يكي از روشها و راه كارهای مهم در تهذیب و طهارت باطن، بعد از بیداری و درک لزوم شناخت و سیر الی الله، توبه است. توبه، تمام سیئات و گناهانی را كه مانع اصلی تقرّب و نزديك شدن انسان به ربّ الارباب(خداوند سبحان) و وصل و پيوستن به اوست، مي زدايد و آيينه دل را برای دريافت نور ايمان جلا می­ بخشد.
در حقيقت، تمام قواهای ظاهری و باطنی كه خداوند سبحان به انسان ارزانی داشته، امانات الهی هستند كه در ابتدای سیر از تمام تیرگی ها پاك و به نور فطرت روشن می­ شوند، ولی بر اثر وسوسه های شيطانی به تدريج آلوده گشته و با ايجاد حجابی تيره در وجود او، مانع تابش نور ايمان می شوند و راه انسان را به سوی قرب الهی و اتصال به حق می بندند. پس آلودن فطرت انسانی به گناه، نوعی ظلم و خيانت در امانت الهی و شكستن پيمان و عهد ازلی و اطاعت از شيطان است كه امری ناشایست است.

وَ الَّذِينَ هُمْ ِلأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ[1].
مؤمنان كساني هستند كه امانت ها و عهد خود را رعايت مي كنند. و امانات شامل تمامى تكاليف الهى كه در بشر به وديعه سپرده شده و نيز شامل اعضاء و جوارح و قواى بشر مى شود- كه بايد در كارهايى كه مايه رضاى خدا است به كار بست .[2]

و اما عهد بر سه قسم است: اوامر خداوند، عقدهاى واقع ميان مردم و نذرها. وظيفه انسان است كه به همه اقسام امانتها و وعده ها وفا كند و هيچ يك را تخلف نكند.[3]

أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يا بَني آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوُّ مُبِينٌ.[4]
آيا با شما عهد نكردم. ای فرزندان آدم كه شيطان را نپرستيد كه او برای شما دشمن آشكاری است؟!

با اين حال، اگر آدمی بر اثر لغزش، برخلاف فطرت الهی خويش عملی انجام داد و از مسير حق منحرف شد، بايد بی درنگ توبه كند و با باران رحمتی كه از آسمان بخشش خداوندی نازل می شود، خود را پاك سازد كه «إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ؛ همانا خداوند توبه كنندگان و پاكيزگان را دوست مي دارد.[5]

در آيه ديگری از قرآن کریم نيز، چنين بشارتی داده شده است:

وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللّهَ يَجِدِ اللّهَ غَفُوراً رَحِيماً.[6]
و هر كس كار بدی انجام دهد يا به خويش ستم نمايد، آن گاه از خداوند طلب آمرزش كند، هر آینه خدا را آمرزگار و مهربان می يابد.

توبه اگر با عمل صالح همراه شود، سيئات را به حسنات تبديل می سازد و زمينه  ساز بازگشت به سوی مبداء هستی یعنی خدا سبحان جل جلاله می شود.

مَن تَابَ وَ ءَامَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَ كاَنَ اللَّهُ غَفُوراً رَّحِيماً.[7]
كسانى كه (از آنچه در آن بودند) توبه كنند و ايمان آورند و عمل شايسته نمايند، پس آنهايند كه خداوند گناهانشان را تبديل به نيكى ها مى كند (توفيق مى دهد در آينده به جاى آن گناهان عمل هاى نيك كنند، يا نسبت به گذشته گناهانشان را محو و به جايش حسنات مى نويسد) و همواره خداوند بسيار آمرزنده و مهربان است.[8]

در اصل توبه بازگشتن از بی راهی و آمدن و یافتن راه است...

جامی در عقد نهم در مقام توبه آورده است که : «توبه پشت بر مخالفات کردن است و روی در موافقات آوردن...

خـــاصـــه آدمـــی آمـــد تــــوبــــه ***** مـــایــه مــحـــرمــی آمــد تـــوبـــه

گـرت از نـسـبـت آدم نـه ابــاسـت ***** ربــنـا گـو و ظـلـمـنـات کـجــاســت

چـهـره پــر گـرد کـن از خـاک نـیـاز ***** مـژه از خــون جــگـر رنـگـیـن ســاز

جـامـه خـود چـو فـلـک زن در نـیل ***** بـه درون شـعـله فکن چـون قندیل

دیــده را ســرمــه بــیـداری کــش ***** رخــــت در زاویـــه خـــواری کـــش

فــرش آن زاویـه خــاکـســتــر کـن ***** جــا در او بــا دل چــون اخــگـر کـن

سـینه از ناخـن حـسـرت بـخـراش ***** حــرف مـیـل گــنـه از دل بــتــراش

دســت بـــردار بــه درگــاه خــدای ***** کای خـطابـخـش خطاگر بـخـشای

گـــریــه و زاری و خـــواریــم نــگــر ***** بـــر جـــگــر نــاوک کـــاریــم نــگــر

آتـــش افــکــنــد بـــه دل آوخ مــن ***** بــــس بـــود آتـــش دل دوزخ مـــن

ز آتــش دل شــده ام گـرم نـفـس ***** در گـنـه سـوزیـم ایـن آتــش بــس

زیـن قـبــل گـرد تــواضـع مـی تــن ***** در زاری و تــــــضــــــرع مـــــی زن

بــو کــه در دل کــنـد ایـنـت اثــری ***** وا شــود بــر رخــت از تــوبــه دری

ور نـه دریـوزه کــنــان از زن و مــرد ***** بـر در هر کـس و ناکـس مـی گـرد

درد دل می کن و همت می خواه ***** تــــا ازیـــن ورطـــه بــــرون آری راه».[9]

پی نوشت:
[1] سوره مبارکه المؤمنون – آیه 8.
[2] ترجمه تفسير الميزان، ج‏15، ص: 11
[3] ترجمه مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج‏17 ،ص 32.
[4] سوره مبارکه یس – آیه60.
[5] سوره مبارکه بقره – آیه222.
[6] سوره مبارکه نساء – آیه110.
[7] سوره مبارکه الفرقان – آیه70.
[8] ترجمه قرآن/مرحوم آیت الله مشکینی.
[9] هفت اورنگ جامی، سبحة الابرار، عقد نهم در مقام توبه(مثنوی).