مفهوم و معناشناسی حسن خلق

حُسن خلق در لغت به معنای نرم  خویی و خوش  گفتاری و گشاده  رویی در برخورد با دیگران است.
و از نظر اصطلاحی حسن خلق خلاصه ای از مجموعه تمامی رفتارهای نیکو و اخلاق پسندیده است. [1]
حضرت امام جعفر صادق علیه السلام نیز در پاسخ یکی از اصحاب که سؤال کرده بود حسن خلق چیست،
«سُئِلَ الصَّادِقُ عَلَيْهِ السَّلَام  مَا حَدُّ حُسْنِ الْخُلُقِ قَالَ تُلِينُ جَانِبَكَ وَ تُطِيبُ كَلَامَكَ وَ تَلْقَى أَخَاكَ بِبِشْرٍ حَسَن؛[2] فرموده اند: با نرمش و مدارا با مردم رفتار کنى و سخن خویش را پاکیزه گردانى و برادرت را با خوش رویى ملاقات نمایى».
اهل لغت معانی دیگری نیز برای این واژه بیان کرده اند از جمله اینکه فرموده اند حسن خلق یعنی اعتدال در قوای عقلی و غضبی و شهوانی اینکه درون فرد را از انوار افاضات علوم و معارف الهی، درخشان و اعضای او را به طاعات و وظایف مشغول می  کند. این حالت درونی با علاماتی همچون معاشرت نیکو با مردم و بروز صفاتی مانند خوش  برخوردی، محبت، راستی و ... شناخته می  شود. در این معنا، حُسن خلق تابع استقامت تمام اعضای ظاهری و باطنی و زیبایی صورت درونی انسانی در اثر این تناسب اخلاقی است.[3]
بعضی هم فرموده اند حسن خلق یعنی اینکه فرد همتی جز خدا نداشته باشد و جلوه الهی را مشاهده کند و جفای خلق را به آن انگیزه تحمل نماید.[4]
ملا محمد مهدی نراقی هم حسن خلق را به معناي نرم خويي، پاكيزه گفتاري، گشاده رويي، منش زيبا و با ديگران پاكيزه برخورد كردن معنا کرده است.[5]

مفاهیم مرتبط

برخی واژه  ها که در قرآن کریم، روایات و منابع اخلاق اسلامی مرتبط با واژه حسن خلق هستند عبارتند از:

معاشرت نیکو

واژه «معاشرت» که به معنای مصاحبت، همدمی، رفاقت و زندگانی می باشد در قالب های مختلفی از قبیل «حسن معاشرت» و «خوش معاشرت» نیز به کار می رود که رابطه تنگاتنگی با حسن خلق داشته و به همین علت گاهی برای بیان حسن خلق از واژه «معاشرت نیکو» استفاده می شود که گویای تفاهم مفهومی موجود میان این دو کلمه می باشد چرا که خوش رویی و حسن خلق از مهمترین اصول آداب معاشرت به حساب می آیند.

فتوّت و مروت:

در برخی روایات خوش  خلقی به عنوان یکی از مولفه  های فتوت و مروت و مروت هم از مولفه  های خوش خلقی دانسته شده است و در اصطلاح  صاحب فُتُوّت به انسانی اطلاق می شود که به رُشد اخلاقی و روحی در حد قابل قبول رسیده باشد.[6] و به عبارت دیگر  فتوّت در لغت، مردى و جوانمردى را گویند و در اصطلاح عبارت است از اینکه انسان براى خود نسبت به دیگرى فزونى و برتری نبیند. با این بیان وجود رابطه عمیق مفهومی میان این دو واژه هم معلوم می شود.

حسن خلق و گشاده رویی از بارزترین صفاتی است كه در معاشرت های اجتماعی باعث نفوذ محبت شده و در تأثیر سخن اثری شگفت انگیز دارد. به همین جهت خدای مهربان، پیامبران و سفیران خود را انسان  هایی عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوی خود جذب نمایند

سوءخلق:

که ضد خوش خلقی است.

مکارم اخلاق:

طبق روایات، عبارت است از طیفی از اخلاق متعالی که مورد عنایت ویژه اولیای دین قرار گرفته اند؛ یا به این جهت که ریشه برای همه اخلاق دیگر هستند و یا دارای برجستگی خاصی در کمال  یابی انسان هستند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: يَا عَلِيُّ ثَلَاثٌ مِنْ مَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ تَصِلُ مَنْ قَطَعَكَ وَ تُعْطِي مَنْ حَرَمَكَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَك؛  ای علی، سه چیز است که از مکارم اخلاق در دنیا و آخرت است: با کسی که از تو بریده بپیوندی، به کسی که تو را محروم کند عطا کنی، کسی که به تو بدی کرده را ببخشی».[7]
در روایت دیگری این صفات را بهترین اخلاق در دنیا و آخرت شمرده اند.
«أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ خَلَائِقِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ الْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكُمْ وَ الْإِحْسَانُ إِلَى مَنْ أَسَاءَ إِلَيْكُمْ وَ إِعْطَاءُ مَنْ حَرَمَكُم.»[8]
حضرت امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند:
«عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ خَصَّ رُسُلَهُ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ وَ طَبَعَهُمْ عَلَيْهَا فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَكُمْ فَإِنْ كَانَتْ فِيكُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اعْلَمُوا أَنَّ ذَلِكَ مِنْ خَيْرٍ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ فِيكُمْ فَاسْأَلُوا اللَّهَ تَعَالَى التَّوْفِيقَ لَهَا وَ اجْتَهِدُوا.
وَ قَالَ ع مَكَارِمُ الْأَخْلَاقِ عَشَرَةٌ الْيَقِينُ وَ الْقَنَاعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّكْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ السَّخَاءُ وَ الْمُرُوءَةُ وَ الْغَيْرَةُ وَ الشَّجَاعَة؛ مکارم اخلاق از مختصات ذاتی انبیای الهی بوده که اگر آن  ها را در خود یافتید خدا را شکر کنید و گرنه آن  ها را از خدا خواسته و برای به دست آوردن آن  ها تلاش کنید و آن مکارم  ها عبارتند از: یقین، قناعت، صبر، شکر، بردباری، حسن لق، سخاوت، مروت، غیرت، شجاعت».[9]
بر اساس این روایت و رایت های دگر مکارم اخلاق از مختصات ذاتی انبیای الهی بوده که هر فرد معتقد و پیرو انبیای الهی مخصوصا مبلغین عرصه دین و معارف الهی هم باید برای به دست آوردن آن  ها تلاش کرده و خود را به این مکارم آراسته سازد.

خلق عظیم:

قرآن كریم در ستایش پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله می  فرماید: «اِنَّكَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ؛[10] به درستی كه تو به اخلاق پسندیده و بزرگی آراسته شده  ای».
حسن خلق و گشاده رویی از بارزترین صفاتی است كه در معاشرت های اجتماعی باعث نفوذ محبت شده و در تأثیر سخن اثری شگفت انگیز دارد. به همین جهت خدای مهربان، پیامبران و سفیران خود را انسان  هایی عطوف و نرمخو قرار داد تا بهتر بتوانند در مردم اثر گذارند و آنان را به سوی خود جذب نمایند. این مردان بزرگ برای تحقق بخشیدن به اهداف  الهی خود با برخورداری از حسن خلق و شرح صدر، چنان با ملایمت و گشاده  رویی با مردم روبرو می  شدند كه نه تنها هر انسان حقیقت  جویی را به آسانی شیفته خود می  ساختند و او را از زلال هدایت سیراب می  كردند بلكه گاهی دشمنان را نیز شرمنده و منقلب می  كردند.
مصداق كامل این فضیلت، وجود مقدس پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله است. قرآن كریم، این اخلاق را عنایتی بزرگ از سوی ذات مقدس خداوند دانسته، می  فرماید: «فَبِما رَحْمَهٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَو كُنْتَ فَظّاً غَلیظَ الْقَلْبِ لانْفَضوُا مِنْ حَولِكَ»؛[11] در پرتو رحمت و لطف خدا با آنان مهربان و نرمخو شده  ای و اگر خشن و سنگدل بودی از گردت پراكنده می  شدند».
بنابر این خلق عظیم طبق روایت که در قبل بیان شد در همه انبیا مسجّل بوده و در پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به کمال رسید؛ چنانکه فرمود:
«رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الْأَخْلَاقِ؛ من مبعوث شدم تا مکارم اخلاق را به کمال برسانم».[12]