پرسش:
در فرهنگ اسلامی درباره حوادث پس از مرگ این طور گفته شده که پس از قرار دادن انسان ها در قبر، آنها به وسیله نکیر و منکر باز خواست می شوند. آیا در سایر ادیان نیز به این موضوع اشاره شده است؟

پاسخ:
در دسته بندی ادیان زنده جهان، سه دین یهودیت، مسیحیت و اسلام جزء ادیان زنده جهان محسوب می شوند. پس بهتر است در جواب سؤال به بررسی این دو دین پرداخته شود.
بحث دربارة مبدأ و معاد و ماهیت جهان و سرنوشت انسان پس از مرگ از مهم ترین مسائل این ادیان هستند. در هر یک از ادیان سعی شده جوابی به این مسئله داده شود. دو دین یهودیت و اسلام چه به لحاظ ساختار مسائل اساسی و چه به لحاظ پاسخی که به این مسائل می دهند، از نظر ظاهری شباهت های بسیاری با هم دارند. اما مسیحیت با این دو دین تفاوت بیشتری دارد،(1) (البته باید توجه داشت مقصود از مسیحیت و یهودیت، آن چه رایج است، می باشد.) ولی با همه تفاوت ها ، به معاد و مردن انسان ها و دوباره زندن شدن آنها معتقدند. ولی آن چه مسلم است، جزئیات مرگ و رستاخیز و عالم برزخ در این ادیان فرق دارند.
به گفته عهد قدیم انسان های نیک و بد، پس از مرگ به مکانی به نام «هاویه» منتقل می شوند. به عنوان نمونه مطلبی را از عهد قدیم (تورات) نقل می کنیم که می گوید: یعقوب منتظر بود که در هاویه نزد فرزند خود یوسف برود.» امّا در عهد جدید (اناجیل و...)، انسان پس از مرگ به عالم اموات می روند.(2)
پس بنابر کتاب مقدس، مرگ نابودی نیست، بلکه انتقال است و حیات پس از مرگ همراه با شعور و آگاهی ادامه خواهد یافت. (3) و بین نیک و بد فرق نمی گذارند. کتاب مقدسِ انجیل به این مسئله به طور صریح در چندین جا اشاره می کند.
اما وقتی که بین خوب و بد، با ایمان و بی ایمان و کافر فرق نمی گذارند و همه آن ها به هاویه می روند، نیازی به سؤال و جواب قبل از قیامت نیست. بر خلاف دین اسلام که بین خوب و بد، با ایمان و بی ایمان و کافر و مسلمان و غیره فرق می گذارد و بدین جهت بعد از مرگ در قبر مورد سؤال و جواب قرار می گیرند، تا جایگاه هر کسی مشخص شود. قرآن در این باره چنین می فرماید: « پس چگونه (تاب می آورند) وقتی که فرشتگان (جان) آنان را می ستاند و بر چهره و پشت آنان تازیانه می زنند.» (4)
در تورات ذکر صریحی از معاد نیامده. از این رو یهودیان برای اثبات معاد به مواردی استناد می کنند که بالملازمه حیات پس از مرگ را می رسانند.(5) و به همین علت عدم صراحت تورات فرقه ای مثل صدوقیان، با اینکه تورات را قبول داشتند ولی معاد را رد می کردند. لذا از حضرت عیسی هم نقل شده که با یهودیان منکر معاد بحث می کرده و برای اثبات معاد به تورات استناد می کرد. (6) از این قضیه چنین استنباط می شود که عده ای از یهودیان منکر معاد بودند. پس وقتی در یهودیت به اصل مسئله یعنی معاد با صراحت اشاره نشده است، طبیعتاً به سؤال و جواب نیز اشاره نشده است. چون سؤال از انسان جزء حیات پس از مرگ می باشد.
در ادیان غیر آسمانی هم عده ای معاد را قبول دارند و عده ای هم به طور کلی منکر معاد هستند. مثل بودیسم. ولی مسائل مطرح در آموزه های ادیان یکسان نبوده و در جزئیات و نحوة زندگی انسان پس از مرگ اختلافات زیادی در میان آن ها وجود دارد و این اختلاف، بیشتر شامل عالم برزخ می شود. مثل سؤال و جواب و حالت انسان در قبر و امثال آنها. ولی همه ادیان که معاد را قبول دارند به بهشت و جهنم و عده داده و به آن معتقد هستند.(7) حال چه در عالم برزخ و پس از مرگ در خواب باشند، یا به هاویه بروند و یا اینکه طبق آموزه های اسلام، مؤمنین در نعمت وبی ایمان ها و غیر مؤمنین در عذاب باشد.
پس می توان نتیجه گرفت که هیچکدام از مسیحیت و یهودیت به سؤال نکیر و منکر اشاره نکرده و اساساً به سؤال قبل از رستاخیز و قیامت اعتقاد ندارند.
البته قابل ذکر است که یک گروه از مسیحی ها مثل اسلام به عذاب و نعمت در عالم برزخ معتقد هستند. ولی به نکیر و منکر و به نحوة سؤال از مرده اشاره نکرده اند.(8)

پی نوشت:
1. سلیمانی اردستانی، عبدالرحیم، درآمدی بر الاهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، کتاب طه، 1382 ش، ص 216.
2. هنری تیسن، الاهیات مسیحی، ترجمة ط. میکائیلیان، تهران، انتشارات حیادت ابدی، ص 314.
3. در آمدی بر الاهیات تطبیقی اسلام و مسیحیت، ص 200 .
4. محمد:47.
5. الاهیات مسیحی، ص 363.
6. همان، ص 365.
7. فخر الاسلام، محمد صادق، انیس الاعلام فی نصره الاسلام، کتابفروشی مرتضوی، اول، 1354، جزء دوم، ص 119.
8. الاهیات مسیحی، ص 325.
-----------------------------
منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. معاد، تألیف آیت الله دستغیب.
2. معاد، تألیف شهید مطهری.