برای بررسی دقیق راه های رویارویی با فتنه ها ازدیدگاه امام علی (علیه السلام)، وظایف سه ركن جامعه، یعنی رهبری (حكومت)، خواص، و مردم را جداگانه بیان می كنیم.
الف )رهبری 
دو ویژگی در رهبری جامعه اسلامی برای برخورد با فتنه ها در خور اهمیت است: یكی، شناخت دقیق جامعه و فتنه های هم بستر با آن؛ و دیگری، جسارت و شجاعت در مقابله با آنها، رهبری در هرم قدرت جامعه اسلامی، جایگاه والا و خطیر دارد و هر عمل و سخن رهبر، در مقام پیش برنده اجتماع مسلمانان، بسیار مهم است. از این رو، بینش استوار و شناخت همه جانبه و صحیح از عوامل فتنه، شرط لازم و اساسی برای رهبری خردمندانه جامعه اسلامی است.
در هجوم اموال فتنه ها كه هر كدام به سویی پیش می روند، قدرت تفكر، تدبر و اراده و عمل رهبری، می تواند تلاطم امواج را فرو نشاند و كشتی توفان زده جامعه اسلامی را به ساحل آرامش رساند.
حضرت علی (علیه السلام) شیوه رهبری خود را چنین بیان می فرماید:
آگاه باشید كه شیطان حزب خود را فراهم ساخته و سوار و پیاده اش را فرا خوانده و ـ  به سوی شما ـ تاخته. حقیقت بینی من با من است، نه حق را از خود پوشیده داشته ام و نه بر من پوشیده بوده است. به خدا سوگند برای آنان آبگیری پر كنم كه چون بدان درآمدند، برون شدن نتوانند و چون برون شدند خیال بازگشتن در سر نپرورانند.(1)
امیرمؤمنان، علی (علیه السلام) در ادامه معرفی شیوه رهبری خود در برخورد با فتنه ها می فرماید:
به خدا چون كفتار نباشم كه با آهنگ خوابش كنند و فریبش دهند و شكارش كنند. من تا زنده ام به یاری جوینده حق، روی گردان از آن [حق] را می زنم، و با فرمان بر یك دل، نافرمان بددل را؛ كه به خدا سوگند، پس از رحلت رسول اكرم(صلی الله علیه و اله) تا امروز پیوسته حق مرا از من بازداشته اند ، و دیگری را بر من مقدم داشته اند.(2)
اگر نیروی عزم و اراده و قدرت اندیشه و كیاست، در رهبری جمع گردد، جامعه مسیر هدایت را می پیماید و سنگلاخ های پرپیچ و خم را در می نوردد. چنانكه حضرت علی(علیه السلام) پس از واقعه نهروان، با مردم چنین سخن می گوید:
اما بعد، ای مردم! من فتنه را فرو نشاندم و كسی جزمن دلیری این كار را نداشت، از آن پس كه موج تاریكی آن برخاسته بود، و گزندش، همه جا را فرا گرفته بود.(3)
ب) مردم 
مردم، ركن اصلی و واحد ضروری تشكیل دهنده اجتماعند كه در دگرگونی های اجتماعی نقش اساسی دارند. هر چه افراد جامعه، با نشاط تر، پویا تر و هوشیارتر باشند، جامعه، سریع تر مسیر پیشرفت را خواهد پیمود و كمتر دچار فتنه ها می شود. اكنون پرسش این است كه وظیفه مردم در رویارویی با فتنه ها چیست؟ با توجه به گستردگی و پیچیدگی فتنه، شناخت و تجزیه و تحلیل لایه های زیرین و درونی آن ،به طور معمول، برای مردم دشوار است. از این رو، باید با احتیاط با آن روبرو شوند و تا آنجا كه می توانند دامن خود را از آن بركشند و به همراه رهبر عادل و زمان شناس جامعه اسلامی حركت كنند. البته این، به معنای بی توجهی نسبت به حوادث روزگارو آنچه در جامعه می گذرد، یا به سر بردن حالت خمودگی نیست، بلكه منظور، فتنه گریزی است و اینكه پیش رفتن به سوی فتنه و خود را در آتش آن افكندن، ناپسند است. پیشوای اول اسلام علی(علیه السلام) شیوه رویارویی مردم را با فتنه، چنین ترسیم می كند:
[در آن فتنه] كشته ای است كه خونش رایگان است، و ترسانی كه پناه خواه از این و آن است. فریبشان دهند با بستن پیمان، و مغرورشان سازند به نام ایمان . پس نمودارهای فتنه و نشانه های بدعت می باشید، و آن را كه پیوند جماعت مسلمان بدان استوار است و اركان اطاعت بر آن پایدار، برخود لازم شمارید و بر خود درآیید؛ ستمدیده نه ستم شما به دیگران رسیده و بپرهیزید از درافتادن به دامگاه های شیطان(4)
بنابراین، ازدیدگاه آن حضرت، در رویارویی با فتنه ها باید اندیشناك و محتاطانه حركت كرد. ایشان در كلامی دیگر می فرماید:«هنگام فتنه چون شتر دو ساله باش؛ نه پشتی [دارد] تا سوارش شوند و نه پستانی تا شیرش دوشند.»(5)
نكته دیگر آن است كه در رویارویی با فتنه ها، باید از شتاب بی جا دوری كرد واسیر كمند احساسات بی ریشه نگردید؛ كه در غیر این صورت، جز در افتادن در چاه عمیق و خوفناك فتنه، حاصلی نخواهد بود. به بیان دیگر فقط، نیروی منطق و تفكر، سخن سنجیده، و اقدام بجاست كه می تواند آتش فتنه را مهار كند. امیرمؤمنان در این باره با مردم چنین می گوید:
بر جای باشید و بربلا، شكیبا و دست ها و شمشیرهای خودرا درهوای زبان های خویش به كار مدارید؛ و در آنچه خدا شما را بدان نینگیخته، شتاب میارید.(6)
از دیگر وظایف مردم، هشیاری در انتخاب رهبر صالح، سیاسی، فكری و اجتماعی، و اطاعت كامل از وی است. چنانچه در این انتخاب، به جای بصیرت و دانایی، بر پایه پندارها و سلیقه ها و تعصبات بی اساس عمل شود، فتنه، سایه سنگین و شومش را می گسترد و جامعه با بحران رو به رو خواهد شد. در حالی كه اگر مردم در گزینش رهبران، مسیرصحیح را بپیمایند و با بینش استوار، آنها را انتخاب كنند و در پشتیبانی از آنان فرو گذار نكنند، صلح و آرامش و سعادت و دین باوری اوج خواهد گرفت و فتنه سازان هر چه بكوشند، كمتر بهره می برند.(7)
ج) خواص
خواص و نخبگان، حلقه واسطه میان مردم و رهبری و حكومت را تشكیل می دهند. آنان هر چه درایجاد رابطه دو جانبه میان توده مردم و نهاد حكومت بیشتر بكوشند، نقش حقیقی خویش را بهتر ایفا كرده اند. خواص، یعنی كسانی كه درك و بینش و آگاهی بالاتری نسبت به دیگران دارند، وظیفه ای سترگ بر دوش می كشند؛ چرا كه وظیفه و كاركردی دو گانه، بر عهده دارند. ازیك سو باید در دفاع از حریم رهبر بكوشند و مردم را برای حمایت از نظام، بسیج كنند، به پیوند رهبر و ملت بیندیشند و مردم را به آینده جامعه امیدوار سازند؛ از سوی دیگر ،نیازها و خواسته های ملت را به رأس هرم، یعنی رهبر جامعه انتقال دهند، نارسایی ها و نابسامانی ها را گوشزد، و بر اوضاع نظارت كنند. وظیفه دیگر خواص و نخبگان، آن است كه همچون یاری دلسوز و ناصحی امین، دركنار رهبری بمانند و در هنگامه های سخت، بازوی پرتوان او باشند. وی را از جریان امور، خواسته های مردم و تحولات جامعه آگاه سازند و بر ستم و بی عدالتی در نهان و آشكار بخروشند و این گونه، هم با فتنه ها و فتنه گرها مبارزه كنند و هم پیدایش زمینه ها و اسباب آن پیش گیری كنند.
 

*****************************************
منبع: نشريه گلبرگ، شماره 123.
*****************************************
پی نوشت ها :
 1.نهج البلاغه ، ترجمه : سید جعفری شهیدی ، خطبه 10.
2. همان ، خطبه 6.
3. همان ، خطبه 93.
4. همان ، خطبه 151.
5. همان ، كلمات قصار ، ش1.
6. همان ، خطبه 191.
7. همان ، خطبه 5.