بسم الله الرحمن الرحیم

1- با توجه به این‌ که آثار علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» جایگاه ویژه‌ ای در مباحث ارائه‌ شده توسط حضرتعالی دارد و از طرف دیگر شما راز عبور از پل صراط در دنیای امروز را سلوک ذیل شخصیت حضرت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» می‌ دانید. جایگاه آثار علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» در سلوک ذیل شخصیت امام کجا است؟

ابتدا اجازه دهید بنده نظر آقایان دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی و دکتر کریم مجتهدی را در رابطه با شناختی که علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» از غرب و روح زمانه‌ ی غربی‌ شده داشته‌ اند عرض کنم تا معلوم شود بنده از چه زاویه‌ ای به علامه طباطبایی و آثار ایشان به‌ خصوص تفسیر قیّم المیزان می‌ نگرم، سپس عرایضی خدمتتان خواهم داشت.

آقای دکتر دینانی می‌ فرمایند: درباره‌ ی زهد، عبادت و عرفان علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» سخن بسيار گفته شد و من مي‌ خواهم درباره‌ ی شناخت زمان كه مهم‌ ترين مسئله‌ ی بشر است، صحبت كنم. شناخت زمان نه به اين معني كه ما در قرن 21 هستيم، بلكه شناخت روح زمان كه كم‌ تر كسي از آن آگاهي دارد و به جرأت مي‌ توان گفت، علامه تنها كسي بود كه زمان را به‌ درستي مي‌ شناخت... با توجه به حضور دائمي علامه در شهرهاي مذهبي و سنتي، اما با تمام زهد و تواضعش‌  در مقايسه با انديشمندان، متفكران و فيلسوفان عصر خود، آزاد انديش‌ تر بود چون روح زمان را مي‌ شناخت. علامه با شناخت دقيق از حوزه - و زمانی که در آن قرار داشت- چندين سال فلسفه را در قم تدريس كرد و شاگردان بسياري را پرورش داد.[1]

ملاحظه کنید که جناب آقای دکتر دینانی چگونه رابطه‌ ای بین آزاداندیشی و شناخت روح زمانه برقرار می‌ کنند و معتقدند علامه طباطبایی به جهت شناخت روح زمانه توانست با آزاداندیشی خاص خود آثار خود را عرضه کند. علامه می‌ فهمیدند در عالم چه می‌ گذرد و لذا فهمیدند چگونه عمل کنند که نتیجه‌ بخش باشد.

آقای دکتر دینانی در یکی از برنامه‌ های تلویزیونی که مربوط به علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» بود نقل می‌ کردند:

علامه‌ ی طباطبائی هر دو هفته یک بار از قم به تهران می‌ آمدند تا در جلسه‌ ای علمی با «کُربن» شرکت کنند و بدین وسیله شناخت صحیحی از غرب و فلسفه‌ ی غربی به‌ دست آورند و در شناخت شیعه به پروفسور کربن کمک کنند. دیدار منظم این دو شخصیت با وجود مشکل زبانی به‌ وسیله‌ ی ترجمه، موجب شد تا ارتباط و گفت و گو میان آن دو بزرگوار به خوبی برقرار شود و به نظر مي‌ رسد آن جلسات تلاقي واقعي تفكر شرق و غرب بود به طوری که وقتی عده‌ ای به جهت روحیه‌ ی انقلابی و نگاه منفی که نسبت به آقای هانری کربن داشتند به من گفتند به علامه پیشنهاد کن این جلسات را تعطیل کنند. علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» در عین این‌ که بسیار متأثر شدند و آثار تأسف از چهره‌ شان ظاهر شد آن پیشنهاد را پذیرفتند و فرمودند: این تنها ارتباط بنده با جهان غرب بود.

ملاحظه می‌ کنید که چگونه علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» سعی دارند بفهمند در غرب چه می‌ گذرد و روح غربی را تا آن‌ جا که ممکن است لمس کنند.

دکتر کریم مجتهدی به عنوان کسی که علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» و پروفسور هانری کربن را خوب می‌ شناسد در رابطه با شخصیت اشراقی علامه می‌ فرماید:

نظرگاه علامه طباطبایی به نحوی مصداق حیّ و حاضر آن نوع معنویتی است که در مشرق اَنْفسیِ انسان قراردارد و صرف نظر از شرق و غربِ آفاقی و جغرافیایی، می‌ تواند پیام‌ آور ابتهاج روحی سرنوشت سازی برای نوع انسان باشد، انسانی که در مراتب ارتقایی شناختی خود، تدریجاً بیش از پیش با امکانات استکمالی خود آشنا می‌ شود و براساس همین شناخت، بروز شکوفایی معنویت را در نزد خود تضمین و حدوث جسمانی خود را در جهت و مسیری هدایت می‌ دهد که به بقای روحانی او منجر شود.

در ادامه می‌ فرماید:

علامه طباطبایی یکی از آخرین چهره های درخشانی است که در طول عمر پربار فرهنگی و علمی خود عملاً مسئولیت حفاظت از ارزش‌ های فلسفیِ سنتی ما را به عهده داشته است و لحظه‌ ای از فعلیت‌ بخشی بدان کوتاهی نکرده است. بدین ترتیب می‌ توان متوجه شد که اگر «کربن» نوشته‌ ی مستقلی در معرفی علامه طباطبایی به غربیان به رشته‌ ی تحریر در نیاورده، در عوض در مجموعه‌ ی آثار او، افکار این دانشمند ایرانی به نحوی محوریت خاصی داشته و در عصر معاصر مصداق بارزی از استمرار آن تفکری می‌ توانسته محسوب شود که هانری کربن در مدت بیش از یک ربع قرن، کوشش داشته است فراز و نشیب مسیر آن را جستجو و بازگو کند.[2]

ملاحظه می‌ کنید با توجه به این‌ که علامه‌ ی طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» احساس مسئولیت می‌ کردند تا نور اسلام را در این زمان بنمایانند سعی می‌ کردند روح غرب را بشناسند تا با آثاری جهت‌ دار نحوه‌ ی عبور از غرب و برگشت به اسلامِ حضوری و وجودی را پایه‌ ریزی کنند و از این جهت رجوع به آثار علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» جهت سلوک در ذیل شخصیت حضرت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» ضروری است و وسیله‌ ای جهت به تفصیل‌ آوردن مکتب اشراقی حضرت روح الله«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» است.

2- با توجه به نکته‌ ای که فرمودید، جایگاه تفسیر المیزان را در مباحث سلوک ذیل شخصیت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» کجا می‌ دانید؟

باز تأکید می‌ کنم که ابتدا باید شخصیت علمی علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» را در نظر بگیرید که یک شخصیت اشراقی است که بنا دارد حقیقت دین را به زبانی که مخصوص به خود ایشان است ارائه دهند. علامه بر معارفی تأکید می‌ کنند که ممکن است در ابتدا صبغه‌ ی حصولی داشته باشد ولی در نهایت منجر به مشاهده و اشراق می‌ شود و در دستگاهی سخن می‌ گویند که ملاصدرا در توصیف آن فرمود: «المعرفة بذر المشاهده». با توجه به این امر عرض می‌ کنم تفسیر المیزان کاری را به عهده گرفته که از یک طرف عزم عبور از روح غربی، به‌ خصوص عزم عبور از روح دیوید هیوم در آن مطرح است و از طرف دیگر با توجه به روح زمانه که سخت کمیّت‌ گرا و حسی و انتزاعی است، عزم رجوع به حقیقت و نور محمدیf در جمال حضرت مهدیg را در خود دارد.

3- بر خلاف آنچه حضرتعالی معتقدید که علامه در تفسیر المیزان مبانی فکری انقلاب اسلامی را تبیین کرده‌ اند به طوری که خواندن المیزان را برای آنان‌ که می‌ خواهند سهمی در انقلاب داشته باشند لازم می‌ دانید در نگاه اولیه چنین برداشتی از تفسیر المیزان نمی‌ ‌ توان داشت چون در هیچ‌ جایی از این تفسیر از انقلاب اسلامی بحثی وجود ندارد به طوری که عده‌ ای هیچ نسبتی بین انقلاب و این تفسیر قایل نیستند. سخن شما مبتنی بر چیست؟

کافی است مدتی شما با المیزان مأنوس باشید اولین نکته‌ ای که متوجه می‌ شوید حاکمیت حقیقت است بر تمام مناسبات بشری، که بنده در بحث «سنت سقوط تمدن‌ ها از نظر قرآن» دقت‌ های حضرت علامه را نسبت به راز سقوط تمدن‌ ها عرض کرده‌ ام، در آن‌ جا روشن می‌ شود چگونه ایشان روشن می‌ کنند که اگر حق در جوامع بشری حاکم نباشد آن جوامع به هلاکت می‌ رسند و در تفسیر آیه‌ ی 200 سوره‌ ی آل‌ عمران به‌ خوبی حکومت غربی و تمدن غربی را مورد انتقاد قرار می‌ دهند.

علامه طباطبائي«رحمة‌ الله‌ علیه» با اشاره به آياتي که متضمن تکاليف اجتماعي و لزوم اقامه‌ ی عبادات از سوي مردم است معتقدند که چون افراد در پيدايش اجتماع اثر تکويني دارند براي اداره‌ ی آن نيز حق دخالت داشته و خداوند آن اثر تکويني را در مقام تشريع ضايع نگذارده است. ايشان در اين زمينه بحث مبسوطي ارائه نموده و به اکثر آيات مورد استدلال اشاره کرده‌ اند، می‌ نویسند:

«نکته‏اي که لازم است در اين‌ جا مورد توجه قرار گيرد اين است که عموم آياتي که متضمن لزوم اقامه‌ ی عبادات و انجام حج و اجراي حدود و قصاص و نظاير اين‌ ها است روي سخن خود را تنها به پيغمبر ننموده بلکه تمام مؤمنين را مخاطب قرار داده و اجراي اين امور را از همه‌ ی آنان خواسته است. از مجموع اين آيات چنين استفاده مي‏شود که دين يک روش اجتماعي است که خداوند آن را بر عهده‌ ی مردم قرار داده است و خدا راضي به کفر بندگان خويش نيست، و چنين خواسته است که افراد همه با هم و به طور دسته جمعي اقامه‌ ی دين کنند، پيدا است که اجتماع چون از افراد تشکيل شده، اداره‌ ی آن نيز بايد به عهده‌ ی خود آن‌ ها بوده باشد، و هيچ فردي در اين باره بر ديگري مزيت و تقدّم نداشته همه يکسان مي‏باشند. خلاصه شئون اجتماعي مخصوص به دسته‏اي خاص نمي‏باشد، و در اين موضوع پيغمبر نيز با ديگران مساوي بوده هيچ امتيازي ندارد».

علامه طباطبائي در بخش ديگري و در ادامه‌ ی پاسخ به اين سؤال که عهده‏دار اداره‌ ی اجتماع کيست و سيره‌ ی او چيست؟ مي‏گويند:

«در هر صورت بايد دانست که بدون اشکال در اين زمان که پيامبرf وفات نموده و امامg نيز از ديده پنهان است، امر حکومت ‏به‌ دست‏ خود مسلمين است، و اين وظيفه‌ ی آنان است که با در نظرگرفتن روش رسول خداf که روش امامت ‏بوده است ‏حاکمي را انتخاب کنند، و اين روش غير از روش پادشاهي و امپراتوري است، در اين موقعيت نبايد هيچ حکمي از احکام الهي تغيير کند و اين وظيفه‌ ی همه است که در راه حفظ‏ احکام خدا کوشا باشند. و اما درباره‌ ی حوادث روزمره و پيش‌ آمدهاي جزئي همان‌ طور که گفتيم، لازم است حاکم با مشورت مسلمين درباره‌ ی آن‌ ها تصميم بگيرد». بنابراين از مجموع آيات متضمن تکاليف اجتماعي مردم چنين نتيجه مي‏شود که تشکيل حکومت اسلامي ‏به عنوان مقدمه واجب بر عموم مسلمانان لازم است. [3]

بر اين اساس از منظر علامه تشکيل حکومت اسلامي واجب بوده و در صورتي که مردم براي انجام تکاليف واجب اجتماعي خويش بخواهند دولت تشکيل دهند حق دارند که فقيه واجد شرايطي را به عنوان حاکم تعيين نمايند. بي‏شک چنين فقيهي علاوه بر مشروعيت مردمي داراي مشروعيت الهي نيز خواهد بود. زيرا منطقي و معقول نيست که مردم به تکاليف اجتماعي از سوي شارع مکلف باشند، اما هيچ‌ گونه حق دخالت و اظهار نظر جهت ايجاد مقدمات و فراهم‌ آوردن زمينه‏هاي انجام آن تکاليف را نداشته باشند. مگر امکان دارد که براي شارع، امري مطلوب باشد و آن را از مردم بخواهد اما مقدمه آن را نخواهد؟

در همین رابطه ملاحظه می‌ کنید که اغلب روحانيونی که در مبارزه با نظام شاهنشاهی و تحقق نظام اسلامی مبارزه کردند از جمله شهيد مطهري و بهشتي و مفتح و قدوسي و غيرهم، همه شاگردان علامه طباطبايي بودند و بدون شك تربيت فكري معنوي اين بزرگان، توسط علامه طباطبايي، نقشي اساسي در حركت آن‌ ها داشت. درباره‌ ی مسائل جهان اسلام، از جمله مسئله‌ ی فلسطين، علامه همواره فعال بودند و حتي در مورد لزوم كمك به مردم فلسطين، ايشان اعلاميه‌ اي را همراه شهيد مطهري و مرحوم آيت الله سيدابوالفضل موسوي زنجاني منتشر ساختند كه در آن ضمن افتتاح حساب بانكي در بانك‌ هاي ملي، صادرات و بازرگاني، مردم را به ياري مردم ستمديده فلسطين فراخوانده بود.

يکي از شاگردان علامه طباطبايي«رحمة‌ الله‌ علیه» مي‏گويد: از خصوصيات علامه اين بود که هيچ‏گاه از کسي بدگويي نمي‏کردند. در طي 35 سال ارتباط با ايشان، جز بدگويي از دربار و رژيم طاغوت، حتي يک‏بار هم بدگويي کسي را از ايشان نشنيدم . آيت الله مطهري از معماران فکري انقلاب اسلامي درباره علامه طباطبايي مي‌ گويند: علامه طباطبايي رابطه‌ ی عاطفي و فکري بسيار نزديکي با امام خميني«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» داشتند.» امام خميني«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» درباره‌ ی علامه طباطبايي مي‌ فرمايند: «آقاي طباطبايي مرد بزرگي است و حفظ ايشان با اين مقام علمي لازم است». همچنين ايشان در اوايل انقلاب خطاب به علامه طباطبايي فرموده بودند: «هم‌ جواريِ شما براي ما مغتنم است». مقام معظم رهبري«حفظه‌ الله» در قسمتي از پيام خود به مناسبت سالگرد ارتحال علامه طباطبايي، ايشان را چنين ستودند: «او (علامه طباطبايي) مجموعه‏اي از معارف و فرهنگ اسلام بود، فقيه بود، حکيم بود، آگاه از اندوخته‏هاي فلسفي شرق و غرب بود، مفسّر قرآن بود، از علوم اسلامي، يعني علومي که از اسلام نشأت گرفته، يا از آن تغذيه کرده است، مطلع بود... شخصيت او، در لابه‌ لاي اين دانستني‏هاي بسيار، به کمک رياضتي مداوم و درازمدت پرورده، صيقل يافته و پرداخته شده بود. از کساني ‏بود که‏ تنها مکتب‏ جامعي چون اسلام مي‏تواند امثال او را در دامان پر برکت خويش پرورش دهد.

علامه با آگاهی از مکاتب غربی و فلسفه غرب دقیقاً شبهاتی که در اروپا، شرق و غرب جهان علیه دین مطرح بود شناسایی کرد و با اخلاصی بی‌ نظیر به نقد و بررسی آن‌ ها پرداخت. ایشان در تفسیر «المیزان » به مناسبت‌ های مختلف با اشاره به افکار بی‌ اساس برخی از دانشمندان غربی و یا روشنفکران غرب‌ زده، معارف ناب اسلامی را مطرح می‌ کنند و ضمن شناخت مقتضیات زمان و مکان، در سال‌ های دهه‌ ی ۲۰ و ۳۰ هدایت جامعه را با رفع شبهات به عهده می‌ گیرند و افکار جاهلان و مغرضان را پیرامون معارف دینی مورد نقد قرار می‌ دهند.

4- علامه طباطبایی در تفسیر خود بخش فلسفی را از اصل تفسیر خود جدا کرده است اما به نظر می‌ رسد ایشان در تفسیر خود از نگاه حکمی ملاصدرا متأثر است آیا علامه بدون نگاه فلسفی ملاصدرا توانایی ارائه‌ ی چنین تفسیری را داشتند؟

قرآن ما را به تفکر دعوت فرموده و می‌ فرماید در قرآن تدبّر کنید، لازمه‌ ی آن‌ که انسان بخواهد در قرآن تدبّر کند خوب‌ فکرکردن است و طبیعی است وقتی شما خوب فکر کنید با سایر متفکران تاریخ یک نحوه همفکری پیدا می‌ کنید و با فکر منظمی که آن‌ ها دارند احساس قرابت می‌ نمایید و از افکار آن‌ ها استفاده می‌ نمایید، این ربطی به تفکر فلسفی ندارد که یک نوع از انواع تفکر است بلکه همین‌ که اهل فکر باشید می‌ فهمید حقایق مجرد دارای جامعیت‌ اند و اگر کسی این فهم خود را به این صورت ارائه داد که «بسیط الحقیقه کُلُّ الأشیاء و لیس بشیء منها» می‌ فهمید که چه می‌ گوید. آری علامه‌ ی طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» از این جهت با متفکر بزرگی مثل ملاصدرا هم‌ فکر است و علامه با این فکر وارد قرآن می‌ شود و بهره‌ های فراوانی از قرآن می‌ گیرد ولی از آن‌ جایی که فلسفه را می‌ شناسد و محدودیت‌ های آن را نسبت به حقیقت اشراقیِ وحی می‌ داند مواظب است با نگاه فلسفی به قرآن و روایات ننگرد هرچند در بعضی موارد شواهدی فلسفی در رابطه با آیات و روایات می‌ آورد تا معلوم شود آن موضوع در نگاه فلسفی که - برای افراد قابل لمس‌ تر است- نیز مطرح بوده است.

5- برخی از اهل تفکیک جدایی بحث روایی از بحث فلسفی را که علامه در تفسیر مطرح کرده‌ اند دلیل بر اعتقاد ایشان به تفکیک می‌ دانند، نظر شما در این امر چیست؟

اگر تفکیک به این معنا است که مواظب باشیم حقیقت اشراقی و وجودی قرآن و روایات در محدوده‌ ی تفکر انتزاعی و مفهومیِ فلسفی تقلیل نیابد، بسیار چیز خوبی است ولی متأسفانه آن‌ هایی که تحت عنوان مکتب تفکیک اصرار دارند قرآن و فلسفه مخلوط نشود هیچ‌ گونه تفکری را بر نمی‌ تابند و مخاطبان خود را به یک نوع اخباری‌ گری و تحجر گرفتار می‌ کنند که علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» هرگز این‌ گونه نبودند.

اینان به اسم آن‌ که قرآن و اهل بیت عصمت و طهارتh در مقام عقل کل هستند، هرگونه خردورزی در قرآن و روایت را به اسم تفکر فلسفی مردود می‌ دانند و عملاً نظریه‌ پردازی بر مبنای قرآن و روایت را از جوامع علمی سلب می‌ نمایند در حالی‌ که سراسر آثار مرحوم علامه‌ ی طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» تجلی خردورزی آن مرد فرزانه است در کتاب و سنت و المیزان صورت نظریه‌ پردازی‌ های او است مبتنی بر قرآن و روایات مربوطه.

6- باتوجه به مباحث سلوک ذیل شخصیت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» این‌ گونه می‌ فهمیم که باید در رجوع‌ مان به معارف اسلامی با توجه به منظر حضرت امام به آن معارف نظر کنیم و باید نگاهی که نسل امروز مثلاً در تفسیر قرآن داشته باشد همان منظری باشد که حضرت امام در تفسیر حمدشان نشان دادند که ظاهراً با رویکردی که علامه در تفسیرشان داشتند متفاوت است. ما چگونه این دو را با هم جمع کنیم؟

تفسیر شریف المیزان با آن نحوه استحکامی که در خود دارد عقل شما را آماده می‌ کند تا بتوانید در قرآن تدبّر کنید و نگاه عرفانی خود را مبتنی بر نگاهی قرار دهید که در تفسیر المیزان به‌ دست آورده‌ اید. مسلّم ما در نگاه وجودی به قرآن باید تعقل را در صحنه داشته باشیم وگرنه به اسم تفسیر عرفانی حرف‌ هایی به میان می‌ آید که صرفاً ذوقی است در حالی‌ که شما در تفسیر سوره‌ ی حمدِ حضرت امام با نگاهی روبه‌ رو هستید که در عین تعمق عقلی در قرآن متوجه تجلیات انوار و اسماء الهی نیز هست.

7- در کتاب «سلوک ذیل شخصیت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه»» شما تقابل مکتب امام و غرب را نشان داده‌ اید در این راستا تفکر علامه را چگونه ارزیابی می‌ کنید؟

همان‌ طور که قبلاً ملاحظه فرمودید علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» به‌ خوبی روح اعتباری و سوبژکتیویته‌ ی غرب را می‌ شناسند و با نظر به آن روح، نور قرآن را به صحنه می‌ آورند تا با نور قرآن شما را از ظلمات دوران عبور دهند به همین جهت وقتی شما مدتی با تفسیر المیزان مأنوس شدید به‌ خوبی در خودتان احساس عبور از غرب ظهور می‌ کند.

8- تفاوت تفسیر المیزان با سایر تفاسیر شیعه چیست و چرا شما از میان تفاسیر معتبر شیعه این تفسیر را غذای روح بشر امروز می دانید؟

کافی است شما در این رابطه به نظر شهید آیت‌ الله مطهری«رحمة‌ الله‌ علیه» به‌ عنوان یک قرآن‌ شناس رجوع کنید که می‌ فرمایند:

«اين مرد واقعاً يكي از خدمتگزاران بسياربسيار بزرگ اسلام است، او به راستي مجسمة تقوا و معنويت است. در نهايتِ تهذيب نفس و تقوا، مقامات بسيار عالي را طي كرده. من ساليان دراز از فيض محضر پر بركت اين مرد بزرگ بهره‌ مند بوده‌ ام و الآن هم هستم. كتاب تفسير الميزان ايشان، يكي از بهترين تفاسيري است كه براي قرآن مجيد نوشته شده است... من مي‌ توانم ادعا كنم كه بهترين تفسير است كه در ميان شيعه و سني از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است... او بسياربسيار مرد عظيم و جليل‌ القدري است... مردي است كه صدسال ديگر تازه بايد بنشينند و افكار او را تجزيه و تحليل كنند و به ارزش او پي ببرند... علامه‌ طباطبايي ما، چند نظريه در فلسفه دارند، نظرياتي در سطح جهاني كه شايد 50 تا 60 سال ديگر ارزش اين‌ ها روشن بشود... البته ايشان در ايران شناخته نشده است، بلكه در دنياي اسلام شناخته شده هستند».[4]

آيت‌ الله‌ جوادي‌ آملي«حفظه‌ الله‌ تعالي» در تبيين شخصيت تفسيري علامه‌ طباطبايي«رحمة‌ الله‌ عليه» مي‌ فرمايند:

«مفسران وحي الهي حيات‌ هاي متفاوت دارند. برخي حيات مفهومي و ماهوي دارند که با ابزار علم‌ اليقين مي‌ فهمند و با همان وسيله از چهره‌ ی آيات قرآني پرده بر مي‌ دارند و مفاهيم ذهني آيات را به ديگران منتقل مي‌ کنند... حيات بعضي ديگر عيني است، يعني زنده به معلوم‌ اند، نه علم. اين طايفه گرچه نه پيامبرند و نه امام معصوم، اما همان‌ طور که در متون ديني از قول نبی اکرمf آمده؛ «فَكَأَنَّمَا أُدْرِجَتِ النُّبُوَّةُ بَيْنَ جَنْبَيْهِ وَ لَكِنَّهُ لَا يُوحَى إِلَيْه‏»[5] گويا نبوت در بين دو پهلوي او درج شده ولي به او وحي نمي‌ شود. عين‌ اليقينِ اين گروه سند علم اليقين آنان، و حق‌ اليقين آن‌ ها پشتوانه‌ ی عين‌ اليقين آنان است. علامه طباطبايي«قدس سرّه» در زمره‌ ی اخير بود[6]... اگر تنها راه ارتباط با قرآن علم حصولي و مبادي مفهومي آن باشد، ممکن است کلام الهي در دل استقرار نيابد و بر اثر برخي سوانح، رخت بر بندد.»[7]

ملاحظه می‌ کنید که شخصیت علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» و تفسیر المیزان ایشان در ارتباط با ظلماتی که ما باید از آن عبور کنیم با هیچ‌ یک از تفاسیر موجود قابل مقایسه نیست. زیرا تفسیر قرآن باید روشن کند از چه عالَمی باید عبور کرد و به چه عالمی باید نظر نمود. به اندازه‌ ای که نگاه ما به قرآن درست باشد، به همان اندازه می‌ توانیم با قرآن رابطه برقرارکنیم. اولین نکته‌ ای که باید نسبت به قرآن بدانیم، جایگاه وجودی یا اشراقی قرآن است که فوق الفاظ، در عالم غیب موجود است و از آن مقام نوری بر قلب رسول خداf نازل می‌ شود. قرآن در توصیف آن مقام می‌ فرماید: «وَ إِنَّهُ لَتَنْزيلُ رَبِّ الْعالَمينَ، نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ، عَلى‏ قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرينَ» (سوره‌ ی شعراء، آیات 192تا 194) همان حقیقت نوری، در مقام ذهن رسول خداf ظهور می‌ کند و حضرت صوت جبرائیل را می‌ شنوند و رسول خداf در این رابطه فرمودند: «رَأَيْتُ جَبْرَئِيلَ فِي صُورَةٍ لَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاح‏»[8] جبرئيل را ديدم در صورتى كه ششصد بال داشت. و همان حقیقت نوری با نزول بیشتر به صورت صوت در می‌ آید و رسول خداf آن را می‌ شنوند و در نتیجه‌ ی آن الفاظ قرآن شکل می‌ گیرد.

در راستای قوس صعود و نظر به مقام باطنی قرآن، خداوند می‌ فرماید: «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ، فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ، لَّا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» آن قرآن، قرآنِ بلندمرتبه‌ ای است، در کتابی پنهان، آن را مسّ نمی‌ کند و کسی نمی‌ تواند با آن تماس بگیرد مگر مطهرون. که البته مطهرون - به اعتبار آیه‌ ی 33 سوره‌ ی احزاب- بالإصاله اهل‌ البیت هستند و بالتّبع هرکس به همان اندازه‌ ای که از طهارت بهره‌ مند است می‌ تواند با حقیقت قرآن مأنوس باشد.

آنچه در آیات مذکور باید مورد توجه قرار گیرد نظر به جنبه‌ ی وجودی قرآن است که قلب‌ های آماده و پاک از اعتباریات و منور به رعایت حرام و حلال الهی، می‌ توانند از طریق جنبه‌ ی وجودی و ملکوتی خود با جنبه‌ ی وجودی قرآن تماس داشته باشند و بنا به گفته‌ ی حضرت آیت‌ الله جوادی«حفظه‌ الله» که عمری است با المیزان به‌ سر می‌ برند : عین الیقین علامه سند علم الیقین ایشان است و علم یقینی که در المیزان ظهور کرده پشتوانه‌ ای عین الیقینی دارد و ابتدا با چشم قلبی و شهودی و وجودی درک شده، همچنان که آن عین الیقین پشتوانه‌ ای حق الیقینی دارد و صاحب آن به مقام فنا رسیده و با آن رویکرد المیزان نگاشته شده است.

9-با توجه به این‌ که می‌ فرمایید حضرت علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» یک شخصیت اشراقی است و از طرفی حضرت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» را نیز یک شخصیت اشراقی می‌ دانید نسبت شخصیت اشراقی حضرت علامه با شخصیت اشراقی حضرت امام چگونه است؟

مطابق مباحث کتاب «سلوک ذیل شخصیت امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه»» مستحضرید که اگر انسانی قلب خود را در ذیل اسلام و فرهنگ اهل‌ البیتh به صحنه آورد و از طرفی متوجه موانع تجلی انوار الهی در جامعه شد و احساس مسئولیت کرد و بر اساس نظر خود به آن موانع و آمادگی دفع آن موانع قلب خود را متوجه عالم معنا نمود ، اشراقی جهت رفع و دفع آن موانع بر قلب او تجلی می‌ کند و آن اشراق تمام شخصیت او را فرا می‌ گیرد تا همه‌ ی حرکات و آثار او در راستای تحقق آن اشراق باشد و علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» با شناخت روح مدرنیته و آثار آن روح که همه‌ چیز را اعتباری می‌ کند و از قداست می‌ اندازد، آمادگی تجلی اشراقی را جهت رفع و دفع آن روح پیدا کردند و تمام آثار ایشان حامل نجات مخاطبانشان است در رجوع به اسلام با رویکرد قدسی و معنوی و فاصله‌ گرفتن از روح غیر قدسی فرهنگ غربی.

10- در کتاب سلوک بحثی دارید در رابطه با چگونگی رجوع به شخصیت‌ های اشراقی و در آن جا آداب رجوع به ملکوت حضرت امام را متذکر می‌ شوید، در مورد رجوع به شخصیت اشراقی حضرت علامه موضوع چگونه است؟

در رجوع به شخصیت‌ های اشراقی عمده نظر به جنبه‌ ‌ ی ملکوتی آن شخصیت‌ ها است و این‌ که ما با آمادگی قلبی به آن‌ ها نظر کنیم تا از آن جهت در ذیل شخصیت آن‌ ها قرار گیریم و تفصیل نور اشراقیِ اجمالی آن‌ ها باشیم و اگر با چنین رویکردی به علامه رجوع شود انسان منوّر به آن نوع روحانیتی می‌ شود که خداوند برای علامه‌ ی طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» تقدیر نمود و به‌ خوبی متوجه حقایقی می‌ شود که شخصیت علامه را شکل داد.

11- چرا به جای امام خمینی«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» شخصیت اشراقی علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» را مبادی تفکر در دنیای معاصر ندانیم؟

رویکرد علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» به عالم معنا بر مبنای کشف راه‌ کاری است که بتواند موانع فرهنگی فرهنگ مدرنیته را دفع کنند و مانع حاکمیت اندیشه‌ های دیویدهیوم و امثال او باشد و خداوند نیز ایشان را مفتخر و منوّر به آن راه‌ کارها می‌ کند تا بشریت از طریق شخصیت و آثار ایشان خود را از موانع حاکمیت آن فرهنگ آزاد نماید ولی رویکرد حضرت امام رویکرد به عالم معنا است بر اساس تحقق نظامی که نفی نظام مدرنیته بکند و امروزه تنها با نظر به شخصیت اشراقی حضرت روح الله«رضوان‌ الله‌ تعالی‌ علیه» می‌ توان در نظامی قرار گرفت که در عین تفکر و تفاهم و وحدت ، بتوانیم از نظام سوبژکتیویته‌ ی غربی عبور کنیم و این همه ی هویت اسلامی امروذین ماست همان طور که اگر قرآن و نبوت را بپذیریم ولی امام زمان خود را نشناسیم به مرگ جاهلیت مرده ایم و از هویت اسلامی بی بهره ایم.

12- از مباحث شما این‌ گونه استنباط می‌ شود که زعمای دین دارای شخصیت اشراقی هستند و خداوند راه‌ کار هدایت تاریخی جامعه را بر قلب آن‌ ها اشراق می‌ کند، با توجه به این‌ که علامه به آن معنا از زعمای دین نیستند ،موضوع شخصیت اشراقی ایشان چگونه خواهد بود و چه جایگاهی دارد؟

علامه طباطبایی«رحمة‌ الله‌ علیه» از آن جهت در زمره‌ ی زعمای دین هستند که در مقابل فرهنگ غربی و به‌ خصوص فرهنگ مارکسیسم احساس مسئولیت کردند و زعامت فرهنگی دفع مادی‌ گرایی را به‌ عهده گرفتند و خداوند نیز بر همان مبنا اشراقی که باید به ایشان مدد برساند را برایشان مقدر فرمود.

13- برای آن‌ که با روح غربی به تفسیر المیزان رجوع نشود چه مقدماتی نیاز است؟ آیا تفسیر المیزان به خودی خود توان تشخیص ظلمات غرب را و عزم عبور از آن را به خوانندگان خود می‌ دهد؟

با توجه به نکاتی که عرض کردم روح المیزان به خودی خود از یک طرف آمادگی اُنس با حقیقت را در مخاطبان خود ایجاد می‌ کند – هرچند در ابتدای امر جنبه‌ ی حصولی آن بر جنبه‌ ی حضوری آن غلبه دارد- و از طرف دیگر انسان با گوشت و استخوان خود ظلمانی‌ بودن فرهنگ غربی را احساس می‌ کند. در رابطه با این موضوع و روش مرحوم علامه و شرایط تاریخی که در آن قرار داشتند در بحث «چگونگی برخورد با تفسیر المیزان» می‌ توانید مطالب را دنبال کنید تا این بحث تکمیل شود.

«والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته»

منبع: لب المیزان
-------------------------------
پی نوشت:
[1] - آيين بزرگداشت علامه طباطبايي«رحمة‌ الله‌ علیه»، فرهنگسراي ابن سينا ، 88/09/01- .farsnews.com/newstext 8809010105
[2] -.iranianstudies.org
[3] - به علامه طباطبائي، محمد حسين، ترجمه‌ ی تفسير الميزان، بنياد علمي و فکري علامه طباطبائي، ج 4، ص 207-211 رجوع شود.
[4] - نقل از مقدمه‌ ی كتاب «روش علامه در تفسير الميزان» از دكتر علي ‌ الاوسي.
[5] - «الکافي»، ج 2، ص 604.
[6] - «شمس‌ الوحي‌ تبريزي»، آيت‌ الله جوادي آملي، ص 75.
[7] - «شمس‌ الوحي تبريزي»، آيت‌ الله‌ جوادي آملي، ص 87.
[8] - سيد ابن طاووس‏، الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، ج‏1، ص:13.