پرسش:
مفاهیم اخلاقی نسبی هستند یا مطلق و چه استدلالی بر آن وجود دارد؟

پاسخ:
این سئوال از جمله سئوالات مهم و کلیدی مباحث فلسفه اخلاق می باشد که از دیر باز مورد توجه عالمان علم اخلاق قرار گرفته است که در این باره نظرات مختلفی ارائه داده اند. نوع جوابی که به مسأله اطلاق یا نسبیت اخلاق داده می شود، نتایج و آثار نظری و عملی فراوانی در بر خواهد داشت که این امر نشان از اهمیت این سئوال دارد.
ابتدا توضیح مختصری پیرامون مفهوم نسبی یا مطلق بودن اخلاق می دهیم و پس از آن به پاسخ این سئوال خواهیم پرداخت.
«نسبیت در اخلاق بدین معناست که هیچ یک از ارزشها و اصول و احکام اخلاقی ثابت نیستند و همة گزاره های اخلاقی به اختلاف زمان، شرایط و نظر شخصی خاص، یا همة افراد یا توافق جامعه قابل تغییرند. در مقابل، مطلق بودن اخلاق به این معناست که دست کم، برخی اصول ثابت اخلاقی وجود دارند که مبنای ارزش گذاریهای ثابت و عام در افعال انسانها هستند و این اصول، وابسته به تمایل فرد یا جامعه و تغییر شرایط زمانی و مکانی نیستند.(1)
«در زمینة اطلاق یا نسبیت اخلاق، برخی صریحاً سخن گفته اند و پاره ای تلویحاً بدان اشاره کرده اند. از میان کسانی که صریحاً قائل به اطلاق اخلاق هستند، می توان از علماء اخلاق اسلامی و کانت فیلسوف آلمانی و افلاطون نام برد و از جملة فیلسوفانی که صریحاً اظهار نکرده اند، امّا مبانی آنها متناسب با اطلاق اخلاق است، می توان از سقراط و ارسطو یاد کرد.
از کسانی که صریحاً قائل به نسبیت اخلاق هستند. مارکس، انگلس، هیوم و ادوارد موری، می باشند و از میان آنها که اظهاراتشان ظهور در نسبیت اخلاق دارد، می توان از اسپنسر یاد کرد.(2)»
حال پس از تبیین مفهوم نسبی یا مطلق بودن اخلاق و شرح مختصری از نظرات قائلین به هر کدام، در پاسخ به قسمت اصلی سئوال باید بگوییم. علمای اخلاق اسلامی، قائل به اطلاق مفاهیم اخلاقی می باشند که اساس نظریة آنها را در این رابطه، تئوری حسن و قبح عقلی تشکیل می دهد. «نظریة حسن و قبح عقلی این است که عقل در نخستین برخورد، به حسن و قبح پاره ای از افعال واقف می گردد و اینها همان بدیهیات عقلی عملی هستند. مانند عدل و احسان، ظلم و عدوان، راستگوئی و امانتداری، دروغگویی و خیانت و نظایر آنها... احکامی که براساس تحسین و تقبیح عقلی استوار است، بسان کوه ثابت بوده و هرگز دگرگون نمی شود. این گونه از قوانین شرع که از چنین اصلی سرچشمه می گیرد، به حکم ثابت و استواری احکام کلی خرد، آن هم در پرتو ثبات و پایداری فطرت انسان، نمی تواند تغییر پذیر باشد...
دربارة ملاک و مناط احکام عقلی نظریات گوناگونی مطرح شده است. بعضی آن را رعایت اغراض و مصالح می دانند و عده ای کمال و نقص نفسانی را داعی و ملاک حکم عقل به حُسن و قبح افعال دانسته اند و... لکن نظریه ای که ما برگزیده ایم این است که این مفاهیم کلی با فطرت و سرشت پاک و طبیعت معنوی و ملکوتی انسان هماهنگ است. ناگفته معلوم است که کمال و نقص نفسانی هم تفسیری جز این ندارد و بر این اساس، ثبات و عمومیت و جاودانی بودن اصول اخلاقی، استوار می گردد. پس آنچه در آئینه فطرت به صورت پاکی و کمال و نیکویی نمودار است. همگانی و همیشگی است و آنکه به صورت پلیدی و نقص و زشتی انعکاس یافته است نیز عمومی و ثابت می باشد. بنابراین در پیشگاه عقل و فطرت، اصول و پایه های فجور و تقوی، پلیدی و پاکی، هویدا و معلوم است. فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها (سورة شمس، آیه 8)(3)».
«حسن و قبح امور، از فطرت انسانی سرچشمه می گیرد، فطرتی که در تمام انسانها یکسان بوده و در تمام ادوار یک نوع غرایز و تمایلات بر او حکومت کرده است و آفرینش با یک رشته امور خمیره شده و در عمق ذات او قرار گرفته است... انسان قرن بیستم از نظر فطرت و روحیه و غریزه و تمایلات ثابت، همان انسان قرن دهم است... مثلاً دروغ، خیانت، هرزگی و بی بند و باری پیوسته زشت و بد و تباه کنندة اجتماع بوده و هست، از این نظر باید تحریم و ممنوعیت آنها ابدی و دائمی باشد. زیرا اگر چه قیافة اجتماع عوض می شود، ولی زیان این اعمال همانست که بوده است... همچنین قوانین مربوط به تهذیب نفس و کسب فضایل اخلاقی و سجایای انسانی.(4)»
«بنابراین در این گونه امور اخلاقی و مسائل دیگری که براساس فطریات و غرایز انسانی است، قوانین هزار و چهارصد سال پیش با یک واقع بینی خاص، که مبنی بر شناخت حقیقت انسان و ارزیابی غرایز او وضع شده است، می تواند اجتماع کنونی و همچنین اجتماعات آینده را به وضع خوبی اداره کند. و این خود اساس یک رشته «اخلاق جاودان» را تشکیل می دهد.(5)»
«(امّا) آنچه به عنوان اخلاق، دستخوش تغییر و دگرگونی است، در حقیقت یک رشته آداب و رسوم عادی و تقالید و سلیقه های فردی و یا قومی بیش نیست، و اینها را نباید به عنوان ارزشها و ضد ارزشهای اخلاقی نام نهاد. البته در مورد همین آداب و رسوم قومی هم گاهی یک اصل ثابت اخلاقی وجود دارد که هر قومی آن اصل ثابت را به گونه ای خاص عملی می سازد. مثلاً اصل احترام به انسانهای صاحب مقام و منزلت اجتماعی، مورد قبول تمام طوایف و اقوام است، امّا در تحقق بخشیدن به آن، روشهای مختلفی اعمال می شود.(6)»
«اگر ما درست ملاک احکام اخلاقی را بدست آوریم، هرجا آن ملاک، تحقق پیدا کند، حکم هم برایش ثابت خواهد بود. اینکه گاهی می بینیم احکام عقلی، استثناء بر می دارد و شرایط تفاوت می کند، مال این است که ملاک اصلی را درست به دست نیاورده ایم، مثلاً می گوییم راست گفتن خوب است، بعد بر می خوریم به جایی که اگر راست گفته شود، خونهای پاکی ریخته می شود و آثار بدی دارد، می گوییم اینجا نباید راست گفت و حتّی باید دروغ گفت. آن وقت توهم می شود که احکام اخلاقی نسبی هستند، احکام اخلاقی استثنا پذیر هستند، حقیقت امر این است که ما در تشخیص موضوع حکم اخلاقی مسامحه کرده ایم، آنچه موضوع حکم اخلاقی است. مثلاً «راست مفید» است و یا دروغ که بد است «دروغ مضر» بد است. اما دروغ مفید از موضوع آن حکم اخلاقی خارج است... پس آنچه حقیقتاً موضوع خوبهای اخلاقی است، چیزی است که برای هدف مطلوب، مفید باشد، و آنچه موضوع بدهای اخلاقی است چیزی است که مضر باشد.(7)»
حال که تا حدودی ادله موجود بر مطلق بودن احکام و اصول اخلاقی روشن گردید. بد نیست برای کامل تر شدن پاسخ سؤال، چند مورد از نقدهای وارد بر نظریات و ادلّه نسبی گرایان اخلاق را نیز مطرح نمایم:
1. قائلین به نسبیت در اخلاق، با انگشت گذاردن بر ماده ای از اختلافات و تفاوتهای جزئی و محدود در بین جوامع و افراد مختلف، ادعا می کنند که اصول ارزشی و اخلاقی ثابتی وجود ندارد و لذا اخلاق نسبی است. امّا در پاسخ باید گفت: اختلاف در احکام اخلاقی که در بین جوامع و افراد مختلف مشاهده می شود، در واقع از نوع اختلاف در مصادیق و شیوة بکار بستن اصول و قواعد اخلاقی می باشد، نه اختلاف در اساس و زیر بنای مسائل اخلاقی. چرا که ما می بینیم بر پایة همین اصول و ضوابط مشترک اخلاقی و اجتماعی، جوامع بشری علیرغم تفاوت در فرهنگها و نژادهای خود، در سطح بین المللی، معاهدات و مرامنامه های مشترک را تنظیم می کنند و بر سر آن به توافق می رسند و بر اساس آن، روابط خود را شکل می دهند. این مسأله خود شاهدی بر ثابت و مطلق بودن قواعد کلی مفاهیم اخلاقی می باشد.
2. نسبی گرایان اخلاق، برای اثبات مدعای خود از همان چیزی استفاده می کنند که خودشان آنرا رد می کنند. به عبارتی روشن تر آنها حکم به نسبی بودن اخلاق می دهند و مطلق بودن مفاهیم اخلاقی را رد می کنند، در حالیکه خود این حکم آنها مطلق است.
3. از قائلین به نظریة نسبیت در اخلاق باید پرسید، آیا آنها به نظریة نسبیت در عمل نیز پای بند می باشند؟
آیا آنها بر اساس ارزشهای مورد قبول خود چنانچه شخصی یا گروهی بخواهد فردی را متوجه آنها نماید و آسیبی به آنها برساند مانع عمل او نخواهند شد؟ و در مقام دفاع و مقابله برنمی آیند؟
«نتیجه آنکه طرفداران نسبیت گرایی، علاوه بر آنکه برای پذیرش نظریة خود محتاج قبول احکام ارزشی مطلق هستند، در عمل نیز به احکام مطلق اخلاقی ملتزم می باشند و اعتبار آنها را فراتر از احساس، سلیقه و میل شخصی و قرار دادها و توافقهای جمعی می دانند و در واقع، به مبنای نظری خود، در بسیاری از موارد پای بنده نبوده، به شعار فریبندة خود عمل نمی کنند.(8)»
علاوه بر اشکالات نظری مطرح شده نسبیت در اخلاق ،در صحنة عمل نیز پی آمدهای شومی را برای جامعة انسانی به ارمغان می آورد. «یکی از نتایج اعتقاد به نسبیت در اخلاق، پذیرفتن اصل تساهل و تسامح در عمل می باشد... براساس قبول اصل تساهل مطلق، هیچکس حق مداخله در کار دیگری و ممانعت او از انجام کار دلخواهش را ندارد. براساس تساهل عملی، جلوگیری از هر گونه فساد و تباهی، ممنوع است و بالتّبع نابود ساختن افراد، جوامع و تباه ساختن زمین، مجاز می باشد. قرآن کریم نیز به این ملازمه اشاره کرده، لازمة عدم دفع و منع مردم را، فساد و تباهی زمین ذکر فرموده است. «وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ» (سورة بقره، آیه 251)
«و چنانچه خداوند دسته ای از مردم را به دفع و منع دستة دیگر نمی گمارد، زمین فاسد و تباه می گشت.»(9)

پی نوشت:
1. فلسفه اخلاق، سلسله دروس اندیشه های بنیادین اسلامی تهیه و تدوین مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، سال 1378، ص 171.
2. غرویان، محسن، فلسفه اخلاق از دیدگاه اسلام، انتشارات یمین، 1377، ص 106.
3. سبحانی، جعفر، حُسن و قبح عقلی یا پایه های اخلاق جاودان، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377، ص 120.
4. همان، ص 138.
5. همان، ص 140.
6. همان، ص 122.
7. مصباح یزدی، محمد تقی، دروس فلسفه اخلاق، انتشارات اطلاعات، 1370، ص 41.
8. فلسفه اخلاق، همان، ص 177.
9. همان، ص 178.
-----------------------------
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. حسن و قبح عقلی یا پایه های اخلاق جاودان، جعفر سبحانی، انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
2. فلسفه اخلاق، استاد شهید مطهری (ره).
3. دروس فلسفه اخلاق، استاد مصباح یزدی، انتشارات اطلاعات.
4. فلسفه اخلاق، سید محمد رضا مدرسی، ناشر انتشارات سروش.