بهترین نماد تولی و تبری است.

منبع: مجله امان، خرداد و تیر ماه 1391 ، شماره 36.
------------------------------------------------------
پی نوشت:
[1]. سوره احزاب /56.
[2]. فصلنامه طلوع، شماره 6 ( تابستان 82 )، مقاله «کیفیت صلوات از نگاه فریقین»، محمد حسن زمانی.
[3]. سفینه البحار، ج2، ص50.
[4]. اصول کافی، ج 2، باب الصلاه علی النبی محمد و اهل بیته علیهم السلام، ح اول.
[5]. همان، ح7.
[6]. همان، ح 8.
[7]. همان، ح 15و16.
[8]. همان، ح15و16.
[9]. الصواعق المحرقه، ابن حجرهیتمی مکی، ص 87، به نقل از مجله طلوع، شماره 6، ص 42و43.
[10]. شرح و فضائل صلوات، احمد بن محمد الحسینی اردکانی، ص 21-20. به نقل از الغدیر، ج 2.
[11]. همان.
[12]. غیبت شیخ طوسی، فصل چهارم، ص 515.
[13]. مستدرک وسائل الشیعه، ج 6، ص 94و 98.
[14]. مستدرک وسائل الشیعه، ج 5، ص 97.
[15]. جمال الاسبوع، ص 479.
[16]. بحار، ج 86، ص 289.